Ο πολιτισμός είναι έργο του ανθρώπου, του ανθρώπινου εγκεφάλου. Όσο περισσότεροι άνθρωποι, ανθρώπινοι εγκέφαλοι, συμμετέχουν στο έργο αυτό, τόσο ο πολιτισμός ανθεί περισσότερο. Για να γίνει όμως το συμμετοχικό πλήθος των ανθρώπινων εγκεφάλων μεγάλο, χρειάζεται κάποιο πολίτευμα που να δημιουργεί πολίτες. Δεν είναι τυχαίο που η λέξη «πολιτισμός» προϋποθέτει τη λέξη «πολίτης». Ο πολίτης όμως δεν είναι δημιούργημα παρά ενός και μόνου πολιτεύματος: της Δημοκρατίας.
Η Δημοκρατία στάθηκε το κύριο στοιχείο, η ειδοποιά διαφορά, που έκανε τον Ελληνικό Πολιτισμό μοναδικό. Η Δημοκρατία, αυτή μόνη, διαφοροποίησε τον Ελληνικό Πολιτισμό από όλους τους άλλους. Τίποτε άλλο. Ούτε το κλίμα ούτε η γεωγραφική θέση. Η Δημοκρατία είναι και αρχαιολογικά διαπιστωμένη στον Ελληνικό Χώρο, στην Πολιόχνη της Λήμνου, από το 3000 π.Χ. περίπου. Μόνο οι Έλληνες, λόγω της Δημοκρατίας, δημιούργησαν πολίτες. Και ίσως μόνο το Ελληνικό Επίτευγμα μπορεί να χαρακτηρισθεί "πολιτισμός", μια και η έννοια "πολιτισμός" προϋποθέτει την έννοια "πολίτες".
Ανώτατο πολιτειακό όργανο και κυρίαρχος θεσμός της Δημοκρατίας ήταν η Εκκλησία του Δήμου· στη Σπάρτη το όργανο αυτό ονομαζόταν Απέλλα. Ο δεύτερος θεμελιώδης θεσμός της Δημοκρατίας ήταν η ενιαύσια και μη επαναλήψιμη θητεία των αρχόντων, καθώς και η λογοδοσία τους μετά το πέρας της θητείας τους. Οι πολίτες υπήρξαν το δημιούργημα αυτών των δύο θεσμών. Αν δεν υπάρχουν αυτοί οι δύο θεσμοί, δεν υπάρχουν και πολίτες· υπάρχουν μόνο υπήκοοι. Οι κατάλογοι των Ολυμπιονικών αποδείχνουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες που δεν είχαν θεσμοθετημένους αυτούς τους δύο θεσμούς δε γίνονταν δεκτοί, στα Ολύμπια και κατά συνέπεια και στους άλλους Πανελλήνιους Αγώνες, τα Ίσθμια, τα Νέμεα, τα Πύθια. Τόση σημασία δινόταν από τους αρχαίους Έλληνες στο δημοκρατικό πολίτευμα.
Αποκορύφωμα της Δημοκρατίας ήταν η ανάδειξη των περισσότερων από τα 99% των αρχόντων με κλήρωση. Η Σπάρτη δεν είχε την κλήρωση σαν τρόπο ανάδειξης των αρχόντων αλλά την εκλογή· γι' αυτό ο Αριστοτέλης τη θεωρεί Ολιγαρχία, ο Θουκυδίδης την αποκαλεί "Ισόνομη Ολιγαρχία" που σημαίνει "Δημοκρατική (!) Ολιγαρχία", μια και με το ουσιαστικό "ισονομία" εννοούσαν, όπως φαίνεται στον Ηρόδοτο, το δημοκρατικό πολίτευμα, πριν χρησιμοποιηθεί και γενικευθεί η λέξη "δημοκρατία"· συνεπώς το αντίστοιχο επίθετο "ισόνομος" ισοδυναμούσε με το "δημοκρατικός". Η δική μου πάντως άποψη είναι πως το πολίτευμα της Σπάρτης, εφόσον είχε τους δύο βασικούς θεσμούς, πρέπει να ονομάζεται "Συρρικνωμένη Δημοκρατία".
Όλοι οι άλλοι λαοί ήσαν και είναι υπήκοοι· ποτέ πολίτες. Και οι Έλληνες από πολίτες κατάντησαν κι εκείνοι υπήκοοι εξαιτίας της επικράτησης του μοναρχικού πολιτεύματος μετά τη Μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ.
(Από την παρουσίαση στα οπισθόφυλλα τω δύο τόμων)
