Ο "ΝΟΥΣ" ΤΟΥ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑ - ΔΙΕΞΟΔΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Του  Kurt von Fritz

Όταν πριν από πολλά  χρόνια εξέταζα, μέσα σε μια σειρά μελετών(1), την εξέλιξη της σημασίας της λέξης Νους και των παραγώγων της από την εποχή του Ομήρου ως το Δημόκριτο και τους σοφιστές, παρέλειψα τον Νου του Αναξαγόρα, γιατί δεν ήθελα να ενταχθεί μέσα σ’ αυτή την ιστορία της εξέλιξης της σημασίας. Μάλιστα, δεν ταιριάζει καθόλου μέσα σ’ αυτή την ιστορία εξέλιξης, ακριβώς χάρις στην ιδιαιτερότητά του. Πολύ σπουδαία όμως εμφανίζεται η εξέταση αυτού του ιδιόμορφου γεγονότος, όπως επίσης και η προσπάθεια για την εξεύρεση απάντησης στο ερώτημα: «ποια είναι η προέλευση εκείνου του στοιχείου στην αναξαγόρεια έννοια του Νου, το οποίο τον κάνει να έχει έναν εξέχοντα ρόλο μέσα στη γενική εξέλιξη, η οποία συνεχίζεται με κάποιο γνωστό τρόπο ως τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη;»

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ Ο ΚΛΑΖΟΜΕΝΙΟΣ

Ο Αναξαγόρας γεννήθηκε στις Κλαζομενές το 500 περίπου π.Χ. Πηγαίνει στην Αθήνα γύρω στο 462 π.Χ. και γίνεται ο πρώτος της φιλόσοφος· έτσι η φιλοσοφία, χάρη σ’ αυτόν, περνά από την Ιωνία στην Ελλάδα. Ο Σωκράτης πρέπει να παρακολούθησε τα μαθήματά του και γνωρίζουμε, μάλιστα, από τον Φαίδωνα (97β), πως τον είχαν απογοητεύσει. Προκαλούσε τη γενική δυσπιστία και επονομαζόταν ο Νους. Ο Περικλής, ωστόσο, του στάθηκε φίλος και προστάτης, όπως άλλωστε κι ο Αρχέλαος κι ο Ευριπίδης. Όταν ξεσπά ο Πελοποννησιακός Πόλεμος κι ο Περικλής αρχίζει να δέχεται σφοδρές κριτικές, ο Αναξαγόρας κατηγορείται πως δεν πιστεύει στους θεούς της πόλης. Θα εγκαταλείψει τότε την Αθήνα για να εγκατασταθεί στη Λάμψακο, όπου και θα πεθάνει, γύρω στο 428 π.Χ. Είχε μαθητές τον Μετρόδωρο και τον Αρχέλαο· ο τελευταίος μάλιστα ίσως ήταν κι ο διάδοχός του στη Λάμψακο.

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ - Ο ΝΟΥΣ

55. – Απόσπασμα 12 Diels-Kranz

Προλογικά

Ο Αναξαγόρας γεννήθηκε στην πόλη Κλαζομενές της Μ. Ασίας, έζησε όμως περισσότερο από δύο δεκαετίες στη Αθήνα, όπου συνέβαλε αποφασιστικά στη  διάδοση της μελέτης της φυσικής φιλοσοφίας (σύμφωνα με κάποιες αρχαίες μαρτυρίες κατηγορήθηκε για αθεΐα και αναγκάστηκε να φύγει από την πόλη γύρω στα 433 π.Χ.). Στο βιβλίο του Περί φύσεως, που ήταν γραμμένο σε ιωνική διάλεκτο και πρέπει να κυκλοφορούσε ευρέως στην Αθήνα, εξέθετε τη φυσική φιλοσοφία του. Οι βασικές απόψεις του ήταν συνοπτικά οι εξής: (1) ο κόσμος προήλθε από μια αρχική συμπαγή μάζα, από την οποία προέκυψαν αργότερα τα πάντα· (2) καθετί που διαφοροποιήθηκε τότε (ή διαφοροποιείται τώρα) περιέχει ένα μέρος από όλα τα πράγματα εκτός από τον Νου, ο οποίος υπάρχει μόνο σε έμβια όντα· (3) εκτός από τον νου του κάθε ανθρώπου, υπάρχει και ο Νους του κόσμου, ο οποίος γνωρίζει τα επιμέρους στοιχεία και τα έθεσε στην αρχή της δημιουργίας του κόσμου σε κίνηση· (4) ο Νους αυτός δεν είναι πνεύμα, αλλά το πιο καθαρό και λεπτό από όλα τα αντικείμενα. Με τις αντιλήψεις του για τον Νου ο Αναξαγόρας είναι ο πρώτος που σαφώς διακρίνει την ύλη από το πνεύμα. Ως προς το ύφος αξιοπρόσεκτα στο απόσπασμα που ακολουθεί είναι δύο στοιχεία χαρακτηριστικά του πρώιμου πεζού λόγου: η συχνή επανάληψη ορισμένων κρίσιμων λέξεων (κυρίως της λέξης νοῦς) και το λεκτικό σχήμα να αρχίζει μια πρόταση με τη λέξη που τελειώνει η προηγούμενη.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ - Η ΟΔΟΣ ΤΟΥ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΜΕΝΙΔΕΙΟΥ ΚΑΙ ΗΡΑΚΛΕΙΤΕΙΟΥ ΟΝΤΟΣ

  
          Αναξαγόρας                          Παρμενίδης

Η προσωκρατική φιλοσοφία συνεχίζει να αναπτύσσεται και κατά τον 5ο αιώνα στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου. Ο Εμπεδοκλής προέρχεται από τον Ακράγαντα της Σικελίας, ο Αναξαγόρας από τις Κλαζομενές της Μικράς Ασίας, ο Φιλόλαος από τη Θήβα, ο Διογένης από την Απολλωνία του Εύξεινου Πόντου, ο Λεύκιππος από τη Μίλητο ή την Ελέα, ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα της Θράκης. Ο φιλόσοφος εξακολουθεί να δουλεύει μόνος του έχοντας κοντά του μια μικρή ομάδα αφοσιωμένων μαθητών. Ακόμη δεν έχει συνειδητοποιηθεί η ανάγκη της ύπαρξης ενός κέντρου της ελληνικής φιλοσοφίας, όπου θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένας ζωντανός διάλογος ανάμεσα στους φιλοσόφους. Ο πρώτος που αντιλαμβάνεται μια τέτοια ανάγκη είναι ο Αναξαγόρας, όταν αποφασίζει να αφήσει την πατρίδα του και να ενσωματωθεί στον στενό κύκλο των διανοουμένων που διατηρούσε ο Περικλής στην Αθήνα.