Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Όταν οι περισσότεροι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με ένα φιλοσοφικό κείμενο, όταν προβάλλεται μπροστά τους ένα τέτοιο κείμενο, δύσκολα θα εισέλθουν στη διαδικασία να εστιάσουν και να το διαβάσουν. Συνήθως αναγιγνώσκονται λίγες σειρές και όταν διαπιστώνεται η πρώτη δυσκολία κατανόησης του νοήματος, ο αναγνώστης παραιτείται. Στην προκείμενη περίπτωση θα γίνει λόγος για την υπόθεση του ερωτήματος και του νοήματος του Είναι στον Σοπενάουερ. Τι εννοούμε με τις έννοιες <<Είναι>>, <<Βούληση>>, <<πράγμα καθεαυτό>> ή <<ύπαρξη>> στη φιλοσοφική γλώσσα του Σοπενάουερ και όχι μόνο;
Στη φιλοσοφία αλλά και στην ίδια τη ζωή προβάλλουν πολλές φορές ερωτήματα σχετικά με το τι πραγματικά και αιώνια υπάρχει (θεός; πνεύμα; κάποια υλική ουσία; τίποτα; κλπ). Αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με τον κόσμο, την ουσία του ανθρώπου, το νόημα και την αλήθεια καθιστούν τη μεγάλη πλειοψηφία των μη σκεπτόμενων ανθρώπων θρησκευόμενους, ψάχνοντας την εσωτερική ηρεμία, τη μεταφυσική ασφάλεια και την "αλήθεια" σε ένα σύνολο κωδικοποιημένων δογμάτων. Έτσι, πολλοί παραιτούνται από κάθε απόπειρα στοχαστικής διερεύνησης για να λάβουν απαντήσεις. Η σκέψη και η εσωτερική διεργασία, που αποτελούν τη μόνη διέξοδο για να ανακαλυφθούν απαντήσεις και ολοκληρωμένα νοήματα, αφήνονται στην άκρη.
Από την εποχή των τριών μεγάλων Γερμανών ιδεαλιστών (Φίχτε, Σέλλινγκ, Χέγκελ) στη φιλοσοφία ξεκαθαρίστηκαν πολλά τέτοιου είδους ερωτήματα και θέματα που απασχολούσαν τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Οι τρεις τελευταίοι, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι ολοκλήρωσαν έναν φιλοσοφικό κύκλο προβληματισμών, γνωσιοθεωρητικών και οντολογικών ζητημάτων που απασχολούσαν τη φιλοσοφία από την εποχή του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη και ιδιαιτέρως του Πλάτωνα, μέχρι την εποχή του 19ου αιώνα. Ποιες φιλοσοφικές απαντήσεις λάβαμε από το πλατωνικό πρόγραμμα των τριών ανωτέρω ιδεαλιστών φιλοσόφων; Ότι το παρμενίδειο "εόν" που είναι αγέννητον, ανώλεθρον, ούλον, μουνογενές, ατρεμές, τελεστόν, δεν είναι άλλο από τον ίδιο τον Εαυτό μας. Το μόνο στοιχείο που αληθινά "υπάρχει", που είναι αγέννητο, αθάνατο και αιώνιο είναι, δηλαδή, ο αληθινός εαυτός μας. Θα ισχυριστεί κάποιος: "και ο αντικειμενικός κόσμος των ουρανίων σωμάτων και του σύμπαντος δεν είναι κάτι που υπάρχει"; Ο κόσμος των μορφών (σύμπαν) είναι ο κόσμος της διαρκούς μεταβολής, συνεχώς αλλάζει. Δεν είναι ο αιώνιος κόσμος τον οποίο πραγματεύονται οι προκείμενοι φιλόσοφοι. Αιτία των μορφών και της κίνησης είναι ο Εαυτός, ο Νους κλπ. Όμως, τι είναι ακριβώς αυτός ο Εαυτός μας, προκειμένου να γνωρίσουμε την ουσία του, όπως διατείνεται και η δελφική ρήση <<Γνώθι Σεαυτόν>>;
Προσωπικά μετέρχομαι τον φιλοσοφικό γλωσσικό όρο <<Εαυτός>>, προκειμένου να αναφέρομαι στο <<Εόν>> ή το Όντως Ον του Παρμενίδη, στην πλατωνική Ιδέα του Αγαθού, στην εγελιανή απόλυτη Ιδέα/πνεύμα, στο φιχτιανό Απόλυτο ως Εγώ ή στο νεοπλατωνικό Εν, κλπ. Κάλλιστα ο οποιοσδήποτε που θέλει να φιλοσοφεί μπορεί να μετέρχεται τον δικό του φιλοσοφικό όρο για να πραγματευτεί ένα τέτοιο θεμελιώδες φιλοσοφικό ζήτημα. Μετέρχομαι τον όρο <<Εαυτός>>, επειδή η συγκεκριμένη έννοια είναι περιεκτική ολόκληρου του πλαισίου πραγμάτευσης που έγινε με την καντιανή επανάσταση του υπερβατολογικού κριτικού συστήματος. Ο <<Εαυτός>> είναι ένα είδος συνείδησης και σχετίζεται απόλυτα με τη δυνατότητα του ανθρώπου να μετέχει σε αυτήν είτε ενικά είτε καθολικά.
Ο Σοπενάουερ, λοιπόν, επιχειρεί μέσα από δύο έργα του, <<Οι ατέλειες της νόησης και η μεγαλοφυία>>, <<Ο κόσμος σαν βούληση και σαν παράσταση>> να αναλύσει τι ακριβώς είναι ο αληθινός Εαυτός μας. Ο φιλόσοφος μετέρχεται τρεις θεμελιακούς όρους για να αναπτύξει τη σκέψη του προκειμένου να αποσαφηνίσει τη φύση του Εαυτού, δηλαδή του τι αιωνίως Άρχει και Υπάρχει: Βούληση, πράγμα καθεαυτό. Η βούληση καθεαυτή, κατά τον Σοπενάουερ, δεν είναι ούτε κάποιο υποκείμενο (συγκεκριμένο ον) ούτε κάποιο αντικείμενο (κάτι που φαίνεται, που γνωρίζεται, που γίνεται αντιληπτό ή θεάται). Η βούληση σαφώς είναι το ίδιο πράγμα με το παρμενίδειο όντως Ον, με την πλατωνική Ιδέα ή το εγελιανό απόλυτο, ή το πράγμα καθεαυτό του Καντ. Η βούληση καθεαυτή αποτελεί μια άμεση επιθυμία προς εμφάνιση, προς κίνηση, προς εκδήλωση για δράση. Η επιθυμητική αυτή τάση είναι μια ορμή για εξέλιξη, μια ορμή για άπειρη επέκταση της δύναμης, της ισχύος για αυτοκατανόηση. Πάντοτε η βούληση νοείται ως μια άπειρη δύναμη για πολλαπλασιασμό της εκδήλωσης. Ως πολλαπλότητα άπειρων δυνάμεων η βούληση μεταλλάσσεται ως μορφές (κόσμος). Η διαλεκτική μεταξύ τάξης και αταξίας μέσα στον κόσμο είναι συνάρτηση της ποιότητας των παραστάσεων που δημιουργεί η εναλλαγή Βούλησης και Νόησης.
Πώς εννοεί ο Σοπενάουερ αυτήν την διαλεκτική τάξης/αταξίας και βούλησης/νόησης. Όσο η βούληση εκρήγνυται και εκ-δηλώνεται ως άτακτη διάταξη δυνάμεων προς οποιαδήποτε μορφή/φανέρωση/εμπειρία, παράλληλα λαμβάνει χώρα η ανάδειξη λογικών δράσεων του συσχετισμού τους που επιτυγχάνεται για την συντήρηση της ίδιας της εκρηκτικής της δυναμικής. Τι σημαίνει αυτό; Η βούληση μετατρέπεται σε νόηση. Η ίδια η ορμητική της πορεία ως εκδηλωτική επιθυμία επέκτασης προς τα πάντα επιζητά τη συντήρηση της κίνησης αυτής. Τότε καθίσταται Νόηση, κατανόηση της ίδιας της φύσης της. Η Νόηση συντηρεί και σώζει την ίδια τη βουλητική τάση. Όταν τα κατά Λόγον επίπεδα της Νόησης υπερβούν το μέτρο της προσπάθειας συντηρήσής της, τότε η βούληση καθίσταται Μη βούληση.
Κατά τον Σοπενάουερ, υπέρτατος σκοπός του ανθρώπου είναι να υπερβεί τα όρια της βούλησης μέσω της Νόησης ώστε να επέλθει η Μη βούληση. Κατά τον φιλόσοφο ένας μέσος άνθρωπος έχει έσω του δύο μέτρα βούλησης και ένα μέτρο Νόησης. Όσο υπερτερεί η βούληση, ο άνθρωπος ζει για να εξυπηρετεί τους υποκειμενικούς σκοπούς του, δεν κατορθώνει να ελέγξει την τάση για επιθυμίες που τον κρατούν δέσμιο του αισθητού κόσμου των υλικών απολαύσεων, των κάθε είδους ηδονών και προσκολλήσεων. Αντίθετα, όταν ο άνθρωπος καταφέρει να υπερτερεί της βούλησης με δύο μέτρα Νόησης, τότε μόνο και τότε είναι σε θέση να επιτύχει τη Μη βούληση, δηλαδή να ελέγξει πλήρως την επιθυμητική του τάση και να βρεθεί στο στάδιο της έκστασης κατά Πλωτίνο (ή νιρβάνα κατά τους ανατολικούς). Η έννοια της νόησης, στον Σοπενάουερ έχει διττή φύση, όπως στον Πλάτωνα και στους νεοπλατωνικούς. Μια διασκεπτική/αναπτυξιακή/νοητική και μια στοχαστική/θεωρητική (η δεύτερη εκδοχή είναι ένα είδος φιλοσοφικού διαλογισμού). Το δεύτερο είδος νόησης, κατά τον Σοπενάουερ, επιτυγχάνεται μέσω της υψηλής τέχνης, μέσω της εποπτικής εμπειρίας βιωματικών αποδράσεων του ανθρώπου και του Νου σε ποιοτικά έργα τέχνης (θέατρο, εικαστικά, μουσική). Πώς εννοεί τις βιωματικές αποδράσεις του Νου σε έργα τέχνης ο Σοπενάουερ; Να προσηλώνεται πλήρως ο Νους στο νόημα του έργου εγκιβωτίζοντας τις νοητικές εποπτείες του μέσα στην ουσία του νοήματος του έργου. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας θα πρέπει ο ατομικός νους να κορυφώνει την στοχαστική του δραστηριότητα ώστε να καταρρέει για λίγα λεπτά ή και για περισσότερο χρόνο η ατομική του ιδιοσυστασία και υποκειμενικότητα. Τότε το ατομικό στοιχείο καθίσταται καθολικό, χάνεται το φαινομενικό στοιχείο που απορρέει από τις υποκειμενικές του κρίσεις και επέρχεται η ένωση με τον Εαυτό.
