Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ολόκληρη η γνώση σχετικά με τον διαλογισμό στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία από τους προσωκρατικούς και τον Πλάτωνα μέχρι και τον Ιεροκλή (6ος μΧ αιώνας) εμπεριέχει μια γενική εικόνα και όχι συγκεκριμένη για το πώς διαλογιζόμαστε, δηλαδή πώς ανερχόμαστε στον πνευματικό εαυτό μας. Δεν δίδεται δηλαδή κάποιο πρακτικό πλαίσιο με στάδια εφαρμογής ώστε να υπερυψωθούμε στον αληθινό εαυτό μας. Όλα τα πλατωνικά και νεοπλατωνικά κείμενα που μας έχουν διασωθεί δεν αρκούν για να καταλάβουμε τον πρακτικό, τον εφαρμοσμένο σκοπό της ύπαρξής μας που είναι η έκσταση που γράφει και ο Πλωτίνος. Όλα δείχνουν ότι εκείνο το μέρος της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης που σχετίζεται με τον διαλογισμό είτε έχει χαθεί είτε δεν επαρκούσε ο τρόπος περιγραφής του διαλογισμού και πολλοί λίγοι μπορούσαν να "διαλογίζονται" πραγματικά.
Θα αναφέρω ένα παράδειγμα συμβουλών σχετικών με τον διαλογισμό από τον νεοπλατωνικό Ιεροκλή ο οποίος μας παραδίδει τις γενικές αρχές του διαλογισμού, αλλά καθόλου συγκεκριμένα πράγματα. Ο Ιεροκλής ισχυρίζεται στο υπόμνημά του στα πυθαγορικά χρυσά έπη ότι για να θεωθεί ο άνθρωπος είναι ανάγκη να μυηθεί στη θεωρητική στοχαστική φιλοσοφία και παράλληλα να ακολουθήσει την πρακτική φιλοσοφία η οποία διακρίνεται στην τελεστική και την πολιτική. Η τελεστική φιλοσοφία αφορά τον εξαγνισμό του σώματος, την εγκράτεια από συγκεκριμένα φαγητά και τον περιορισμό κάθε τάσης του ανθρώπου για προσκόλληση στα αισθητά πράγματα (σαρκικές ηδονές, υλικές απολαύσεις και ολιγάρκεια κλπ). Η πολιτική φιλοσοφία σχετίζεται με την αγάπη μας προς όλα τα όντα του κόσμου, τους ανθρώπους, τα ζώα, τα φυτά και συνολικά το περιβάλλον.
Είναι πιο σαφές τι είναι ακριβώς η πρακτική φιλοσοφία, αλλά δεν είναι καθόλου σαφές τι εννοεί με τον όρο θεωρητική ή στοχαστική φιλοσοφία. Οι περισσότεροι από τους μελετητές του νεοπλατωνισμού αλλά και γενικότερα της πλατωνικής φιλοσοφίας εκλαμβάνουν ως θεωρητική στοχαστική φιλοσοφία την ενασχόληση με κείμενα υψηλής φιλοσοφικής διανόησης, ενώ δεν είναι καθόλου έτσι. Ο Πλωτίνος, επειδή είχε ταξιδέψει στην Ινδία και στην Αίγυπτο, επανέφερε στην ελληνική φιλοσοφία την ιδέα της έκστασης (samandhi) και άλλων στοιχείων διαλογισμού που είχαν καταστεί ανενεργά στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση. Θεωρώ ότι όλη αυτή η παράδοση της διαλογιστικής φιλοσοφίας που καλλιεργήθηκε μετέπειτα από τους νεοπλατωνικούς δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν δεν ψάξουμε πίσω από τις λέξεις. Πολλές έννοιες στους νεοπλατωνικούς εκφράζονται με λέξεις που αποκρύπτουν την αληθινή ουσία τους. Για ποιον λόγο επιδίδονταν στην κεκαλυμμένη φιλοσοφική ενατένιση δεν μπορούμε να αποφανθούμε, αλλά μόνο να μαντέψουμε. Πάντως η χριστιανική επικρατούσα προσευχή τότε δεν είχε καμιά σχέση με τον διαλογισμό τον οποίο εννοούμε σύμφωνα με την αρχαία σοφία. Η χριστιανική προσευχή και ανέλιξη προς το θείο έφθανε μέχρι το επίπεδο της συγκέντρωσης (Darana, κατά Πατάνζαλι, χαμηλά θα λέγαμε), δηλαδή της σταθεροποίησης του νου προς το περιεχόμενο των ύμνων ή των ψαλμών και την εσώτερη σιωπή, μια διαδικασία που δεν εντάσσεται στον διαλογισμό.
Έτσι, ας κάνουμε λόγο για το τι εννοούσε ο Ιεροκλής με τον όρο θεωρητική στοχαστική φιλοσοφία. Την διέκρινε σε μεταφυσική φιλοσοφία (φιλοσοφία για τα αόρατα) και φυσιολογική φιλοσοφία (φιλοσοφία για τα ορατά), αλλά την καθιστούσε ενιαία. θεωρία στον νεοπλατωνισμό δεν εννοείται η φλυαρία του νου και η γνωστή μας προσπάθεια να φιλοσοφήσουμε γενικά για τον Θεό και τα πράγματα, όπως κάνουμε αυτή τη στιγμή, αλλά σημαίνει παρατήρηση, κοίταγμα από ψηλά, οπτική θεώρηση του όντος. Ποιος είναι ο παρατηρητής; Ποιο είναι το παρατηρούμενο; Δε μας αναλύει κανένας νεοπλατωνικός με τρόπο που να κατανοούμε, γιατί οι λέξεις που μετέρχονταν ήταν προσδεμένες σε μια άλλη συμβολιστική αντίληψη για το νόημα που απέρρεε από τις φιλοσοφικές τους θεωρήσεις. Αυτή η συμβολιστική παράδοση της γλώσσας των νεοπλατωνικών είναι δύσκολο να αποσυμβολιστεί από εμάς, εφόσον εμείς μετερχόμαστε ένα διαφορετικό εννοιολογικό πλαίσιο νοηματοδότησης στις λέξεις και στις συνταγματικές τους αναπτύξεις ως λόγος. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε ώστε να συλλάβουμε τι ακριβώς ήταν η παρατήρηση, η "θεωρία" από ψηλά, πώς μπορεί κανείς να καταστεί παρατηρητής των πάντων, τόσο του εαυτού του όσο και ολόκληρου του κόσμου.
Εφόσον αυτή η παράδοση διαλογισμού αποκόπηκε απότομα με το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών το 529 και σταμάτησε να αποτελεί μέρος της πνευματικής μας καθοδηγητικής ανέλιξης στον ελλαδικό χώρο, θα έπρεπε να διερευνήσουμε και να ψάξουμε τη συνέχειά της κάπου αλλού και η οποία να συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Τι σημαίνει αυτό; Ξαφνικά να αποπειραθούμε να ταυτιστούμε με μια άλλη παράδοση χωρίς να συλλάβουμε την γραμμή που συνδέει αυτές τις δύο παραδόσεις (νεοπλατωνική και ξένη); Όχι, δε χρειάζεται να ταυτιστούμε, αν πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Η ταύτιση υπάρχει από μόνη της. Ο σκοπός μας είναι να βρούμε τη σύνδεση και τη συνέχεια που υπάρχει μεταξύ τους, το ίδιο νόημα, την ίδια θεώρηση.
Αν ακολουθήσουμε τα βήματα που μετήλθε ο Πλωτίνος, όπως και κάποιοι παλιότεροι, για να ξαναζωντανέψει την αρχαία πυθαγόρεια-πλατωνική παράδοση, μας οδηγεί σε μια φιλοσοφική ινδική σχολή διαλογισμού, τη Samkya. Η Σάμκυα ταυτίζεται πλήρως με την πυθαγόρεια και πλατωνική παράδοση διαλογισμού η οποία χάθηκε στο πέρασμα των αιώνων.
Ο Πατάνζαλι (3ος αι. πΧ) του φιλοσοφικού συστήματος της Σάμκυα κομίζει την ίδια μέθοδο ή πρακτική του διαλογισμού και φωτισμού του νου (υπερσυνείδηση) που ακολουθούσαν και οι αρχαίοι Έλληνες Σοφοί. Πρόκειται για τη διαλογιστική μέθοδο της Ράτζα Γιόγκα. Μην παρασυρόμαστε συναισθηματικά από τις φυλετικές-εθνικές μας προσκολλήσεις και νομίζουμε ότι πρόκειται για κάτι διαφορετικό προς την ελληνική φιλοσοφική παράδοση. Γιόγκα σημαίνει ένωση. ΈΝωση με τι; Με το ΕΝ που εννοούν οι νεοπλατωνικοί, με τον αληθινό μας εαυτό που είναι συνδεδεμένος με τα πάντα.
Στοχαστική ή θεωρητική φιλοσοφία κατά τους νεοπλατωνικούς είναι η ανέλιξή του νου στο ύψος του Παρατηρητή, του Θεωρού των πάντων, είναι το κοίταγμα των πάντων. Παρατηρητής δεν είναι ο νους, αλλά ο πνευματικός μας εαυτός, κάτι ανώτερο από τον νου μας, η υπερνόηση που λέει και ο Πρόκλος. Την έννοια του παρατηρητή την περιγράφουν και σύγχρονοι γιόγκι (ενωτιστές), όπως ο Κρισναμούρτι. Η παρατήρηση (κατά Κρισναμούρτι) ή η θεωρία (κατά τους νεοπλατωνικούς) σημαίνει ένα και το αυτό πράγμα. Εννοείται ότι αν ο άνθρωπος δεν έχει προηγουμένως αποκαθάρει το κατώτερο νοητικό του μέρος (κάμα μάνας, κατά Πατάνζαλι) μέσω της εγκράτειας και της καλλιέργειας των αρετών (μη προσκόλληση στα υλικά, ανδρεία, σωφροσύνη κλπ), δεν είναι δυνατόν να καταφέρει κάτι σχετικά με την παρατήρηση. Η θεωρητική και πρακτική φιλοσοφία πρέπει να λειτουργούν παράλληλα. Ο Πατάνζαλι παραθέτει αναλυτικά όλη τη φιλοσοφία του διαλογισμού στο βιβλίο του Γιόγκα Σούτρας με τρόπο κατανοητό στον σημερινό άνθρωπο, όπως και ο Κρισναμούρτι, επειδή δεν υιοθέτησαν μια συμβολιστική γλώσσα προσδεμένη με τη μυθολογία, όπως έκαναν οι Έλληνες φιλόσοφοι η οποία να απαιτεί πολύ ψάξιμο και φιλοσοφική σκέψη για την αποκωδικοποίησή της. Και πάλι να αναφέρω, όπως επισημαίνει ο Πατάνζαλι, ότι ο διαλογισμός, ειδικά η ράτζα γιόγκα δεν είναι μια τυπική μεθοδική διαδικασία, αλλά η κορύφωση της φιλοσοφικής διαλεκτικής. Γιατί γίνεται η μεγάλη μάχη μεταξύ του ανώτερου νοητικού (ανώτερο μάνας) και του κατώτερου νοητικού (κάμα μάνας). Το κάμα μάνας, ως κατώτερο νοητικό, είναι όλες οι σκέψεις μας που δρουν σε συνεργασία με το σώμα και τις ανάγκες του. Αυτές οι σκέψεις του κοινού νου έχουν δομηθεί με βάση τις σωματικές επιθυμίες, την ιδιοτέλεια, τις σαρκικές ηδονές και την προσκόλληση στα αισθητά. Το ανώτερο μάνας (κατά Πατάνζαλι) είναι το λογιστικό μέρος (κατά Πλάτωνα) ενώ το κάμα μάνας (κατά Πατάνζαλι) είναι το άλογο μέρος του ανθρώπου. Βέβαια, όλη η διάρθρωση της σύστασης του ανθρώπου, κατά τον Πατάνζαλι, που σχετίζεται με το γνώθι σ' εαυτόν, τον αληθινό εαυτό μας, είναι πιο πολύπλοκη και θα γίνει λόγος άλλη φορά.
