Συνοπτικά
Αιτιοκρατία ή Ντετερμινισμός: Η θεωρία που παραδέχεται ότι όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο γίνονται σύμφωνα με κάποια αιτία, που την ακολουθεί αναγκαστικά πάντα το ίδιο αποτέλεσμα.
Η ιδέα της αιτιοκρατίας προέρχεται από τη μεταφυσική των αρχαίων Ελλήνων. Στους δυο περασμένους αιώνες η μηχανική βρισκόταν σε μεγάλη άνοδο. Πολλοί επιστήμονες, που μελετούσαν τις εξελίξεις της, κατέληγαν σε απόψεις με τις οποίες υποστήριζαν, ότι όλα τα φαινόμενα του κόσμου μπορούν να ερμηνευτούν με βάση τους νόμους της μηχανικής. Έτσι, δημιουργήθηκε στη φιλοσοφία ένα ρεύμα που ονομάστηκε «μηχανιστικός υλισμός». Πατέρας αυτού του μηχανιστικού υλισμού πρέπει να θεωρηθεί ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Δημόκριτος, που, αν και στην εποχή του δεν υπήρχαν μηχανές, ανέπτυξε τα εμβρυώδη προπλάσματα των ιδεών αυτών, που αποτέλεσαν τη βάση του ντετερμινισμού ως ολοκληρωμένης θεωρίας. Από τους αρχαίους φιλοσόφους οπαδοί της αιτιοκρατίας είναι οι οι ατομικοί, όπως ο Λεύκιππος, που διδάσκει ότι, τίποτε δε γίνεται χωρίς αιτία, αλλά όλα γίνονται από κάποια λογική δύναμη και από ανάγκη. Επίσης, οι Στωικοί, που δέχονται ότι όλα γίνονται σύμφωνα με την ειμαρμένη, η οποία είναι το αναγκαστικό αποτέλεσμα του γεγονότος. Ο Πλάτων ομιλεί για τις αιτίες, που τις διακρίνει σε πρώτες και σε δεύτερες αιτίες ή ξυναίτια. Για αιτίες ομιλεί και ο Αριστοτέλης, που τις χωρίζει σε 4 κατηγορίες: α) την ουσία, β) την ύλη, γ) την ποιητική αιτία και δ) την τελική αιτία. Στο Μεσαίωνα, οι φιλόσοφοι παραδέχονταν τις απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με την αιτιοκρατία. Οι νεώτεροι αιτιοκρατικοί φιλόσοφοι ερμήνευαν όλα τα φαινόμενα με τη βοήθεια των νόμων της μηχανικής.
[πηγή: Γιώργου Χασιάκου, Ερμηνευτικό Λεξικό των -ισμών, εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1992]
Η αιτιοκρατία (ντετερμινισμός) (Determinism) είναι η φιλοσοφική τάση που επηρέασε ιδιαιτέρως την επιστημονική σκέψη από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Απόδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων. Το ευθέως αντίθετο της αιτιοκρατίας πρεσβεύει η αναιτιοκρατία ή ιντετερμινισμός. Οι αρχικές ιδέες που διαμόρφωσαν την αιτιοκρατία ως ιδεολόγημα απαντώνται στους ατομικούς φιλόσοφους (βλ. Αριστ., Περί ζώων γενέσεως, 789β 2) τους Επικούρειους και τον Λουκρήτιο (De rerum naturae). Στη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη η αιτιοκρατία συνδέεται με τη σκέψη διανοητών όπως ο Φράνσις Μπέικον, ο Γαλιλαίος, ο Καρτέσιος, ο Νεύτων, ο Μιχαήλ Λομονόσοφ, ο Λαπλάς, ο Σπινόζα και οι Γάλλοι υλιστές του 18ου αι.. Ο μηχανιστικός και αφηρημένος χαρακτήρας των εν λόγω περί αιτιοκρατίας αντιλήψεων εκφράζεται με την απολυτοποίηση της μορφής της αιτιοκρατίας, την ταύτιση της αιτιοκρατίας με την αναγκαιότητα και την απόρριψη του αντικειμενικού χαρακτήρα της τυχαιότητας.
Σύμφωνα με τις αρχές του ντετερμινισμού τα πάντα στον κόσμο γίνονται με μια αιτιώδη συνάφεια –αιτιοκρατία. Κάθε γεγονός το οποίο εμπεριέχει ανθρώπινη δράση συνδέεται με αιτιώδη αλυσιδωτή σχέση με τις προγενέστερες καταστάσεις. Δεν υπάρχουν ανεξήγητα η τυχαία γεγονότα. Η ιδέα ότι το σύμπαν αποτελεί ένα ντετερμινιστικό σύστημα έχει επιδράσει με καθοριστικό τρόπο στις Δυτικές και μη φιλοσοφικές και θρησκευτικές αντιλήψεις. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι Λεύκιππος και Δημόκριτος ήταν οι πρώτοι που θεωρητικά συνέλαβαν την ιδεολογία του ντετερμινισμού, πρεσβεύοντας ότι στηρίζονταν στις μηχανικές αλληλεπιδράσεις των ατόμων.
Στον σύγχρονο δυτικό κόσμο η φιλοσοφία του ντετερμινισμού είναι συνδεδεμένη με την Νευτώνεια φυσική. Η υπόθεση «The billiard ball», προϊόν της νευτώνειας φυσικής, υποστηρίζει ότι οι θεμελιώδεις συνθήκες στο σύμπαν είχαν εγκατασταθεί, η εξέλιξη ήταν αναπόφευκτη και με μονοσήμαντο τρόπο. Αν ήταν δυνατόν να γνωρίζουμε το σύνολό της ύλης και τους νόμους που διέπουν το σύμπαν, θα ήταν εφικτό να προσομοιάσουμε κάθε σημείo σε οποιοδήποτε χρόνο του σύμπαντος. Η νευτώνεια φυσική και η τάξη του ντετερμινισμού υπηρέτησαν και υπηρετούν την επιστήμη και τη θεωρητική σκέψη με μεγάλη επιτυχία, έως ότου τα προβλήματα μεταφέρονται στην κλίμακα του σύμπαντος ή του ατόμου, εκεί όπου η νευτώνεια φυσική αδυνατεί να δώσει λύσεις.
Ο Ντέιβιντ Χιουμ αμφισβήτησε την αρχή της αιτιότητας. Σύμφωνα με τον Χιουμ, καμία αντίφαση δεν υπάρχει εάν ισχυριστεί κανείς για μια αιτία ότι δεν συνεπάγεται το αποτέλεσμα που της αποδίδεται. Ούτε εμπειρικά είναι δυνατόν ποτέ να παρατηρήσουμε τον αιτιώδη δεσμό, την αναγκαία σχέση μεταξύ αιτίας και του αποτελέσματος. Απλώς, ο,τι στην πραγματικότητα παρατηρούμε σε μια αιτιώδη σχέση είναι το ένα γεγονός να διαδέχεται κάποιο άλλο γεγονός και τίποτε άλλο πέραν της χρονικής αυτής διαδοχής τους-«μετά τούτο, άρα εξαιτίας τούτου».
Ανάλογη προς την θέση του Χιουμ ήταν και η άποψη που εξέφρασαν και οι εκπρόσωποι του πυρωνισμού, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει στην πραγματικότητα δεσμός μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος αλλά αυτός είναι επινόημα των ανθρώπων.
Στα νεότερα χρόνια οι εκπρόσωποι της θεωρίας της ευκαιριοκρατίας αμφισβήτησαν την άμεση σχέση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος, και ότι δυο γεγονότα μπορούν να συνδέονται χάρη στη διαμεσολάβηση του Θεού αφού καθώς δημιούργησε τον κόσμο φρόντισε να διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς να υφίσταται μεταξύ τους καμιά ουσιώδης σχέση.
Μεγάλο μέρος της σύγχρονης αμφισβήτησης ή απλά συζήτησης γύρω από τον ντετερμινισμό παρουσιάζεται με επίκεντρο τα σύγχρονα πορίσματα της κβαντομηχανικής. Συγκεκριμένα, σε ατομικό επίπεδο, τα στοιχεία που περιγράφουν τις κινήσεις σωματιδίων μπορούν μόνο να υπολογιστούν πιθανολογικά (είναι για παράδειγμα δυνατό να προβλέψουμε την θέση ενός σωματιδίου αλλά όχι και την ταχύτητά του ταυτόχρονα). Αυτό σημαίνει πως το σύμπαν δεν μπορεί να προβλεφθεί απόλυτα (ακόμα και αν ήταν δυνατό να έχουμε όλα τα στοιχεία του παρελθόντος και την ικανότητα να τα αναλύσουμε ακριβώς). Αυτό το πόρισμα δεν αναφέρεται απλά στην ανικανότητα του ανθρώπου να παρατηρήσει συγκεκριμένα φαινόμενα αλλά σε συγκεκριμένη ιδιότητα της Φύσης εκφρασμένη από την Αρχή της απροσδιοριστίας, η οποία έχει παρατηρηθεί πειραματικά. Ο λόγος που δεν βλέπουμε αυτή την αβεβαιότητα στην καθημερινότητα είναι ότι εμφανίζεται σε πολύ μικρή κλίμακα και γίνεται κυρίως εμφανής στον μικρόκοσμο. Άρα το «σκληρό» ντετερμινιστικό μοντέλο δεν εφαρμόζεται παρά μόνο εάν θεωρήσουμε την πιθανολογική αβεβαιότητα μέρος της ντετερμινιστικής εικόνας για το σύμπαν. Σε αυτή την περίπτωση όμως, η ιδέα πως το σύμπαν δρα «όπως θα δρούσε ούτως ή άλλως» δεν ισχύει. Στην υποθετική περίπτωση που η ιστορία - ή μέρος της ιστορίας - θα επαναλαμβανόταν, η κβαντική αβεβαιότητα θα δημιουργούσε μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας.
Μοντέλα που προσπαθούν να ικανοποιήσουν την ντετερμινιστική εικόνα μιλάνε συχνά για μια κρυμμένη μεταβλητή η οποία θεωρητικά θα δώσει στην κβαντική μηχανική αυτό που της λείπει και θα την ξανακάνει ντετερμινιστική. Πολλά μοντέλα έχουν προταθεί αλλά συνήθως αποδεικνύονται ανεφάρμοστα πειραματικά. Ανάμεσά τους και εκείνα που προτείνουν πως οι κβαντικές κυματοσυναρτήσεις (που αναπαριστούν όλα τα στοιχεία που αποτελούν ένα σύστημα υπό παρατήρηση) εκφράζουν τον ντετερμινισμό μιας και εμπεριέχουν την πληροφορία που αφορά πιθανότητες που σχετίζονται με το σύστημα. Η ιδέα όμως αυτή δεν είναι εύκολο να χαρακτηριστεί απόλυτα ντετερμινιστική ή τουλάχιστον «σκληρά» ντετερμινιστική: στην χαρακτηριστική περίπτωση της κυματοσυνάρτησης που εκφράζει όλη την Ύπαρξη, η «μεγάλη συνάρτηση» θα περιέχει και την πιθανότητα για εναλλακτικά σύμπαντα μετά το big bang αλλά και την πιθανότητα η γη ή ο γαλαξίας να μην υπήρχαν καν.
Επιστήμονες που αμφισβήτησαν την πιθανολογική εικόνα για το σύμπαν προσπαθώντας να κρατήσουν την μέχρι τότε ντετερμινιστική (και αναζήτησαν την «κρυμμένη μεταβλητή») ήταν πολλοί. Ανάμεσά τους και ο Αϊνστάιν ο οποίος αφιέρωσε μεγάλο μέρος του τέλους της ζωής του προσπαθώντας να βρει την σύνδεση μεταξύ θεωρίας της σχετικότητας και κβαντομηχανικής προς ικανοποίηση του ντετερμινιστικού μοντέλου. Μάλιστα είπε «[..]ο Θεός δεν παίζει ζάρια.».
Ο όρος Ντετερμινισμός (Determinism) όπως έχει διαμορφωθεί στη σύγχρονη αντίληψη, στην Ελληνική γλώσσα αποδίδεται σήμερα με τους όρους Ετεραρχία ήΕτεροκαθορισμός και τούτο διότι ο όρος Ντετερμινισμός όπως καθιερώθηκε σήμερα διεθνώς, υποδηλώνει κατά βάση ένα θεωρητικό σύστημα που πρεσβεύει πως όλα τα αντικείμενα και όλα τα συμβάντα ενός ορισμένου κάθε φορά είδους (που εμπίπτουν βεβαίως στο ενδιαφέρον ενός επιστημονικού κλάδου) είναι εκ των προτέρων καθορισμένα (determined) είτε λόγω κάποιων νόμων (laws) είτε κάποιων δυνάμεων (forces) που τα υποχρεώνουν να παραμένουν ως έχουν.
Όμως έτσι η εξειδίκευση του διεθνούς αυτού όρου μπορεί να προσδιορίζει είτε τη τάξη των πραγμάτων (αιτιών) (class of things), που είναι αυτά καθορισμένα, είτε τον τύπο του πράγματος (αιτίας) (type of things), που επιφέρει τον καθορισμό, είτε και τα δύο μαζί. Έτσι ο "Οικονομικός ντετερμινισμός" τείνει να σημαίνει ότι οικονομικοί παράγοντες είναι εκείνοι που καθορίζουν όλους τους άλλους, ο "Ιστορικός ντετερμινισμός" ότι τα ιστορικά συμβάντα είναι καθορισμένα, και ο "Κοινωνιολογικός ντετερμινισμός" να ισχυρίζεται ότι τα κοινωνικά γεγονότα είναι και αυτά καθορισμένα από κοινωνικούς παράγοντες (social factors).
Παρά ταύτα είναι γεγονός πως μόνο επανερχόμενοι στην αρχαία ελληνική σκέψη του χαρακτήρα της αιτιοκρατίας μπορεί ο σημερινός χαρακτηρισμός "Ντετερμινισμός" να διαπεράσει την υποδιαίρεση κατά κλάδο ή θέμα και να μπορέσει κανείς να περιγράψει τον "αιτιώδη ντετερμινισμό" ο οποίος και τελικά σημαίνει το θεωρητικό σύστημα με το οποίο οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τα διάφορα συμβάντα οφείλονται (καθορίζονται) κατά τρόπο αιτιολογικό (causal determinism). Βέβαια και αυτή η ιδέα σήμερα μπορεί να αντιτάσσεται στον "Στατιστικό ντετερμινισμό" ή στον "Θεολογικό ντετερμινισμό" όπου υποστηρίζονται θεωρίες πως τα γεγονότα καθορίζονται κατά τρόπο μη-αιτιολογικό (non causally) (στατιστική πιθανότητα ή από την θεότητα). ΄
Έτσι παραμένει ακόμη σε συζήτηση κατά πόσο αυτοί οι τύποι καθορισμού μπορεί να εκλαμβάνονται ως "μη-αιτιολογικοί" ή κατά πόσο τέλος πάντων και σε εσχάτη ακόμη ανάλυση θα μπορούσε να διακριθεί κάποιος ειδικός τύπος αιτιότητας. Βέβαια δεν είναι και λίγοι εκείνοι που πρεσβεύουν ότι αφενός οι στατιστικές πιθανότητες θα πρέπει να ερμηνεύονται ως συνέπειες αυτών λόγω πολυπλοκότητας και αδυναμίας να απομονωθούν ανά περίπτωση, και αφετέρου ότι και οι υπερβατικοί καθοριστικοί παράγοντες θα πρέπει να προσμετρούνται στις αιτίες.
πηγή: wikipedia
