Τον Απρίλιο του 1997 ανακοινώθηκε ότι βρέθηκε μια άριστα σωζόμενη ενεπίγραφη ερμαϊκή στήλη με κεφαλή του στωικού φιλοσόφου Χρύσιππου, στις ανασκαφές που διεξήχθησαν στον περίβολο της Βουλής για την ανέγερση του υπόγειου γκαράζ. Η ερμαϊκή στήλη του Χρύσιππου έχει ύψος 1,75 μαζί με την κεφαλή, είναι από πεντελικό μάρμαρο, φέρει την επιγραφή ΧΡΙCΙΠΠΟC και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα από τον 1ο αι. π.Χ. Ο Χρύσιππος (280-206 π.Χ.) ήταν από τους σημαντικότερους στωικούς φιλοσόφους του 3ου π.Χ. αιώνα. Σημαντικότερο γεγονός θεωρείται η ανεύρεση παραπλεύρως μιας όμοιας βάσης, αριθμημένης επίσης (η μία με Α και η άλλη με Ε), πράγμα που επιτρέπει την υπόθεση ότι σε αυτό το σημείο υπήρχε σειρά στηλών με πορτρέτα φιλοσόφων και άλλων προσώπων.
Αν δεν υπήρχε ο Χρύσιππος, δεν θα υπήρχε Στοά. Το πασίγνωστο αυτό απόφθεγμα του Διογένη Λαέρτιου ορίζει την κεντρική θέση του Χρύσιππου στην ιστορία της στωικής φιλοσοφίας. Ωστόσο, παρά τον πρωταγωνιστικό του ρόλο, τα πράγματα που κατέχουμε για τον Χρύσιππο τόσο για τη ζωή του όσο και για το έργο του είναι λιγοστά και προέρχονται, σχεδόν αποκλειστικά, από τον Διογένη Λαέρτιο.
Ο Χρύσιππος, όπως συμβαίνει με την πλειονότητα των στωικών φιλοσόφων, κατάγεται από την Ανατολή. Γεννήθηκε στους Σόλους της Κύπρου γύρω στο 277 π.Χ., πόλη στην οποία μετανάστευσε η οικογένεια από την Ταρσό της Κιλικίας. Η εποχή και η περιοχή στην οποία γεννήθηκε ο φιλόσοφος δοκιμάζονται σκληρά από πολέμους και εξεγέρσεις, δεδομένου ότι η Κύπρος και η Κιλικία βρίσκονται στη σφαίρα επιρροής τριών μεγάλων δυνάμεων: της Μακεδονίας, της Συρίας και της Αιγύπτου. Η ιστορική συγκυρία, επί του προκειμένου, έχει ίσως ένα λόγο να πει για τη φιλοσοφική κατεύθυνση του ανθρώπου που θα ασπασθεί, ως ηθικό ιδανικό, τον κοσμοπολιτισμό. Πράγματι, αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε εθνική παράδοση δέχεται καταιγιστικές βολές σε σημείο που να οδηγείται σε αφανισμό, ενώ η φιλοπατρία καθίσταται αδύνατη, καθώς η ύπαρξη μιας και μοναδικής πατρίδας υπονομεύεται από τη συνεχή διαδοχή των επικυρίαρχων δυνάμεων.
Οι παραδόσεις και η ιστορία
Δεν γνωρίζουμε τίποτα για την περίοδο που εκτείνεται από τη γέννηση του Χρύσιππου ως την είσοδό του στη Στοά, ενώ οι ιστορικοί απορρίπτουν την παράδοση που τον σκηνοθετεί, προτού στραφεί στη φιλοσοφία, «δολιχοδρόμο», δηλαδή επαγγελματία δρομέα μεγάλων αποστάσεων. Η παράδοση αυτή, εξάλλου, βρίσκεται τουλάχιστον σε δυσαρμονία με την πληροφορία που παρέχει ο Λαέρτιος, σύμφωνα με την οποία το παράστημα του Χρύσιππου κάθε άλλο παρά αθλητικό ήταν: «το σωμάτιον ευτελής»· και μάλιστα, καθώς το άγαλμα ενός ιππέα έκρυβε τον ανδριάντα του φιλοσόφου που βρισκόταν στον Κεραμεικό, ο Καρνεάδης, παρ' όλο που αναγνώριζε ότι χωρίς τον Χρύσιππο ο ίδιος θα ήταν τίποτα, δεν έχασε την ευκαιρία να σκαρώσει το λογοπαίγνιο ονομάζοντας τον Χρύσιππο Κρύψιππο. Οι ιστορικοί στέκονται εξίσου σκεπτικοί ως προς την άλλη παράδοση, που θέλει τον Χρύσιππο να στρέφεται στη φιλοσοφία ύστερα από την κατάσχεση της περιουσίας του προς όφελος του βασιλικού ταμείου. Οχι ότι η πρακτική αυτή ήταν σπάνια· αλλά, στην προκειμένη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε ίσως, όπως συμβαίνει σε πολλούς βίους φιλοσόφων, με κοινό τόπο, στόχος του οποίου είναι να δείξει ότι φιλοσοφία και πλούτος δεν συμβαδίζουν.
Κάπως περισσότερο γνωστή είναι η μακρά περίοδος κατά την οποία ο Χρύσιππος είναι οπαδός όχι εύκολος, φαίνεται του Κλεάνθη, ο οποίος του παραδίδει τη διεύθυνση της Στοάς το 232 π.Χ., χρονιά όπου πεθαίνει· ο Χρύσιππος τότε πρέπει να ήταν πενηντάρης. Με μεγάλη φήμη, κυρίως στη διαλεκτική, σε σημείο που να προκαλεί τον φθόνο του Κλεάνθη. Γιατί δεν είναι και λίγο να λέγεται για τον μαθητή σου πως «αν υπάρχει διαλεκτική στους θεούς είναι ίδια με τη διαλεκτική του Χρύσιππου». Στα προηγούμενα πρέπει να προστεθεί και η ικανότητα επινόησης που τον χαρακτήριζε στην αναζήτηση επιχειρημάτων. Ο ίδιος φαίνεται ότι το γνώριζε καλά και υπερηφανευόταν ότι του αρκούσε η γνώση των βασικών θέσεων της Στοάς των δογμάτων για να βρει από μόνος του τις αποδείξεις που τις υποστηρίζουν. Το μόνο μειονέκτημά του μοιάζει να είναι η κακή του άρθρωση. Ισως γι' αυτό ο Χρύσιππος φροντίζει ιδιαίτερα τον γραπτό του λόγο.
Τεράστιο έργο
Εξαιρετικά εργατικός πονικώτατος, σύμφωνα με την έκφραση του Διογένη Λαέρτιου , ο Χρύσιππος θα συντάξει πάνω από 705 συγγράμματα, αρκετά από τα οποία στρέφονται γύρω από το ίδιο θέμα. Ο τρόπος της γραφής του μας είναι γνωστός: γράφει γύρω στις πεντακόσιες αράδες κάθε μέρα, παίρνει λεπτομερείς σημειώσεις για το θέμα που προτίθεται να πραγματευθεί, διορθώνει συχνά το κείμενό του και παραθέτει με μεγάλη συχνότητα αποσπάσματα άλλων συγγραφέων. Η πρακτική αυτή φαίνεται ότι εντυπωσίαζε τους συγχρόνους του, αν κρίνουμε από τα ανέκδοτα που έφθασαν σε μας. Σε ένα από τα έργα του παρέθεσε, στο σύνολό της σχεδόν, τη Μήδεια του Ευριπίδη και κάποιος που είχε το βιβλίο στο χέρι, όταν τον ρώτησαν τι διαβάζει, απάντησε: «Τη Μήδεια του Χρύσιππου». Η μαρτυρία των αντιπάλων, ως προς το σημείο αυτό, είναι ευλόγως αιχμηρή. Ο Απολλόδωρος ο Αθηναίος, πράγματι, στη Συναγωγή των δογμάτων όπως το βεβαιώνει ο αναγνώστης του βιβλίου που είναι ο Διογένης Λαέρτιος , θέλοντας να δείξει ότι αυτά που έγραψε ο Επίκουρος, στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις και όχι σε παραθέματα, ήταν πολύ σημαντικότερα από όσα έγραψε ο Χρύσιππος, λέει ότι «αν αφαιρούσαμε από τα βιβλία του Χρύσιππου τα παραθέματα, οι σελίδες που θα έμεναν θα ήταν λευκές». Από τους φίλους στους αντιπάλους, η πολυμάθεια και η χρήση της αποκτούν, προφανώς, εντελώς διαφορετικό νόημα.
Από το τεράστιο έργο του Χρύσιππου δεν σώζεται τίποτα. Οι γνώσεις μας γι' αυτό προέρχονται από δεύτερο χέρι, ενώ μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τον άνθρωπο από τα ανέκδοτα που παραθέτουν οι πηγές. Ως σχολάρχης ο Χρύσιππος μοιάζει σχολαστικός: ενδιαφέρεται κυρίως για την καλή φήμη της Στοάς και δίνει ιδιαίτερη προσοχή στην πειθαρχημένη διεξαγωγή της διδασκαλίας. Ο ίδιος ακολουθεί αυστηρά το καθημερινό του πρόγραμμα, σε σημείο που οι ιστορικοί της φιλοσοφίας τον παραλληλίζουν με τον Καντ και τον διάσημο περίπατό του. Ως προς το επίμαχο ζήτημα της αμοιβής του δασκάλου, ο Χρύσιππος εφάρμοσε με επιτυχία την αρχή που εξασφάλιζε τόσο την αξιοπρέπεια όσο και τα συμφέροντα του διδάσκοντα. Το σημαντικότερο γνώρισμα της διδασκαλίας του Χρύσιππου φαίνεται να εντοπίζεται στον συγκερασμό της θεωρητικής και της πρακτικής κατεύθυνσης των σπουδών, με ιδιαίτερη φροντίδα για την παιδαγωγική τους όψη.
Ο ίδιος ο Χρύσιππος, σύμφωνα με όλες τις πηγές, μοιάζει υπερόπτης και όχι πολύ εύκολος χαρακτήρας. Οταν κάποιος του προσάπτει ότι δεν πηγαίνει να ακούσει τον Αρίστωνα που μαζεύει πλήθος κόσμου στις διαλέξεις του, ο Χρύσιππος απαντά: «Αν ακολουθούσα το πλήθος, δεν θα ήμουν φιλόσοφος». Και όταν κάποιος τον ρωτά σε ποιον να στείλει τον γιο του να μάθει φιλοσοφία, ο Χρύσιππος απαντά: «Σε μένα· γιατί αν υπήρχε κάποιος καλύτερος από μένα, θα πήγαινα να μάθω φιλοσοφία σ' αυτόν». Στα συμπόσια του άρεσε να πίνει, αλλά δεν τον είδαν ποτέ να παραφέρεται· έμενε μάλλον ήσυχος αλλά κουνούσε τόσο έντονα τα πόδια του ώστε μια υπηρέτρια που το πρόσεξε αποφάνθηκε ότι «ο Χρύσιππος μεθάει μόνο με τα πόδια».
Οι αντίπαλοι δεν του έλειψαν και αρκετοί είναι οι συγγραφείς που τον κατηγορούν ότι έγραψε πράγματα αισχρά και απρεπή, γιατί στο βιβλίο του Περί αρχαίων φυσιολόγωναφηγείται με τρόπο ανάρμοστο τις περιπέτειες του Δία και της Ηρας, λέγοντας σε εξακόσιους στίχους πράγματα με τα οποία κανείς δεν θα ήθελε να μολύνει το στόμα του. Δυστυχώς δεν μπορούμε να κρίνουμε από πρώτο χέρι· αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι ο Χρύσιππος πέθανε στην 143η Ολυμπιάδα, το 208-204 π.Χ. Οι Αθηναίοι τον τίμησαν στήνοντας την προτομή του, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, στον Κεραμεικό. Η μνήμη του συντηρήθηκε επίσης από τον αγαπημένο του ανιψιό Αριστοκρέοντα, που ήταν και μαθητής του.
Η στωική διδασκαλία
Ο Χρύσιππος ανήκει στην αρχαία ή Παλαιά Στοά, αν ακολουθήσουμε την ταξινόμηση που προτείνουν οι ιστορικοί της φιλοσοφίας και διακρίνουμε την ιστορία της Στοάς σε Παλαιά, Μέση και Αυτοκρατορική περίοδο. Ο ίδιος, που δεν ισχυρίστηκε ποτέ ότι θεμελίωσε τη στωική φιλοσοφία, παίζει μάλλον τον ρόλο του ανθρώπου που οργανώνει σε σύστημα τα φιλοσοφικά δόγματα της στωικής διδασκαλίας. Η οργάνωση όμως αυτή, από μόνη της, συνεπάγεται καινοτομίες, κυρίως στην περιοχή της λογικής, στην οποία και διαπρέπει ο Χρύσιππος. Αν η συστηματική όψη της στωικής φιλοσοφίας οφείλεται στον Χρύσιππο, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι μεταγενέστεροι στωικοί τον θεωρούν κανόνα της ορθοδοξίας. Πρέπει να σταθούμε, σύντομα έστω, στη φιλοσοφία αυτή που κατέχει το μοναδικό προνόμιο να αποτελεί σχεδόν τρέχουσα λέξη της καθημερινής ζωής.
Αν ο σκοπός της ζωής είναι να ζούμε σε ομολογία με τη φύση (ομολογουμένως τη φύσει ζην), στη διατύπωση αυτή πρέπει να δούμε κάτι σαν μαθηματικό τύπο, στον οποίο συμπυκνώνεται το σύνολο της στωικής φιλοσοφίας. Γιατί, σύμφωνα με τους στωικούς, ο φιλοσοφικός λόγος αποτελεί συστηματικό σύνολο το οποίο απαρτίζεται από τρία μέρη ή τρεις τόπους ή τρία είδη: τη λογική, τη φυσική και την ηθική. Αυτό που έχει σημασία όμως είναι ότι οι τρεις τόποι της φιλοσοφίας συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους και η τριμερής διάκριση έχει μόνο παιδαγωγικό στόχο και μεθοδολογικό χαρακτήρα. Για να ζήσουμε όπως πρέπει είμαστε υποχρεωμένοι να γνωρίσουμε τη φύση· με άλλα λόγια, η ηθική προϋποθέτει ή συνεπάγεται τη γνώση της φυσικής. Αλλά οι δύο αυτοί τόποι, με τη σειρά τους, οδηγούν στη λογική ή ξεκινούν από αυτήν, δεδομένου ότι μόνο η λογική μπορεί να καταστήσει γνωστό τον ορθό λόγο, μέσα μας και έξω από μας, και να τον εναρμονίσει με τον καθολικό λόγο που διατρέχει τη φύση. Μπορούμε να ξεκινήσουμε από τον φιλοσοφικό τόπο που θέλουμε παρ' όλο που οι δάσκαλοι, στο εσωτερικό της σχολής, δεν συμφωνούν πάντοτε μεταξύ τους ως προς τον αυθαίρετο χαρακτήρα της αφετηρίας , αλλά θα οδηγηθούμε μοιραία στους άλλους δύο από τους οποίους ο τρίτος αντλεί το νόημά του. Από τη σκοπιά αυτή πρέπει να διαπιστώσουμε με τον Διογένη Λαέρτιο ότι «κανένα μέρος της στωικής φιλοσοφίας δεν μπορεί να αποσπασθεί από τα άλλα, όπως το ισχυρίζονται μερικοί, αλλά αναμειγνύονται μεταξύ τους και έτσι, μεικτά, διδάσκονται».
Στωικισμός και πολιτική
Κάτοχος του συνολικού αυτού συστήματος είναι ο περίφημος στωικός σοφός, ο οποίος, ερμηνεύοντας σωστά, σύμφωνα δηλαδή με τον ορθό λόγο, τις επιταγές της φύσης, προσαρμόζει τη ζωή του σ' αυτήν. Η προσαρμογή αυτή συνίσταται στην αναγνώριση των γεγονότων του κόσμου, στην αναμονή τους και στην υποταγή μας σ' αυτά. Η προηγούμενη θέση προϋποθέτει βεβαίως την αρμονία της σοφίας και της φύσης, ορίζοντας ότι η φύση κυριαρχείται από την πρόνοια και τον λόγο.
Αν αυτές είναι, σε πολύ γενικές γραμμές, οι φιλοσοφικές θέσεις του στωικισμού, απομένει να εκτιμήσουμε την ιδιαίτερη παρουσία του Χρύσιππου στην ιστορία της σχολής. Πέρα από την προσπάθεια συστηματοποίησης των δογμάτων, για την οποία έγινε λόγος προηγουμένως, ο Χρύσιππος αναγκάζεται να διακρίνει ριζικά την Στοά από την πολιτική, κρίνοντας ότι η συνάφεια με τα πολιτικά ήθη της εποχής απειλεί τη φιλοσοφική τους ακεραιότητα και το πνευματικό τους κύρος. Το διαζύγιο με την πολιτική μοιάζει όμως να λειτουργεί μόνο στην επιφάνεια· γιατί η στωική φιλοσοφία, κρατώντας αλώβητο το ηθικό της ανάστημα, αποτέλεσε ένα σίγουρο οπλοστάσιο για την κριτική αντιμετώπιση της συγκυριακής πολιτικής, στην οποία διαπρέπουν, από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας, τα αδηφάγα που λυμαίνονται τον δημόσιο βίο.
Η στάση του Χρύσιππου μπορεί να εξηγηθεί, ίσως, από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η Αθήνα. Η πόλη έχει χάσει μεγάλο μέρος από τη λάμψη της και όλη την ισχύ της· δεν μπορεί πια να ασκήσει αυτόνομη πολιτική και ο λόγος της δεν μετρά στις πολύπλοκες διαπραγματεύσεις με τις οποίες οι ελληνικές πόλεις εξασφαλίζουν τις συμμαχίες τους είτε για να υπονομεύσουν η μία την άλλη είτε για να αντιπαρατεθούν στις μεγάλες δυνάμεις που τις απειλούν. Στην προοπτική αυτή δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο ότι ερμηνεύοντας τη στωική φιλοσοφία στο σύνολό της ο Χέγκελ τη συντάσσει με τη «δυστυχισμένη συνείδηση».
Του Γεράσιμου Βώκου, καθηγητή Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
πηγή: tovima
