Ο πολιτισμός των επών του Ομήρου (Ιλιάδα-Οδύσσεια) είναι ο πρώτος "ανθρωπιστικός" πολιτισμός, ήταν ο πρώτος αληθινός ανθρωπισμός.
Η έννοια του "ανθρωπισμού" δεν έχει την καταγωγή της, όπως νομίζουν αρκετοί, ούτε στον August Comte ούτε στην σχολαστική φιλοσοφία του Μεσαίωνα και τον Θωμά τον Ακινάτη. Η έννοια "ανθρωπισμός" συναντάται για πρώτη φορά στον Διογένη το Λαέρτιο: <<Οι μεν γαρ χρημάτων, οι δε ανθρωπισμού δέονται>> (ΙΙ, 70). Ανθρωπισμός στην ελληνική αντίληψη σήμαινε την ενότητα του ανθρώπινου γένους με διακριτό το σύνολο από τα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη ουσία σε σχέση με τα γειτονικά είδη ζωής που δεν εμφορούνται από τον λόγο. Μέσα από το ορθολογικό συλλογικό άτομο και τον όντως πολίτη προβάλλει τόσο ο καθημερινός όσο και ο οικουμενικός άνθρωπος.
Η ομηρική διαλεκτική (ας θυμηθούμε τον διάλογο Πρίαμου-Αχιλλέα και την αντιμετώπιση
του Πρίαμου από τον Αχιλλέα, ο τελευταίος τον λυπάται και του παραδίδει τη σορό του Έκτορα, του γιου του) η οποία προϋποθέτει όχι μόνο την αντιθετική σύσταση του κόσμου, αλλά και την αμοιβαία αναγνώριση των όρων της αντίθεσης, την αμοιβαία αναγνώριση αυτών που συνδιαλέγονται και τελικά της αναγνώρισης του ανθρώπου από τον ίδιο τον άνθρωπο, όρου αναγκαίου για την παρουσία του ανθρώπινου, σηματοδοτεί μια τριπλή απελευθέρωση, με τελικό προορισμό την ενότητα και την αυτονόμηση της συνείδησης και της ιστορίας, απελευθέρωση βιολογική, ανθρωπολογική και κοινωνιολογική:
α. ο άνθρωπος διακρίνεται οντολογικά και ποιοτικά σε σχέση με τα άλλα είδη ζωής του κόσμου επειδή είναι το μόνο ον που έχει τη δυνατότητα να εξίσταται από τον εαυτό του, από τη φυσική του διανοητική κατάσταση και να αρθρώνει λόγο για τα όντα, να μελετά και να αφηγείται τον τρόπο ύπαρξης όλων των όντων.
β. ο άνθρωπος για πρώτη φορά αυτονομείται από οποιαδήποτε μορφή ανορθολογικής εξουσιαστικής αυθεντίας, και την θεϊκή και την ηρωική. Ο άνθρωπος πλέον είναι ίσος με τους ήρωες και τους θεούς και τυγχάνει ισότιμης μεταχείρισης μέσα στην κοινωνία.
γ. ο άνθρωπος χειραφετείται για πρώτη φορά από την καταναγκαστική κολεκτιβιστική κοινωνία και συγκροτείται ως άτομο σκεπτόμενο και έχει τη δυνατότητα να διακρίνεται για την ιδιαίτερη προσωπικότητά του κομίζοντας μια αυτόνομη ταυτότητα διακριτή από το την κοινωνία. Άρα, έχουμε μια κοσμοϊστορική πρωτοφανή αλλαγή για το ανθρώπινο είδος, την γέννηση για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία της ατομικότητας, όχι με την νεωτερική έννοια. Πρόκειται για τη συγκρότηση του συλλογικού ατόμου.
Η τριπλή αυτή απελευθέρωση ορίζει τις προϋποθέσεις για τον καθορισμό ενός άλλου ποιητικού και ολοκληρωμένου ανθρωπιστικού πολιτισμού.
Ο Όμηρος κατέστησε για πρώτη φορά στην ιστορία πρωταγωνιστή τον άνθρωπο ( ενώ μέχρι τότε κυριαρχούσαν αποκλειστικά οι θεοί, οι ήρωες, οι ιερείς και οι μάντεις) κομίζοντας μια νέα ανθρωπολογική εσωτερική λειτουργία, εγκαινιάζοντας την ψυχολογική ταυτότητα κάθε ανθρώπινης πράξης που αναδεικνύει αθέατες πλευρές του ανθρώπινου είναι και συνειδέναι. Ο Όμηρος πραγματικά συνέχισε το έργο που είχε επιτελέσει μυθολογικά την παλιότερη εποχή ο Προμηθέας, που ήταν ο πρώτος αρνητής της συγκεντρωτικής εξουσίας των θεών. Ο Όμηρος αφαίρεσε την ηθική και ουσιαστική εξουσία που ασκούσαν οι θεοί στους ανθρώπους και την έδωσε στους ίδιους τους ανθρώπους.
Η απελευθέρωση του λόγου από τον μύθο μέσω των επών που μετέρχονταν τη διήγηση, ενεργοποίησε και έφερε ως αποτέλεσμα την απόσπαση του λογικού από το μυθολογικό και την ανακήρυξή του σε ανεξάρτητο και αυτόνομο κόσμο. Ο Όμηρος, ιστορικός ομόλογος του μυθικού Προμηθέα, χρησιμοποίησε το προμηθεϊκό όργανο του λόγου για να απαγκιστρώσει ολοκληρωτικά κάθε μορφή μυθικής ανορθολογικής "ιεραρχίας" από την εξουσία που ασκούσε πάνω στις ανθρώπινες κοινωνίες. Η ομηρική διαλεκτική που διαγράφεται με τους ομηρικούς χαρακτήρες και πρωταγωνιστές αποτελεί τη νέα εκδοχή της φωτιάς του Προμηθέα: το φυσικό στοιχείο προσλαμβάνει εδώ μορφή πολιτιστικού στοιχείου. Η φωτιά έδωσε τη σκυτάλη στο λόγο. Ο Όμηρος ανέδειξε τον ελεύθερο άνθρωπο, τον άνθρωπο που υπερέβη την αιχμαλωσία της φυσικής ιστορίας, που μέχρι τότε ήταν απολωλός της προπολιτικής "ανθρωπότητας".
Μέσα από τους πρώτους στίχους της Α' ραψωδίας της Ιλιάδας διακηρύσσεται η κυριαρχία του ψυχολογικού ανθρώπου: μήνις Αχιλλέα, χόλος Απόλλωνα, θυμός Αγαμέμνονα. Η συμπεριφορά προέρχεται από την ψυχική κατάσταση, από τον ψυχισμό του ανθρώπου που έχει ως πηγή το θυμικό του. Ζητούμενο στην Ιλιάδα είναι η θεραπεία μιας ψυχικής διαταραχής, η κατάσβεση του θυμού. Ο τρωικός πόλεμος έχει αιτία την οργή που προκάλεσε η αρπαγή της Ελένης. Αιτία της συμφοράς που πλήττει τον στρατό των Αχαιών η αρπαγή της Χρυσηίδας και αιτία του θυμού του Αχιλλέα η αρπαγή της Βρισηίδας.
Ας σκεφτούμε ότι η Ιλιάδα έχει βάση και νοηματική δομή τέτοια που συλλαμβάνει τον ιστορικό και κοινωνικό ρου των προομηρικών χρόνων. Στην Α΄ ραψωδία δεν έχουμε καν εισέλθει σε κάποιο ιστορικό επίπεδο. Πρόκειται για μια ψυχολογική περιγραφή του ανθρώπινου βάθους των συναισθημάτων που σοβούν ανεξέλεγκτα στο εσωτερικό του ανθρώπινου "συνειδέναι". Στην ουσία ο Όμηρος αποπειράται να φωτίσει το ανεξιχνίαστο αβυσσαλέο θυμικό που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη οντότητα. Το εγχείρημα του Ομήρου είναι μεγαλοφυές, γιατί εξωτερικεύει, δημοσιοποιεί και αναλύει στον κοινωνικό ορίζοντα έναν ολόκληρο εσωτερικό κόσμο μεστό από αινιγματώδεις και ασαφείς πτυχές της ανθρώπινης συνείδησης που λειτουργούσαν ανασταλτικά για την ενεργοποίηση του λόγου.
Οι ομηρικοί ήρωες, αν το προσέξει κανείς δεν είχαν κίνητρα εξωτερικού τύπου, πολιτικά, θρησκευτικά ή νομικά, αλλά πρώτιστα ψυχολογικού και ηθικού χαρακτήρα. Θεμελιώδη ιδανικά του ομηρικού βίου είναι η τιμή, η φιλοτιμία, η ανδρεία και η αρετή. Μας το διακηρύττει ο ίδιος ο Αχιλλέας (ραψωδία Α, 352-356): <<μήτερ, επεί μ΄έτεκες γε μινυνθάδιον περ εόντα, τιμήν πέρ μοι όφελλεν Όλύμπιος εγγυαλίξαι Ζεύς υψιβρεμέτης. Νυν δ΄ ουδέ με τυτθόν έτυσεν. Ή γάρ μ΄ Ατρείδης ευρύ κρείων Αγαμέμνων ητίμησεν. Ελών γάρ έχει γέρας, αυτός απούρας.>>. Τα πολυτιμότερα αγαθά είναι η τιμή, η ανδρεία και οι προσωπικές πνευματικές αρετές. Η έγνοια του ανθρώπου για τον άνθρωπο είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στοιχείο που αποτυπώνεται στα ομηρικά έπη. Ο άνθρωπος δεν αναζητά τη θεϊκή, αλλά την ανθρώπινη αναγνώριση. Η φιλία καθίσταται ύψιστη αρετή και απαραίτητη προϋπόθεση για τη συγκρότηση της αληθινής κοινότητας σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων.
Η τιμή του ανθρώπου από άνθρωπο και η επακόλουθη ανιδιοτελής φιλία που προτάσσονται μέσα από τα γεγονότα και τις πράξεις των ομηρικών επών ως αρεταϊκά ιδανικά αποτέλεσαν τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του ανθρωπισμού.
