Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Η έκτη εννεάδα του Πλωτίνου είναι ένα από τα πιο σύνθετα και σημαντικά έργα του εν λόγω φιλοσόφου. Ο Πλωτίνος κάνει μια διάκριση των γενών ή κατηγοριών σε αισθητά και νοητά. Στην έκτη εννεάδα του (Εννεάς VI, 1-3) διαπραγματεύεται τα γένη του όντος, τα οποία είναι οι θεμελιώδεις κατηγορίες με τις οποίες προσπαθούμε να κατανοήσουμε την πραγματικότητα.
Ο Πλωτίνος διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη, ο οποίος είχε καθορίσει δέκα κατηγορίες (ουσία, ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τόπος, χρόνος, κείσθαι (τοποθέτηση), έχειν (κατάσταση), ποιείν, πάσχειν). Ο Πλωτίνος αναγνωρίζει ότι οι αριστοτελικές κατηγορίες είναι κατάλληλες για τον αισθητό κόσμο, αλλά όχι για τον νοητό, τον κόσμο των ιδεών. Τι εννοούμε κατάλληλες για τον αισθητό κόσμο; Ότι με αυτές μπορούμε να προσδιορίσουμε και να κατανοήσουμε τη φύση υλικών και μεταβαλλόμενων πραγμάτων. Παραδείγματος χάριν, ας προσδιορίσουμε μέσω των αριστοτελικών κατηγοριών ένα συγκεκριμένο δέντρο, μια ελιά. Η ελιά έχει ως ουσία το γεγονός ότι είναι το συγκεκριμένο δέντρο με τα συγκεκριμένα φύλλα, τον συγκεκριμένο κορμό, τη συγκεκριμένη ρίζα με τους συγκεκριμένους καρπούς. Όλα τα υπόλοιπα γένη συνεπικουρούν το πρώτο γένος της ουσίας (έχει συγκεκριμένη ποιότητα ως ιδιότητες, συγκεκριμένη ποσότητα χαρακτηριστικών κλπ)
Έτσι, ο Πλωτίνος διακρίνει δύο σύνολα κατηγοριών ή «γενών»:
Τα γένη του αισθητού κόσμου: Αυτά είναι τα αριστοτελικά γένη, τα οποία εφαρμόζονται μόνο στα αισθητά αντικείμενα που βρίσκονται στον χρόνο και τον χώρο.
Τα γένη του νοητού κόσμου: Εδώ ο Πλωτίνος, όπως και ο Πλάτων, προτείνει μια πεντάδα γενών, τα οποία είναι πιο κατάλληλα για την κατανόηση του νοητού όντος, δηλαδή της ουσίας, των ιδεών και του Νου, ή με πιο απλά λόγια της ίδιας της νοητικής ενέργειας καθεαυτής. Αυτά τα πέντε γένη είναι:
Ουσία: Είναι η βασική κατηγορία του όντος. Δεν είναι η ύλη, αλλά το νοητό υπόβαθρο της πραγματικότητας, η ίδια η υπόσταση του όντος.
Κίνηση: Η νοητή κίνηση. Δεν είναι η φυσική κίνηση στον χώρο, αλλά η ενέργεια και η δραστηριότητα του Νου. Είναι η αέναη σκέψη του Νου, η δημιουργία των ιδεών.
Στάση: Η νοητή στάση. Είναι η σταθερότητα και η μονιμότητα του νοητού όντος. Χωρίς στάση, ο Νους θα ήταν ένα άμορφο και χαοτικό σύνολο. Η στάση είναι η διατήρηση της ταυτότητας.
Ταυτότητα: Η ταυτότητα του όντος. Είναι αυτό που κάνει κάθε ον να είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο. Είναι η ενότητα και η ομοιότητα μέσα στο νοητό σύνολο.
Ετερότητα: Η ετερότητα του όντος. Είναι η διαφορά και η πολλαπλότητα. Χωρίς την ετερότητα, όλα θα ήταν ένα και το αυτό. Η ετερότητα επιτρέπει την ύπαρξη διαφορετικών νοητών οντοτήτων.
Θα επισημάνουμε γιατί αυτή η διάκριση που κάνει ο Πλωτίνος είναι σημαντική.Ο Πλωτίνος με αυτή τη διάκριση τονίζει την απόλυτη υπεροχή του νοητού κόσμου. Με ποια έννοια υπερέχει ο νοητός κόσμος; Με την έννοια ότι, προκειμένου να πληροφορηθούμε και να κατανοήσουμε οτιδήποτε υπαρκτό, πρώτα η φύση του αντικειμένου καθίσταται αντιληπτή μέσα στον Νου μας και στη συνέχεια ισχυριζόμαστε ότι υπάρχει έξω ή σε σχέση με εμάς.Ο αισθητός κόσμος είναι απλά μια αντανάκλαση του νοητού. Μας δίνεται αρχικά μέσω τω αισθητών γενών στην αντίληψή μας και κατανοείται σε ένα ανώτερο επίπεδο μέσω των νοητών γενών. Τα νοητά γένη, οι νοητές κατηγορίες είναι αυτές που μεταθέτουν στο όλον κάθε ον.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι πλωτινική πεντάδα των νοητών γενών δεν είναι απλά κατηγορίες, αλλά αρχές που περιγράφουν τη φύση της νοητής πραγματικότητας. Δηλαδή παράλληλα με την προσπάθεια να προσδιορίσουμε κατ΄ Αριστοτέλη τα αισθητά όντα (υλικά όντα, εμπειρίες κλπ), σοβεί μια ανώτερη λειτουργία των νοητών γενών που υπάγουν την αιτία ή τη θέση και τη φύση των εν λόγω όντων στην καθολικότητα του κόσμου. Για παράδειγμα εδώ, η Κίνηση και η Στάση αφορούν την ενέργεια και τη σταθερότητα του Νου, ενώ η Ταυτότητα και η Ετερότητα εξηγούν τη σχέση της ενότητας και της πολλαπλότητας μέσα σε αυτόν.
Εν κατακλείδει
Πολλοί διαβάζοντας την έννοια νοητός κόσμος παρασύρονται από θρησκευτικές θεωρήσεις θεωρώντας οπωσδήποτε ότι γίνεται λόγος για κάποιον άλλο κόσμο άσχετο με τον δικό μας κόσμο. Στην προκείμενη περίπτωση δεν κάνουμε θρησκευτική μεταφυσική, αλλά μια εσωτερική θεώρηση της δομής του ίδιου του Νου, κατά Πλωτίνο. Νοητός κόσμος για τον Πλωτίνο πρώτα από όλα είναι το σύνολο των συγκροτημένων κρίσεων και συλλογισμών μέσω των οποίων επιχειρεί ο νους να συλλάβει και να κατανοήσει μέσα του. Για κάθε ανθρώπινο νου ο αντικειμενικός εξωτερικός κόσμος καθίσταται υπαρκτός, νοηματοδοτείται μόνο μέσα σε μια συνείδηση, μέσα στον Νου.
