Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Κάποιοι υπεραμύνονται της νεότερης ή σύγχρονης φιλοσοφίας και υποτιμούν την κλασική αρχαία ελληνική ή τη νεοπλατωνική ή και το αντίστροφο. Είναι ανάγκη να μελετάμε και τη νέα αλλά και τη νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία. Καθεμιά έχει συγκροτηθεί από ευφυή πνεύματα που έχουν μετέλθει τη γλώσσα της εποχής τους, έχουν εργαστεί σχετικά με τα μεγάλα ερωτήματα που απασχόλησαν το σύνολο περιόδων της φιλοσοφίας και έχουν αναλύσει και πραγματευτεί ζητήματα της αρχαίας γνωσιοθεωρίας και οντολογίας με έναν εναλλακτικό τρόπο ώστε να δούμε τόσο με διαφορετικά μάτια την αρχαία φιλοσοφία όσο και να γίνει περισσότερο κατανοητή. Όσοι μελετούν μονομερώς κάποιες μόνο φιλοσοφικές περιόδους και ιδιαίτερα τη νεότερη μάλλον αγνοούν ότι η νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία στηρίχτηκε στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση (αρχαία και νεοπλατωνική) και προσπάθησε να αγγίξει το βάθος της ελληνικής φιλοσοφικής γραμματείας, χωρίς όμως να αναπτύξει την ηθική μαγεία της τελευταίας. Ουσιαστικά, ναι μεν η φιλοσοφία είναι μία αλλά τα χρυσά της ελληνικά θεμέλια είναι αξεπέραστα.
Θα παραβληθεί ένα παράδειγμα για να κατανοήσουν κάποιοι το απροσμέτρητο βάθος της ελληνικής νεοπλατωνικής παράδοσης, το οποίο μετακύλησε στη νεότερη φιλοσοφία κρουνούς θαυμάσιας και εκπληκτικής φιλοσοφικής γνώσης που συναρπάζει ακόμα όσους αγαπούν τον στοχασμό. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Πρόκλο, του οποίου η μνήμη τιμάται στις 8 Φεβρουαρίου, ο οποίος ανάπτυξε και εξέφρασε με περισσότερο κατανοητούς όρους την πλατωνική φιλοσοφία και θεολογία αναγάγοντας τη φιλοσοφία σε τέτοια δυσθεώρητα ύψη όσο κανείς άλλος φιλόσοφος μετά τον Πλάτωνα. Ο Πρόκλος αναπτύσσει στο θεολογικό-φιλοσοφικό του σύστημα τη διάταξη και λειτουργία των ΕΝΑΔΩΝ-ΘΕΩΝ. Κάποιοι νομίζουν ότι ο μεγάλος Πρόκλος μιλά μόνο για τους θεούς και δεν κάνει συζήτηση για τη συνείδηση ή την αυτοσυνείδηση της νεότερης φιλοσοφίας (όπως ο Χέγκελ). Αυτό συμβαίνει γιατί πολλοί από εμάς είμαστε αμύητοι στους Έλληνες Κλασικούς και ιδιαίτερα στον Πρόκλο.
Ο Πρόκλος στην πλατωνική θεολογία του αναπτύσσει όλη τη διάρθρωση των θεϊκών επιπέδων που συγκροτούν όλες οι θεϊκές βαθμίδες κατά τρόπο δυσνόητο για το νεωτερικό υποκείμενο και τη φιλοσοφία του δίνοντάς του την εντύπωση ότι πρόκειται για κάποιο αποκλειστικά θρησκευτικό υπόβαθρο θεϊκών οντοτήτων που δεν κομίζει συγκεκριμένο νόημα για την άσκηση ενός καθαρού "φιλοσοφείν". Δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Αν μελετήσουμε πιο προσεκτικά την γλώσσα που μετέρχεται ο Πρόκλος, θα δούμε ότι πρόκειται για μια τελετουργικού τύπου συντακτική γλώσσα δομημένη στη βάση της διαλεκτικής που η μορφολογική της σημασιοδότηση συνδέεται με τεχνικές νοητικής θεουργίας με σκοπό ο μελετητής να αρχίσει να διανοίγει τη σκέψη του και να ανέρχεται γνωσιο-οντολγικά επίπεδα κατανόησης και εμβάθυνσης στις φιλοσοφικές μυήσεις αναγωγής προς είδη αυτοσυνειδήσεων που "θεωρούν", "επιβλέπουν", ζωοδοτούν και "νοούν" υπερβατικά όλη την εξέλιξη των μορφών που λαμβάνει το Είναι, από τον νοητό μέχρι και τον αισθητό κόσμο.
Θα αποπειραθούμε να απογράψουμε τους νεοπλατωνικούς όρους και τις έννοιες του Πρόκλου μέσα σε ένα πιο σύγχρονο φιλοσοφικό πλαίσιο κατανόησης. Εν ολίγοις, για τον Πρόκλο κάθε ΕΝΑΔΑ-ΘΕΟΣ (11, 111, 111 κλπ) είναι μια υπερνοητή υπερούσια υπερσυνείδηση η οποία "θεωρεί" αμεθέκτως και απείρως κάθε άπειρο σύνολο νοητών αυτοσυνειδήσεων αυτοσυνειδησίας οι οποίες στη συνέχεια "θεωρούν" από κάτω τους ένα πεπερασμένο σύνολο νοητικών αυτοσυνειδήσεων αυτοσυνειδησίας που "θεωρούν" πεπερασμένω τω τρόπω σύνολα νοερών αυτοσυνειδήσεων αυτοσυνειδησίας. Η κάτοψη της γνωσιο-οντολογικής θεο-λογικής διάταξης του Πρόκλου συνεχίζεται με τις αλλεπάλληλες "θεωρίες-νοητές εποπτείες" που επιτυγχάνουν η μία πάνω στην άλλη οι νοητές, οι νοητικές και οι νοερές συνειδήσεις αυτοσυνειδήσεων, ενώ η καθοδική πορεία της υπεροχής ή της διαπλοκής των συνειδήσεων που είναι πολυάριθμη φθάνει μέχρι τα πιο κατώτερα και απλά επίπεδα συνειδητότητας του αισθητού κόσμου.
Ο άνθρωπος στο επίπεδο εξέλιξης που βρίσκεται έχει ανάγκη την ανοδική τροχιά της πορείας δηλαδή το να κατακτήσει βαθμούς αυτοσυνειδησίας και να ανέρχεται προς τα πάνω "θεωρώντας" και "ελέγχοντας" υψηλότερα επίπεδα συνειδήσεων που ταυτόχρονα όχι μόνο θα τον εξοικειώνουν με νέες μορφές γνώσης, αλλά και θα τον βοηθούν να κατακτά τον έλεγχο και την κυριαρχία του σε οντικά επίπεδα της πραγματικότητας που πριν δεν είχε (έλεγχος άλογου μέρους, λογική καθοδήγηση ενστίκτων κλπ).
Η εξέλιξη της μνήμης, της διάνοιας και της νόησης είναι ο μέγιστος σκοπός για τον Πρόκλο, όπως και για όλη την πλατωνική και νεοπλατωνική παράδοση. Κάθε μας νοητική ανέλιξη είναι ένα ανέβασμα σε κάποιο νέο νοερό, νοητικό, ή νοητό σκαλοπάτι στο οποίο ενεργοποιούνται περισσότερες πνευματικές μας δυνατότητες. Όλα τα νοητικά ενεργήματα της συνείδησής μας αποκτούν τη δυνατότητα να αυτονομούνται ως αυτοσυνειδήσεις και να διαπλέκονται μεταξύ τους τόσο ως υπερσύνολα όσο και ως υποσύνολα λογικής γνωσιο-οντολογικής διάταξης. Οι νεότεροι φιλόσοφοι σίγουρα εμπνεύστηκαν κατά πολύ από τον Πρόκλο, για να σχηματίσουν δικές τους φιλοσοφικές θεωρήσεις με έναν διαφορετικό θεολογικό προσανατολισμό σε σχέση με την πλατωνική παράδοση. Αν ζούσε σήμερα ο Πρόκλος, σίγουρα θα έθετε στους νεότερους και σύγχρονους φιλοσόφους (ιδιαίτερα στους ιδεαλιστές) ερωτηματικά και καίριες επισημάνσεις σχετικά με την φύση της οντολογικής διάστασης της συνείδησης και της αυτοσυνείδησης. Πώς μπορούμε να μιλάμε για μια μετά θάνατον ζώσα ανθρώπινη αυτοσυνείδηση χωρίς οντολογικό υπόβαθρο; Μπορεί μόνη της να υπάρχει μια σκέψη ή είναι αδύνατον, κατά τον Πρόκλο, να κάνουμε λόγο για είδη μεταθανάτιων συνειδήσεων ή αυτοσυνειδήσεων χωρίς μια μεταφυσική οντολογική τους συγκρότηση; Κάτι τέτοιο υποψιάστηκε, βέβαια, ο ύστερος Σέλινγκ σε μερικές διαλέξεις για τον ιδεαλισμό (τις οποίες παρακολούθησαν τα πιο σημαντικά πνεύματα της εποχής, Μαρξ, Κίρκεγκορ, Φόυερμπαχ κλπ) μέσα από τις οποίες προήλθε τόσο ο υπαρξισμός όσο και ο μαρξισμός) ισχυριζόμενος ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, αλλά δεν ανάλυσε τον περίφημο αυτόν συλλογισμό του κάνοντας την θεμελιώδη διάκριση σχετικά με τη φύση των δύο αυτών εννοιών και τη χωροχρονική τους αλληλεπίδραση ή ακολουθία.
Για τον Πρόκλο όλα τα νοητά ή αισθητά όντα έχουν αρχή τις ΙΔΕΕΣ. Από εκεί αποκτούν την ύπαρξη. Αντίθετα, οι Ενάδες-θεοί είναι πρώτα "είδος υπάρξεων" οι οποίες δημιουργούν άχρονα τις ιδέες. Ο όρος "ύπαρξη" ως προς τη σύλληψη των θεών είναι καταχρηστικός, εφόσον δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τη φύση κάτω από την οποία οι "θεοί" ΕΙΝΑΙ. Επομένως, σε απάντηση των ανωτέρω ερωτημάτων που θα έθετε ο Πρόκλος στους νέους φιλοσόφους, ο ίδιος θα διατεινόταν ότι κάθε συνείδηση, αυτοσυνείδηση ή αυτοσυνείδηση αυτοσυνειδησίας κ.ο.κ έχει πέρα από το αυτονόητο γνωσιολογικό της υπόβαθρο και το υπαρξιακό ή οντολογικό της υπόβαθρο για τα οποία αντλούμε γνώση μόνο από τη συνάντηση με τις ΙΔΕΕΣ από τις οποίες προήλθαν. Δηλαδή, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ΙΔΕΑ προηγείται της ύπαρξης (όπως ισχυρίζονται Πλάτων και Χέγκελ) για όλα τα μη θεϊκά όντα στα οποία θεμελιώνεται η ουσιακή λειτουργία τους από τον νοητό κόσμο και κάτω. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε στο επίπεδο των υπερνοητών υπερούσιων υπερσυνειδήσεων (Ενάδων) το είδος της "ύπαρξης" που έχουν οι θεοί, το μόνο επίπεδο στο οποίο η "ΥΠΑΡΞΗ" προηγείται της ΙΔΕΑΣ. Αλλά η ύπαρξη είναι καταχρηστικός όρος, όπως ειπώθηκε. Όλα τα είδη συνειδήσεων ή αυτοσυνειδήσεων, όμως, κομίζουν μια υπαρκτική δυναμική (έχουν και ύπαρξη) πλήρως συντεταγμένη στο υπόβαθρο της ΙΔΕΑΣ στο βαθμό που η τελευταία κομίζει στο Είναι της με νοητό τρόπο και την ακατανόητη θεϊκή υπαρξιακή ουσία που τις συγκροτεί. Οπότε η ΙΔΕΑ κάνει δύο πράγματα ταυτόχρονα: α. προσδίδει την ύπαρξη σε κάθε της αισθητό αποτύπωμα-ον και β. εγκιβωτίζει σε αυτό το αποτύπωμα-ον (άνθρωπος, ζώο, φυτό κλπ) με αμέθεκτο τρόπο την θεϊκή "υπαρξιακή" υπερούσια ουσία. Τι μας λέει με λίγα λόγια ο Πρόκλος; Ότι κάθε ον φέρει μέσα του με υπερβατικό τρόπο τη θεία υπαρξιακή σπίθα (τα 1) του Ενός ή Ενάδων η οποία καθιστά δυνατή την νοητική κίνηση που διανύει κάθε συνειδητότητα ως επιμερισμένο πνεύμα. Αυτή η υπαρξιακή σπίθα που φέρει υπερβατικά κάθε ατομικό ον, μέσω της οποίας κάθε υπερούσια υπερνοητή υπερσυνείδηση ΘΕΩΡΕΙ το παν, είναι η αιτία τόσο της καθόδου όσο και της νοητικής ανόδου κάθε όντος που έχει τη δυνατότητα να φθάνει σε αυτοσυνειδησία (π.χ άνθρωπος).
Σε αυτό το σημείο απαιτείται να κατανοήσουμε δύο πολύ σημαντικά θεμελιακά στοιχεία της φιλοσοφίας του Πρόκλου ως γνωσιο-οντολογίας που μας διανοίγουν μια άλλη πιο σύνθετη διάσταση του ηθικού δέοντος. Η θεία σπίθα της άρρητης "ύπαρξης" που ενυπάρχει μέσα μας είναι αδύνατον να συλληφθεί με μόνον τον λόγο και τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία μας ανάγει σταθερά προς την ΙΔΕΑ, αλλά ταυτόχρονα η ανέλιξή μας έχει ανάγκη και την ενεργή βιωματική προσέγγιση, την πρακτική συσχέτιση με τα ίδια τα πράγματα, το σύνολο των όντων της, ώστε μέσα από αυτά να προϊδεαστεί και να ιδωθεί, έστω και ασυνείδητα, ο υπαρξιακός συγκροτητικός για τα όντα εγκιβωτισμός της θείας ουσίας του Ενός και των Ενάδων μέσα σε αυτά. Σε αυτό το σημείο έχει απόλυτο δίκαιο ο Σέλινγκ όταν διατείνεται ότι μέσα στις ένυλες μορφές και ιδιαίτερα τις έντεχνες ενυπάρχει ο θείος σπινθήρας, δηλαδή τα θεία πυρά που συγκρατούν τον κόσμο στην ακατανόητη για τους αφιλοσόφητους υπερβατική ένωση των πάντων με το ΕΝΑ και τις ΕΝΑΔΕΣ. Σε αυτό το σημείο υπεισέρχεται και ο φιλοσοφικός πλατωνικός έρως ο οποίος σμιλεύει το εσωτερικό άρμα της ψυχής, ώστε να καταστεί ωραία, για να αντικρίσει το ωραίο. Το ωραίο είναι αυτό που ενσαρκώνεται μέσα από την μέθεξη του θεϊκού νου του Ενός ή των Ενάδων στις μορφές τέχνης, αλλά και γενικότερα μέσα στα όντα, στα δημιουργήματα της φύσης και της τέχνης. Η τελειοποίηση της ανθρώπινης λογικής ψυχής είναι αδύνατη αν δεν "κοιτάξει" μέσα στη βιοτή με τα αισθητά το υπερβατικό και αφηρημένο εσωτερικά αποτύπωμα που προσδένει τα όντα με τις ΕΝΑΔΕΣ και τις ΙΔΕΕΣ τους. Μέσα εκεί, στα αισθητά, ως πλήρης a priori νοητός διάκοσμος συνυπάρχει αμέθεκτα με ακατανόητο τρόπο για μας η θεία "ύπαρξη", η απαράμιλλη κάλλους στοιχειακή και νοητική αποτύπωση του αγαθού και της αλήθειάς του, ως εικόνα, ως άδηλη μορφή, ως σχέση, ως δομή, ως ανάπτυξη, ως ποιότητα σκέψης ή ύλης. Αυτός άλλωστε είναι και ένας από τους λόγους που ενσαρκώνεται ο άνθρωπος, όπως και όλα τα κατώτερα όντα, ώστε να "ζήσουν" και "αντικρίσουν" από το δικό τους συνειδησιακό επίπεδο ύπαρξης το αρμονικό και θείο σφράγισμα της συμπαντικής συνειδητότητας.
Ειδικότερα, ο άνθρωπος είναι το μόνο ον που έχει τη δυνατότητα της αυτοσυνειδησίας, δηλαδή να συνειδητοποιεί την ύπαρξή του μέσα από την ατομική και συλλογική του δράση στην κοινωνία καθώς την ίδια τη δυνατότητα να "παρατηρεί" εσωτερικά τις σκέψεις του για τον κόσμο και τον εαυτό του, εξελίσσοντας το νοητικό του ηνίοχο σε ανώτερες σφαίρες πνευματικότητας. Πώς μπορεί πρακτικά να επιτευχθεί η επιστροφή του ανθρώπου στην ΙΔΕΑ, στο ΕΝ ΟΝ (ΕΝΑΔΑ και αντίστοιχη ΙΔΕΑ), από το οποίο προέρχεται ο θείος σπινθήρας της ύπαρξης που θα τον φέρει στους κόλπους του θείου κόσμου; Κάθε τέτοιο σφράγισμα της θείας ύπαρξης όμως, σύμφωνα με τον Πρόκλο ποικίλλει μέσα στον κόσμο της πολλαπλότητας λόγω της ιδιαίτερης ετερότητας που χαρακτηρίζει κάθε ον. Η διαφορετικότητα, o πλουραλισμός των σχέσεων ή των μορφών και η πολλαπλότητα των ειδών στο σύνολό τους έχει την αιτία της στις πολυάριθμες ΕΝΑΔΕΣ-ΘΕΟΥΣ, ως υπερούσιες υπερνοητές υπερσυνειδήσεις. Έτσι, κάθε άνθρωπος ανήκει σε μια συγκεκριμένη θεϊκή σειρά ή Ενάδα (υπέρτατη υπερνοητή υπερσυνείδηση) από την οποία προήλθε η ατομικότητά του (Εν-νους-ψυχή) και είναι ανάγκη να μυηθεί νοητικά μέσω της φιλοσοφίας και να "αντικρίσει" και στην πράξη με την τριβή στην καθημερινότητα την υπαρξιακή θεϊκή σπίθα της Ενάδας του που ενυπάρχει ως υπερβατική ένωση μέσα στον κόσμο της αισθητής φύσης και της πρακτικής ζωής. Έτσι δύναται να ενεργοποιηθούν μέσα του οι φιλοσοφικοί ουσιώδεις λόγοι του Ενός-Ενάδων ως ανώτατα επίπεδα a priori αυτοσυνειδησίας που καθώς ενεργοποιούνται άμεσα εγγράφονται και συστοιχίζονται με τις αντίστοιχες υπερνοητές υπερσυνειδήσεις. Τότε οι άνθρωποι απελευθερώνονται από τον κόσμο της Ανάγκης και επιστρέφουν ως τελειωμένες λογικές ψυχές αναβαθμισμένες στην νοητή θεϊκή πηγή του δικού τους ΕΝΟΣ-ΟΝΤΟΣ (βλέπε Φαίδρο) από την οποία θα γεύονται την νοητή αμβροσία και το νέκταρ των θεών ως "θεωροί" και συνδημιουργοί με τους Θεούς κάθε δημιουργίας αναλαμβάνοντας το δικό τους ουράνιο ρόλο στη λειτουργία του σύμπαντος.
Για αυτό και γράφει ο Πρόκλος στα Σχόλια στον Τίμαιο, τόμος Β (211.8):
<< Ηγείται δε της τελείας καί όντως ούσης ευχής πρώτον η γνώσις των θείων τάξεων πασών, αις πρόσεισιν ο ευχόμενος· ου γαρ αν οικείως προσέλθοι μη τας ιδιότητας αυτών εγνωκώς >>
<< Της τέλειας και αληθινής προσευχής προηγείται πρώτα η γνώση όλων των θεϊκών τάξεων τις οποίες προσεγγίζει αυτός που προσεύχεται. Γιατί δε θα τις προσεγγίσει κατάλληλα, αν δεν έχει μάθει τις ιδιότητές τους >>.
