Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Συνήθως όταν καταπιάνεται κανείς με δύο τόσο διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρήσεις, όπως ο επικουρισμός και ο πλατωνισμός, στο τέλος καταλήγει να υποστηρίζει τη μία από δύο, και μάλιστα με δογματικό και αδιάλλακτο τρόπο. Όπως έχει επισημανθεί και άλλες φορές, κανένας φιλόσοφος, κανένας δεινός στοχαστής, δεν ανάπτυξε κάποια θεώρηση που να μην έχει ουσιαστικό νόημα για τον ανθρώπινο βίο και τον κόσμο. Η συστηματική και συγκροτημένη βάσανος της σκέψης στα βαθιά νερά του φιλοσοφικού στοχασμού πάντοτε γεννούσε και θα γεννά τους πιο σπουδαίους πνευματικούς καρπούς που προκρίνουν όχι μόνο έναν καλύτερο και ποιοτικότερο βίο αλλά και τη σύλληψη μιας ανείπωτης εσωτερικής χαράς για την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.

ΟΣΣΟ - ΤΟ ΑΝΘΙΣΜΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Όταν κανείς αναφέρεται στον "διαλογισμό", οι περισσότεροι νομίζουν ότι πρόκειται για κάτι που προέρχεται οπωσδήποτε από την ανατολή, ενώ ο διαλογισμός ή αλλιώς "υπερσυνείδηση" αποτελεί την κορύφωση της φιλοσοφικής διαλεκτικής πέρα και πάνω από θρησκείες και δόγματα, γιατί αυτός μπορεί να επιτευχθεί όταν είναι καθαρός, χωρίς θρησκευτικές ή ιδεολογικές παρωπίδες. 

Η ΗΘΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΒΑΣΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ομιλία του Χρήστου Γιαπιτζάκη στο 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας

Περίληψη

Ο Επίκουρος παρατήρησε την φύση με στόχο την επίτευξη της ηρεμίας και της ευτυχισμένης ζωής. Αυτή η παρουσίαση εξετάζει την τρέχουσα γνώση σχετικά με τον ανθρώπινο εγκέφαλο σε σύγκριση με τις απόψεις του Επίκουρου για την ανθρώπινη φύση. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται στην πραγματικότητα από τρεις διασυνδεμένους εγκεφάλους που προέκυψαν κατά την διάρκεια της εξέλιξης: τον «εγκέφαλο των ερπετών» (ελέγχει τα ένστικτα), τον «εγκέφαλο των θηλαστικών» (ελέγχει τα συναισθήματα) και τον «εγκέφαλο των πρωτευόντων» (ελέγχει τις γνωστικές λειτουργίες). Ο φιλόσοφος έδωσε έμφαση στο γεγονός ότι οι βασικές ανάγκες των ανθρώπων οφείλονται στα ένστικτα, θεμελίωσε τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής σε συναισθηματική βάση και αναγνώρισε την φρόνηση ως τον ανώτατο ρυθμιστή της επιλογής και της ικανοποίησης των φυσικών αναγκών, αλλά και της διατήρησης της συναισθηματικής ισορροπίας μέσω της αρετής και της φιλίας. 

Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΗΣΗ

Στην ελληνική μυθολογία, ο Χρόνος ήταν μία ασώματη αρχέγονη θεότητα. Παρότι ασώματος, εικονιζόταν και ως τέρας με σώμα φιδιού και τρία κεφάλια: ενός άνδρα, ενός ταύρου και ενός λιονταριού. Ο Χρόνος αυτός και ένα άλλο φίδι που τον συνόδευε και που λεγόταν  Ανάγκη, περιελίσσονταν γύρω από το κοσμικό αυγό. Στη συνέχεια  έσπασαν το αυγό αυτό και σχηματίστηκε το Σύμπαν .

Τι είναι όμως ο χρόνος και πώς τον βιώνουμε;  Και τέλος αν δεν υπήρχε ο άνθρωπος  που τον όρισε, θα υπήρχε ο χρόνος;

Σ’  αυτά τα φιλοσοφικά ερωτήματα έχουμε την ιδεαλιστική και την υλιστική άποψη περί χρόνου.

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ - ΗΘΙΚΗ, Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Σκέψεις για το μέλλον και το παρελθόν μας απορροφούν συχνά, με αποτέλεσμα να χάνουμε τα όμορφα, απλά, μικρά και καθημερινά πράγματα  που βιώνουμε. Η εκτίμηση των μικρών  καθημερινών πραγμάτων συμβάλλει σημαντικά στη προσωπική μας ευτυχία.

Ένα τηλεφώνημα από έναν φίλο-η, ένα ηλιοβασίλεμα, η μυρωδιά του φρεσκοψημένου ψωμιού, ένα αγαπημένο μουσικό κομμάτι , ένα ωραίο βιβλίο , μπορούν να αποτελέσουν αφορμές βίωσης θετικών συναισθημάτων. Με τα θετικά συναισθήματα , οι άνθρωποι είναι περισσότερο ανθεκτικοί απέναντι στις αντιξοότητες της ζωής και της οικονομικής ανέχειας και βιώνουν λιγότερο άγχος.

ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ - Α. ΚΟΕΝ

Όποιος παίρνει το μονοπάτι του επικούρειου βίου (τρόπου ζωής) πρέπει να αρχίζει με μια προσεκτική και φιλοσοφικά νηφάλια εξέταση των αναγκών και των ελλείψεών του, όπως αυτές εκδηλώνονται με τις ορμές, τις ορέξεις και τις επιθυμίες του. Πρέπει σιγά-σιγά να μάθει να δίνει προσοχή στις απαιτήσεις τους μέσα από μια ξεκάθαρη κατανόηση των ορίων τους (όροι επιθυμιών).

Η ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΗΘΙΚΗ - ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΜΕΝΟΙΚΕΑ

Ο φιλοσοφία του Επίκουρου συνδράμει σε μέγιστο βαθμό, ώστε να νικήσουμε το φόβο του θανάτου και να συνειδητοποιήσουμε ότι η νίκη αυτή όχι μόνο θεραπεύει την ψυχή μας από αρνητικές ασύνειδες φορτίσεις που μας ακολουθούν από την παιδική ηλικία, αλλά μας οδηγεί στο να αρχίσουμε να φιλοσοφούμε. Όταν διώξουμε παντοίων ειδών φοβίες, προκαταλήψεις και ενοχές που μας εμποδίζουν να γκρεμίσουμε το πέπλο της άγνοιας, των εμμονών και του δογματισμού, τότε θα εισέλθουμε στους πρώτους αναβαθμούς στο ταξίδι για την Ελευθερία. Και αυτό το συναρπαστικό ταξίδι προς την Ελευθερία θα το πραγματοποιήσουμε μέσω της Φιλοσοφίας.....

199. – Ἐπιστολὴ πρὸς Μενοικέα §§ 121-128

Εισαγωγή

Από τη μεγάλη συγγραφική παραγωγή του Επίκουρου έχουν σωθεί, αν εξαιρέσει κανείς κάποια αποσπάσματα του έργου Περί Φύσεως, που έχουν βρεθεί σε παπύρους από το Ηράκλειον της  Κάτω Ιταλίας, μόνο δύο συλλογές με βασικά  σημεία της διδασκαλίας του υπό μορφή αφορισμών και τρεις επιστολές. Από τις επιστολές του η πρώτη (Πρὸς Ἡρόδοτον) συνοψίζει τη φυσική του φιλοσοφία, η δεύτερη (Πρὸς Πυθοκλέα) παρουσιάζει τις σχετικές με αστρονομικά και "μετεωρολογικά" θέματα απόψεις του, ενώ η τρίτη, η οποία απευθύνεται σ᾽ έναν άγνωστο κατά τα άλλα φίλο του που ονομάζεται Μενοικεύς, συνοψίζει την ηθική του φιλοσοφία. Ως ύψιστο αγαθό θεωρεί ο Επίκουρος στην Επιστολή προς Μενοικέα την "ηδονή", με την οποία δεν εννοεί όμως τις επιμέρους απολαύσεις, αλλά την κατάσταση της ευδαιμονίας που πηγάζει από την ἀταραξίαν της ψυχής, όταν αυτή έχει απελευθερωθεί από κάθε πόνο και κάθε φόβο: "Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως ορισμένοι νομίζουν [...], αλλά εννοούμε το να μην έχει κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική". Για να το επιτύχει αυτό κανείς, πρέπει να αρκείται στις αναγκαίες απολαύσεις, που ικανοποιούνται εύκολα (οι μη αναγκαίες, λέει ο Επίκουρος, δεν αυξάνουν την ηδονή), και να απέχει από τη δραστήρια κοινωνική και πολιτική ζωή (λάθε βιώσας = ζήσε απαρατήρητος).

ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Πτυχές Επικούρειας φιλοσοφίας: 
οικολογικός κοινοτισμός και δημοκρατία - ελεύθερη βούληση - ανθρωπισμός - η φύση ως λόγος

Χρησιμοποιούμε τον όρο ελληνικότητα - και αλλού ελληνικό τρόπο - για να ξεκαθαρίσουμε από τον τίτλο της μελέτης ότι στις προθέσεις μας δεν είναι να χαϊδολογήσουμε κάποια εθνική φιλαρέσκεια και δεν επιθυμούμε να υπηρετήσουμε καμιάς απόχρωσης εθνικισμό. 

Αναφερόμαστε στην ελληνικότητα, στα πλαίσια του θαυμασμού που εκφράστηκε απ’ όλο τον σκεπτόμενο κόσμο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, και επικεντρώθηκε στα επιτεύγματα ενός λαού σε μια περίοδο της ιστορίας του, προφανώς των αρχαίων χρόνων, που αποτελεί κορυφαίο υπόδειγμα, ένα διαρκές σημείο αναφοράς, πολιτιστική κολυμβήθρα έμπνευσης για τον τρόπο που είναι ικανός να ζει ο άνθρωπος. 

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ - ΑΠΛΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΩΞΕΤΕ ΤΟΥΣ ΦΟΒΟΥΣ ΣΑΣ ΚΑΙ ΝΑ ΕΛΕΓΞΕΤΕ ΤΙΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΣΑΣ

Σκεπτόμενος τις συγκεκριμένες συνθήκες της ανθρώπινης ζωής, βασισμένος στην αμεσότητα των αισθήσεων και σε εμπειρικές παρατηρήσεις, ξεκίνησε ο Επίκουρος για να φτιάξει τη φιλοσοφική θεραπευτική του πρόταση. Όσο κι αν δεν του άρεσε η λογική, οι σκέψεις του μπορούν να μπουν σε μια λογική σειρά, περίπου όπως θα τις δίδασκε σε μια φιλοσοφική σχολή, τότε ή τώρα:

1. Όλοι οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν μια ευτυχισμένη ζωή και το θεωρούν αυτό υπέρτατο στόχο τους (αυτό το ονομάζουμε σήμερα ψυχολογικό ηδονισμό).

Η "ΗΔΟΝΗ" ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

"Όταν ουν λέγωμεν τέλος υπάρχειν, ου τας των ασώτων ηδονάς και τας εν απολαύσει κειμένας λέγομεν, ως τινες αγνοούντες και ουχ ομολογούντες ή κακώς εκδεχόμενοι νομίζουσιν, αλλά το μήτε αλγείν κατά σώμα μήτε ταράττεσθαι κατά ψυχήν. Ου γαρ πότοι και κώμοι συνείροντες ουδ’ απολαύσεις παίδων και γυναικών ουδ΄ ιχθύων και των άλλων, όσα φέρει πολυτελής τράπεζα, τον ηδύν γεννά βίον, αλλά νήφων λογισμός και τας αιτίας εξερευνών πάσης αιρέσεως και φυγής και τας δόξας εξελαύνων, εξ ων πλείστος τας ψυχάς καταλαμβάνει θόρυβος.

Τούτων δε πάντων αρχή και το μέγιστον αγαθόν φρόνησις. Διο και φιλοσοφίας τιμιώτερον υπάρχει φρόνησις εξ ης αι λοιπαί πάσαι πεφύκασιν αρεταί, ως ουκ έστιν ηδέως ζην άνευ του φρονίμως και καλώς και δικαίως ουδέ φρονίμως και καλώς και δικαίως άνευ του ηδέως. Συμπεφύκασι γαρ αι αρεταί τω ζην ηδέως, και το ζην ηδέως τούτων εστίν αχώριστον."

ΑΠΟΔΟΣΗ:

[ Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και

των αισθησιακών απολαύσεων, όπως νομίζουν κάποιοι (από άγνοια κι επειδή διαφωνούν μαζί μας ή παίρνουν στραβά τα λόγια μας), αλλά εννοούμε το να μην υποφέρει κανείς σωματικούς πόνους και το να μην είναι η ψυχή του ταραγμένη. Γιατί τη γλυκιά ζωή δε μας την προσφέρουν τα φαγοπότια και οι διασκεδάσεις, ούτε οι απολαύσεις με αγόρια και γυναίκες, ούτε τα ψάρια και τα άλλα εδέσματα που προσφέρει ένα πολυτελές τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός αυτός που ερευνά τα αίτια κάθε προτίμησής μας ή κάθε αποφυγής μας, και αποδιώχνει τις δοξασίες που με τόση σύγχυση γεμίζουν την ψυχή μας.

Αφετηρία για όλα αυτά, και μέγιστο αγαθό συνάμα, είναι η φρόνηση. Γι ‘ αυτό και είναι πολυτιμότερη η φρόνηση κι από τη φιλοσοφία ακόμα, γιατί από αυτήν απορρέουν όλες οι αρετές: η φρόνηση που μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς χαρούμενα αν η ζωή του δεν έχει γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη, κι ούτε πάλι μπορεί να ‘χει η ζωή του γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη αν δεν έχει και χαρά. Γιατί οι αρετές αυτές είναι σύμφυτες με το να ζει κανείς ευτυχισμένα, και η ευτυχισμένη ζωή είναι αξεχώριστη από τις αρετές. ]

Επιστολή προς Μενοικέα

Ας συνειδητοποιήσουμε ότι η ηδονική φιλοσοφία του φιλόσοφου Επίκουρου δεν έχει καμιά σχέση με αυτό που του προσάπτουν πολλοί που δεν τον έχουν διαβάσει. Ο Επίκουρος στον "φιλοσοφικό κήπο του" εδραίωσε μια πολύ επίκαιρη μορφή κοινοτισμού, τον ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟ. Πώς δηλαδή μπορεί κανείς να προσαρμόζει τις διατροφικές του συνήθειες με έναν εσωτερικό νηφάλιο τρόπο ζωής εμπνευσμένο τόσο από την αγάπη για τη φύση και τους συνανθρώπους του όσο και από την αρμονία που βιώνει μέσα του η οποία είναι αντίστοιχη με την συμπαντική.