ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ

(Κείμενο και συνέντευξη-βίντεο του καθηγητή φιλοσοφίας Ανδρέα Μάνου)

O όρος νεοπλατωνισμός χρησιμοποιείται από την ιστορία της φιλοσοφίας για να σηματοδοτήσει μια καινοτόμα χρονική περίοδο στη σκέψη και τις ιδέες του πλατωνισμού κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας (3ος - 6ος αιώνας). 

Ο νεοπλατωνισμός αποτέλεσε μεταφυσική, ηθική και μυστικιστική φιλοσοφική σχολή και γι' αυτόν τον λόγο κατέχει, ανάμεσα στα άλλα, κεντρικό ρόλο στην ιστορία των θρησκειών και του αποκρυφισμού.


Αρχές του Νεοπλατωνισμού

Βασικές αρχές του νεοπλατωνισμού είναι οι παρακάτω:

• Υπέρτατη οντολογική αρχή είναι το «Εν» (το Μοναδικό), που τοποθετείται υπεράνω ύπαρξης όπου και καλείται «υπερούσιον». Από το «υπερούσιον Εν» απορρέουν διαδοχικά μέσω υπερχείλισης της ουσίας του ο Νους, δηλαδή ο νοητός κόσμος των ιδεών, και η Ψυχή. Η τελευταία, παρόμοια με τον στωικό Λόγο, εμπλέκεται με την προϋπάρχουσα, αδιαμόρφωτη πρωταρχική ύλη και δίνει έτσι μορφή στον αισθητό φυσικό κόσμο, την κατώτερη υπόσταση της πραγματικότητας. Επομένως σε κάθε φυσικό σώμα εμπεριέχεται ένα απειροελάχιστο τμήμα της Ψυχής, η ατομική ψυχή του, η οποία συντηρεί τη μορφή του με βάση τα πρότυπα που παρέχουν οι ιδέες του Νου.

• Τα τέσσερα προαναφερθέντα μεταφυσικά επίπεδα, αν και σαφώς προσανατολισμένα από το ανώτερο (το Εν = Ενάδες) στο κατώτερο (τον φυσικό κόσμο), είναι αλληλένδετα και δεν υπάρχουν "κοσμικά χάσματα" μεταξύ τους. Η δημιουργία του κόσμου δεν είναι μία στιγμιαία πράξη αλλά κατά κάποιον τρόπο συμβαίνει συνεχώς, με κάθε οντολογική υπόσταση να υποστηρίζει διαρκώς την ύπαρξη των κατωτέρων της.

• Ηθικός προορισμός του Ανθρώπου είναι η επανύψωση της έκπτωτης ατομικής ψυχής του στην αρχική της αφετηρία, δηλαδή η ένωσή της με το αρχικό Εν, μέσω μυστικιστικής έκστασης. Όμως βασική προϋπόθεση για την εκπλήρωση της επανασύνδεσης αυτής είναι η «κάθαρση» που επιτυγχάνεται με τον ενάρετο βίο.

Αξιοσημείωτη  είναι η αντίληψη του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου σύμφωνα με την οποία η «κίνηση του κόσμου» τελείται κατά «τριαδικό» εξελικτικό σχήμα με πρώτη φάση τη «μονή», δεύτερη την «πρόοδο» και τρίτη την «επαναφορά» ή «επιστροφή». Η εν λόγω κίνηση αφορούσε τη διαδοχική απορροή υποστάσεων της πραγματικότητας από το Εν (η πρόοδος) και την αντίστροφη εγγενή τάση που παρουσιάζουν οι υποδεέστερες υποστάσεις να επιστρέψουν στην πηγή τους (η επαναφορά). Η επαναφορά αποτελεί και την αιτία της ανάγκης της ατομικής ανθρώπινη ψυχής για ύψωση και υπέρβαση του φυσικού κόσμου, της κατώτατης υπόστασης.

Η τριαδικότητα

Σώμα

Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί την πραγμάτωση του φυσικού στοιχείου, καθ' όσον απαρτίζεται από τις έννοιες της γης, του νερού, του αέρα και της φωτιάς. Η φυσική υπόσταση καθορίζει την απόδοση των οργανικών κατασκευασμάτων, συντελώντας στην επιρροή της μεταβολής. Κατόπιν τούτου, η ύλη παραμένει αναλλοίωτη, ενώ η μορφή επιδέχεται μετατροπές. Το παράδειγμα του αγάλματος προϋποθέτει την ανακατασκευή του μετάλλου ↔ δίσκο ↔ αγαλματίδιο.

Ύλη

Το ενδομήτριο συστατικό, ως οντότητα, δεν οριοθετείται. Ωστόσο, τα ιδιώματα της ευκρινούς απαρχής των φυσικών δομών ανάγονται στην μερική ταύτιση, διότι διακυβεύεται θεμελιώδης αποσυγχρονισμός. Η σημασιολογική αοριστολογία προσδίδει ανυπέρβλητες δυνατότητες, οι οποίες ενεργούν κατά ασύμβατη ακολουθία.

Ψυχή

Η ψυχή φέρει την μορφολογική σχηματοποίηση, επιτρέποντας την διαδραστικότητα των αισθητών ερεθισμάτων. Η εσωτερική σύνδεση οξύμωρων ιδεών τροφοδοτεί την ενεργητικότητα της ύπαρξης.

Νεοπλατωνικές σχολές

 Μετά τον Πλωτίνο και την έκδοση των Εννεάδων από τον Πορφύριο η ορμή του νεοπλατωνισμού ξεχύθηκε σε πολλαπλά διαφορετικά μονοπάτια. Κάθε σχολή στη ρωμαϊκή επικράτεια είχε τον δικό της προσανατολισμό και χαρακτήρα. Οι βασικότερες σχολές ήταν οι παρακάτω:

1. Η Νεοπλατωνική Σχολή Ρώμης: Κεντρικός εκπρόσωπός της ήταν ο Πορφύριος, συγγραφέας πολυάριθμων σχετικών φιλοσοφικών αλλά και επιστημονικών συγγραμμάτων.
2. Η Νεοπλατωνική Σχολή Συρίας ή Συριανή Σχολή: Κύριος εκπρόσωπός της ήταν ο Ιάμβλιχος ο οποίος πέθανε το 330. Μαθητής του υπήρξε ο Σώπατρος (που ο Μέγας Κωνσταντίνος τον είχε ορίσει επόπτη των τελετών στα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης). Επίσης στους μαθητές του συγκαταλέγονται ο Θεόδωρος (εξ Ασίνης) και οΔέξιππος.
3. Η Νεοπλατωνική Σχολή Περγάμου ή Περγαμηνή Σχολή: Κύριος εκπρόσωπος της οποίας ήταν ο Αιδέσιος ο οποίος και την ίδρυσε, μαθητής του Ιάμβλιχου. Σ΄ αυτήν ανήκαν ο Ευσέβιος, ο Μάξιμος, ο Χρυσάνθιος, ο Ευνάπιος, και ο Αυτοκράτορας Ιουλιανός.
4. Η Νεοπλατωνική Σχολή Αθηνών που εμφανίζεται στις αρχές του 5ου αιώνα: Κύριος εκπρόσωπός της ήταν ο Πλούταρχος (Αθηνών), ο οποίος πέθανε το 431 και τον διαδέχθηκε ο Συριανός. Τον τελευταίο διαδέχθηκε ο σημαντικότερος των Αθηναίων νεοπλατωνιστών, ο Πρόκλος (410 – 485). Διάδοχοι δε αυτού κατά σειρά ήταν ο Μαρίνος, ο Ισίδωρος της Αλέξανδρειας και ο Δαμάσκιος που κατά τη σχολαρχία του το 529 ο Ιουστινιανός έκλεισε με διάταγμα τη φιλοσοφική αυτή σχολή των Αθηνών. Επίσης του Δαμάσκιου μαθητής υπήρξε ο γνωστός σχολιαστής των αριστοτελικών συγγραμμάτων Σιμπλίκιος.
5. Η Νεοπλατωνική Σχολή Αλεξανδρείας ή Αλεξανδρινή Σχολή: Κύριος εκπρόσωπός της ήταν η Υπατία η οποία το 414 έπεσε θύμα της θηριωδίας του αμόρφωτου χριστιανικού όχλου στην Αλεξάνδρεια. Μαθητής της υπήρξε ο Συνέσιος ο μετέπειτα επίσκοπος της Πτολεμαΐδας. Επίσης στον κλάδο αυτό του νεοπλατωνισμού συγκαταλέγονται ο μαθηματικός και ιατρός Ασκληπιόδοτος, ο Ολυμπιόδωρος και ο Ιεροκλής. Εκ της τελευταίας επίσης Σχολής προέρχεται και ο χριστιανός Ιωάννης ο Φιλόπονος. Τελευταίος εκπρόσωπος της Αλεξανδρινής Σχολής ήταν ο Στέφανος ο Αλεξανδρινός που επί Αυτοκράτορα Ηράκλειτου δίδαξε τη φιλοσοφία αυτή στη Κωνσταντινούπολη δημιουργώντας έτσι τη Νεοπλατωνική Σχολή Κωνσταντινούπολης.

Ιστορικά

 Ο Νεοπλατωνισμός φέρεται να δημιουργήθηκε από έναν μυστηριώδη δάσκαλο φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, τον Αμμώνιο Σακκά στον 3^ον αι. μ.Χ. Ο ουσιαστικός ιδρυτής του όμως υπήρξε ο μαθητής του, Πλωτίνος, που γεννήθηκε στην Λυκόπολη της Αιγύπτου και δίδαξε στη Ρώμη, πεθαίνοντας το 270 μ.Χ. Είχε πολλούς πιστούς μαθητές και φίλους, όπως τον Αμέλιο Γεντιλιανό (ακόμη και ο Κάσσιος Λογγίνος θαύμαζε το έργο του), οι οποίοι αναφέρονται στην βιογραφία που έγραψε ο μαθητής του Πορφύριος, ο οποίος εξέδωσε και το συνολικό έργο του, τις Εννεάδες, χωρίζοντάς το σε 54 πραγματείες που κατένειμε σε έξι ομάδες των εννέα. Με τον Ιάμβλιχο, κατά τον 4^ον αιώνα, μαθητή του Πορφυρίου, από τη Συρία, τονίστηκαν οι μυστικές και θεουργικές όψεις και προεκτάσεις του κινήματος, καθοριστικές για τη διαμόρφωση της μετέπειτα φυσιογνωμίας του. Ανάμεσα στους μαθητές του Ιαμβλίχου υπήρξαν ο αυτοκράτωρ Ιουλιανός και ο ιστορικός και βιογράφος Ευνάπιος. Στον ίδιον μαθήτευσαν οι  θεουργοί Χρυσάνθιος, ο Πρίσκος ο Ηπειρώτης, ο Μάξιμος, (οι οποίοι τελούσαν μαγικές πρακτικές προς χάριν του Ιουλιανού), και ο αδερφός του Νυμφιδιανός, ο Ευσέβιος, ο γόης Σώπατρος, ο Αιδέσιος, πατέρας της θεουργού Σωσιπάτρας, η οποία γέννησε τον γιο του Ευσταθίου, Αντωνίνο, ο βίος του οποίου είχε πολλά κοινά με τους χριστιανούς ασκητές. Άλλοι ελάσσονες νεοπλατωνικοί του 4^ου αι. υπήρξαν ο Θεμίστιος και ο Θεόδωρος Ασίνης, ο οποίος υποστήριζε την ακραία θεωρία περί απειρίας του νοητού κόσμου και ο σχολιαστής των αριστοτελικών κατηγοριών Δέξιππος. 

Ως θεουργοί αναφέρονται ακόμη οι αδερφοί Ασκληπιάδης και Ηραΐσκος, ενώ ξεχωρίζει για τη σύντομη σύνοψη των δογμάτων του κινήματος ο Ρωμαίος στρατιωτικός Σαλλούστιος. Ο Ρωμαίος, επίσης, Μακρόβιος υπομνημάτισε το Somnium Scipionis του Κικέρωνα, μιλώντας για την ονειρική πτήση της ψυχής. Στην Πλατωνική Ακαδημία της Αθήνας, δίδαξε ο Πλούταρχος, και οι μαθητές του Ιεροκλής και Συριανός. Μαθητές του τελευταίου παραδίδονται ο Ερμείας, που παντρεύτηκε τη συγγενή του δασκάλου του νεοπλατωνικό φιλόσοφο Αιδεσία, και γέννησαν τον Ηλιόδωρο και τον Αμμώνιο του Ερμείου, ο εγγονός του Αρχιάδας, και ο Πρόκλος (που είχε δάσκαλο εκτός αυτού τον Ολυμπιόδωρο τον Πρεσβύτερο) από την Λυκία της Μικράς Ασίας. Ο Πρόκλος, εξίσου σημαντικός με τον Πλωτίνο, δίδαξε στην Αθήνα τον 5^ον αι. συστηματοποιώντας και γράφοντας ένα τεράστιο αριθμό εργασιών από τις οποίες πολλές διασώθηκαν μέχρις σήμερα. Ο Μαρίνος, ο διάδοχός του, έγραψε τη βιογραφία του, όπως και ο Δαμάσκιος, ο τελευταίος σχολάρχης της Σχολής, στον 6^ον αι., έγραψε τη βιογραφία του δικού του δασκάλου, Ισιδώρου. Μαθητής του Πρόκλου, και ανταγωνιστής του Μαρίνου, υπήρξε ο Ηγίας, ενώ στην ίδια εποχή δίδαξε στην Σχολή της Αθήνας και ο Ζηνόδοτος. 

Επίσης, η φιλόσοφος Υπατία από την Αλεξάνδρεια, που είχε ως μαθητή της τον μετέπειτα επίσκοπο Κυρήνης Συνέσιο, έγινε μάρτυρας του κινήματος, αφού λυντσαρίστηκε από φανατισμένους χριστιανούς το 415, αν και κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε θύμα των πολιτικών παιγνίων της πόλης της. Άλλη γυναίκα νεοπλατωνικός του 5^ου αι. υπήρξε η Ασκληπηγένεια, κόρη του Πλουτάρχου, ενώ νεοπλατωνικός ήταν και ο αδερφός της Ιέριος. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου γεννήθηκε ο Ασκληπιόδοτος, μαθητής του Πρόκλου και του Δομνίνου του Λαρισαίου, δασκάλου του Δαμάσκιου. Ο Ολυμπιόδωρος ο Νεώτερος συνέχισε την παράδοση των σχολιαστών του Αριστοτέλους. Ο Αγάπιος δίδασκε καθώς φαίνεται νεοπλατωνική φιλοσοφία στην Κωνσταντινούπολη στον 6^ον αι. Μαζί με τον δάσκαλό τους, τον τελευταίο σχολάρχη της Ακαδημίας της Αθήνας, Δαμάσκιο, οι Σιμπλίκιος,  Ευλάμιος ο Φρύγας, ο Πρισκιανός ο Λυδός, ο Ερμείας και Διογένης από τη Φοινίκη, και ο Ισίδωρος ο Γαζαίος, μετανάστευσαν στην αυλή του βασιλιά Χοσρόη, αφότου ο Ιουστινιανός έκλεισε την Πλατωνική Ακαδημία της Αθήνας το 529 μ.Χ.

Συνέντευξη για τον Νεοπλατωνισμό του καθηγητή φιλοσοφίας Ανδρέα Μάνου

πηγές: neoplatonicavaria - βικιπαίδεια