ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Η ιδέα αυτή, δηλωτική μιας κατεξοχήν μοντέρνας προσέγγισης στη φιλοσοφία, θεωρήθηκε ότι ανατρέπει μια «κλασική» παράδοση στοχασμού που εκτείνεται τουλάχιστον από τον Πλάτωνα ως τον Χέγκελ και αντιλαμβανόταν ανέκαθεν το καθήκον τής φιλοσοφίας ως έργο θεωρησιακό-ενατενιστικό: δηλαδή, ανιδιοτελή θέαση του κόσμου και ανακατασκευή του με το μέσον τής έννοιας. Βεβαίως ο όρος «φιλοσοφία» γεννήθηκε όπως φαίνεται στο περιβάλλον τής πλατωνικής Ακαδημίας και ήταν αναπόφευκτο να συνεπισύρει την ειδική αντίληψη περί φιλοσοφίας που καλλιεργούσε η πλατωνική σχολή. Αν ωστόσο ορίζουμε ως ουσία τής φιλοσοφικής δραστηριότητας μιαν απόπειρα καθολικής νοηματοδότησης τού υπαρκτού, τότε μπορούμε εύκολα να δούμε —και στην πραγματικότητα, πέρ’ από την ίδια τη φιλολογική έρευνα, η κοινωνική ανθρωπολογία στον εικοστό αιώνα έχει προσφέρει άφθονα στοιχεία γι’ αυτό— ότι πολύ πριν από την έναρξη της «φιλοσοφίας» όπως την εννοούμε στον δυτικό κόσμο, υπήρχε μια μακραίωνη και σφύζουσα δραστηριότητα ολικής νοηματοδότησης τού υπαρκτού η οποία δεν είχε καθόλου θεωρησιακό χαρακτήρα: με άλλα λόγια, δεν αντιλαμβανόταν ως εσχάτη ουσία τού πραγματικού κάποιες άυλες, άχρονες και αναλλοίωτες ιδέες που θα έπρεπε απλώς να ενατενιστούν με το μέσον τής θεωρίας, αλλά ως ένα σύνθετο πρότυπο ρευστών και αλληλοδιαπλεκόμενων διαδικασιών των οποίων την εσωτερική λογική έπρεπε να συλλάβει μιμητικά ώστε, παρεμβαλλόμενη στην εκδίπλωσή τους, να επιτύχει πρακτικά αποτελέσματα στον πραγματικό, υλικό κόσμο. Τα αποτελέσματα αυτά ήταν όπως γνωρίζουμε κατεξοχήν θεραπευτικά, μπορούσαν ωστόσο να έχουν κι ένα πολύ μεγαλύτερο φάσμα πρακτικών εφαρμογών. Αυτό το είδος δραστηριότητας που συναιρούσε αδιαχώριστα καθολική νοηματοδότηση του πραγματικού και πρακτική αποτελεσματικότητα έχει, μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ονομαστεί μαγεία και απαξιωθεί ως προ-φιλοσοφική αντίληψη του κόσμου. Αντίστοιχα έγινε προσπάθεια από τους ίδιους αυτούς διανοητές τής αρχαιότητας και τους διαδόχους τους να ξαναδιαβάσουν όλη την προηγούμενη πνευματική παραγωγή τής εποχής τους υπό το φως των δικών τους ενδιαφερόντων: κάπως έτσι γεννήθηκε ένα απλοϊκό εξελικτιστικό μοντέλο τής ιστορίας τής φιλοσοφίας —από τον «μύθο στον λόγο», όπως έλεγε μέχρι χθες ακόμα ένας διαφωτιστικός στερεότυπος— του οποίου είμαστε οι ανυποψίαστοι κληρονόμοι, και με αυτή τη λογική τοποθετήσαμε στο πρώτο του στάδιο τη χορεία των στοχαστών που ονομάσαμε «Προσωκρατικούς».

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - Η ΕΜΠΕΔΟΚΛΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΗ

Από την εποχή που ο Zeller δημοσίευσε το κλασικό του έργο, όλοι οι μελετητές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας έχουν αναγνωρίσει το γεγονός ότι ο στοχασμός του Εμπεδοκλή παρουσιάζει δυο εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους πλευρές. Αφενός, ο Εμπεδοκλής επινόησε ένα ορθολογικό σύστημα κοσμολογίας, στο οποίο εξηγούνται όλες οι διαδικασίες του φυσικού κόσμου με βάση το συνδυασμό και τον αποχωρισμό τεσσάρων στοιχείων, υπό την επενέργεια των δύο αντιτιθέμενων δυνάμεων, της Φιλότητας και του Νείκους. Όμως, στο ποίημά του με τίτλο Καθαρμοί, ο ίδιος στοχαστής εμφανίζεται με εντελώς διαφορετικό, αλλόκοσμο θα λέγαμε, πρόσωπο, ως ένας εμπνευσμένος προφήτης, που αυτοανακηρύσσεται θεός και παροτρύνει όλο το ανθρώπινο γένος να εξαγνιστεί, απέχοντας από το κρέας, τα κουκιά και τα φύλλα δάφνης. Η θρησκευτική του διδασκαλία στηρίζεται σαφώς στις “Ορφικές” και στις Πυθαγορικές μυστικιστικές λατρείες, με τον ίδιο τρόπο που η περί φύσεως θεωρία του θεμελιώνεται πάνω στο στοχασμό του Παρμενίδη και των φυσιολόγων της Ιωνίας. Και οι δύο όψεις του Εμπεδοκλή, η μία του φιλοσόφου της φύσης και η άλλη του προφήτη της μετεμψύχωσης, γίνονται κατανοητές όταν εξεταστούν χωριστά η καθεμία. Εάν όμως τις δούμε σε συνδυασμό, τότε φαίνεται να συνιστούν μία διχασμένη προσωπικότητα με δύο όψεις, οι οποίες δεν συνδέονται μεταξύ τους με κάποιον ουσιαστικό τρόπο.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ

I. Ο μάγος

Ο Εμπεδοκλής γεννήθηκε στον Ακράγαντα, μια από τις ωραιότερες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας, το 490 π.Χ. Θα πρέπει να ήρθε σε επαφή τόσο με τους Πυθαγόρειους όσο και με τον ηρακλειτισμό, ρεύματα με ζωηρή απήχηση στη Σικελία· θα πρέπει επίσης να συνάντησε τον Παρμενίδη και τον Αισχύλο. Παράλληλα όμως με αυτά τα φιλοσοφικά ρεύματα που γνώ­ρισε ο Εμπεδοκλής, οφείλουμε ιδιαίτερη μνεία στα μυστικιστικά ρεύματα και ιδιαίτερα στη λατρεία του Διόνυσου. Τη λατρεία αυτή καλλιεργούσαν κυρίως ορισμένοι πλάνητες μυστικιστές, που εξόρκιζαν αρρώστους, μιλούσαν με χρησμούς και συνέτασσαν Καθαρμούς. Οι παραδόσεις αυτές παρείχαν ενδεχομένως στον Εμπεδοκλή τα στοιχεία για τη διάπλαση του προσώπου με το οποίο μας εμφανίζεται μέσα στα έργα του: προφήτης και θαυματουργός. Μάγος, αυτός, μεταξύ θνητών, απευθύνεται στους συμπολίτες του, στην αρχή των δικών του Καθαρμών, με τον εξής τρόπο:

...Αθάνατος εγώ κι όμοιος θεός πλανιέμαι,

κι όχι θνητός, ανάμεσα σε σας και τιμημένος

περιζωσμένος με ταινίες κι ολάνθιστα στεφάνια.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ - Ο ΚΟΣΜΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

 Προλογικά

Ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα της Σικελίας υπήρξε πολύπλευρη προσωπικότητα: γιατρός και περιπλανώμενος ιερέας, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας αλλά με δημοκρατικές πεποιθήσεις, ακολούθησε το παράδειγμα του Παρμενίδη και διατύπωσε τη διδασκαλία του σε εξάμετρους στίχους. Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες συνέθεσε δύο ποιήματα, ένα κοσμολογικό με τον τίτλο Περί φύσεως και ένα θρησκευτικό με τον τίτλο Καθαρμοί. Στο έργο Περί φύσεως ανέπτυσσε τη φυσική του διδασκαλία: δεν υπάρχει γέννηση και θάνατος, αλλά μόνο ανάμειξη και χωρισμός τεσσάρων στοιχείων (ριζωμάτων) της φωτιάς, του αέρα, του νερού και της γης· κινητήριες δυνάμεις για την ανάμειξη και τον χωρισμό είναι η Αγάπη (Φιλότης) και η Φιλονικία (Νεῖκος)· ο κόσμος υπόκειται σε μια αέναη κυκλική διαδικασία, η οποία χαρακτηρίζεται από διάφορες φάσεις, μεταξύ της απόλυτης κυριαρχίας της Αγάπης, οπότε τα στοιχεία σχηματίζουν μιαν ομοιογενή σφαίρα (τον Σφαίρο), και της απόλυτης κυριαρχίας της Φιλονικίας, οπότε όλα τα πράγματα περιορίζονται στα τέσσερα στοιχεία. Στο πρώτο (α) από τα αποσπάσματα που ακολουθούν ο Εμπεδοκλής διατυπώνει τις θεμελιώδεις απόψεις του για τον κοσμικό κύκλο, τα τέσσερα στοιχεία και τις κινητήριες δυνάμεις του. Τα τέσσερα μικρότερα αποσπάσματα (β-ε) περιγράφουν τις δύο πρώτες φάσεις της ζωογονίας: αρχικά εμφανίστηκαν ασύνδετα μέλη ζώων· κατά τη δεύτερη φάση ακολούθησε η ατελής συναρμογή των μελών, η οποία οδήγησε σε τερατογενέσεις.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ - Η ΟΔΟΣ ΤΟΥ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΜΕΝΙΔΕΙΟΥ ΚΑΙ ΗΡΑΚΛΕΙΤΕΙΟΥ ΟΝΤΟΣ

  
          Αναξαγόρας                          Παρμενίδης

Η προσωκρατική φιλοσοφία συνεχίζει να αναπτύσσεται και κατά τον 5ο αιώνα στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου. Ο Εμπεδοκλής προέρχεται από τον Ακράγαντα της Σικελίας, ο Αναξαγόρας από τις Κλαζομενές της Μικράς Ασίας, ο Φιλόλαος από τη Θήβα, ο Διογένης από την Απολλωνία του Εύξεινου Πόντου, ο Λεύκιππος από τη Μίλητο ή την Ελέα, ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα της Θράκης. Ο φιλόσοφος εξακολουθεί να δουλεύει μόνος του έχοντας κοντά του μια μικρή ομάδα αφοσιωμένων μαθητών. Ακόμη δεν έχει συνειδητοποιηθεί η ανάγκη της ύπαρξης ενός κέντρου της ελληνικής φιλοσοφίας, όπου θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένας ζωντανός διάλογος ανάμεσα στους φιλοσόφους. Ο πρώτος που αντιλαμβάνεται μια τέτοια ανάγκη είναι ο Αναξαγόρας, όταν αποφασίζει να αφήσει την πατρίδα του και να ενσωματωθεί στον στενό κύκλο των διανοουμένων που διατηρούσε ο Περικλής στην Αθήνα.