Η ταυτότητα του νεωτερικού ατόμου και του προσώπου
Το νεωτερικό άτομο υπολαμβάνεται ως μια "αυτάρκη" οντότητα η οποία καθορίζει μόνη της την αντίληψη για το "είναι" χωρίς να έχει ανάγκη τον διπλανό της, χωρίς την επικουρία της κοινωνίας και των κοσμικών νόμων. Για το νεωτερικό άτομο κύριος στόχος είναι η αυτονόμησή του σε σχέση με τους άλλους, επειδή «πρόοδος» κατά τον νεωτερικό πολιτισμό είναι η ατομική υλική ευδαιμονία που θα προέλθει μέσω των επιτευγμάτων της τεχνολογίας και της επιστήμης. Η ατομοκεντρική ομάδα, στην οποία μπορεί να συνυπάρχει, δεν παίζει καίριο ρόλο στην διαμόρφωση της διαφορετικότητάς του, αλλά επιβεβαιώνει την ατομική του αυθυπαρξία. Για τον νεωτερικό άνθρωπο απορρίπτεται κάθε μεταφυσική. Αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι το άτομο και οι ανάγκες του. Η ταυτότητά του καθορίζεται από το ίδιο. Τα θεμέλια της κοινωνικής οργάνωσης της πολιτικής εξουσίας στο νεωτερικό καπιταλισμό στηρίζονται στις υλικές ανάγκες του ατόμου.
Τα άτομα της νεωτερικής κοινωνίας χαρακτηρίζονται πολίτες, ενώ δεν είναι κάτι τέτοιο. Πολίτης, στον κοινοτισμό, είναι αυτός που κινείται και ενεργεί μέσα και γύρω από την πόλιν, την κοινότητα. Πόλις, από το αρχαίο ρήμα "πέλω" (ρίζα pel=φρούριο, στην ινδοευρωπαϊκή, για όσους την αποδέχονται), από κει και η έννοια "πόλος", το κέντρο έλξης, που ελκύει και μαγνητίζει φέροντας κοντά τους ανθρώπους.Κάτι τέτοιο δε συμβαίνει σήμερα. Οι θεωρούμενοι ως πολίτες έχουν στραφεί στην ιδιωτεία και έχουν παραχωρήσει την εξουσία στους αντιπροσώπους που επιλέγονται με εκλογές. Η εξουσία και οι αποφάσεις παίρνονται από τους λίγους. Το ύψος της ισχύς και της δύναμης εξουσίας που ασκεί η νεωτερικού τύπου εξουσία είναι αντιστρόφως ανάλογο του βαθμού συμμετοχής των πολιτών στις αποφάσεις. Δηλαδή όσο περισσότερο οι πολίτες αδιαφορούν για την πολιτική τόσο περισσότερο ισχυροποιούν οι εξουσιαστές την κυριαρχία τους πάνω στις κοινωνίες, πάνω στους πολίτες, ( που δεν νοούνται πλέον πολίτες) και το αντίστροφο. Ο ιστορικός υλισμός είναι η βάση συγκρότησης των προταγμάτων των δυτικών κοινωνιών, λογικό απότοκο της φιλοσοφίας του διαφωτισμού που εξαντικειμενοποίησε τα πάντα, προκειμένου να τα καταστήσει ηθική ιδιοκτησία του θεοποιημένου ανθρώπινου λογικού.
Αντίθετα το ελληνικό «πρόσωπο» δεν αυτονομείται σε σχέση με τους άλλους. Η ταυτότητά του καθορίζεται από τη σχέση του με τους άλλους. Η ταυτότητά του είναι η ίδια η ετερότητά του. Η θεωρία και η άποψή του για τον κόσμο, το υπερβατικό και τον εαυτό του διαμορφώνονται κυρίως από τη σχέση του με τους άλλους, την αρεταϊκή αντίληψη για τον κόσμο και το περιβάλλον. Αυτός είναι ο όντως πολίτης, γιατί ο έρωτας για τη ζωή είναι συνυφασμένος με τον τρόπο που αντιμετωπίζει τα πάντα γύρω του. Οτιδήποτε περιβάλλει τον οικολογικό και πνευματικό άνθρωπο δεν είναι αντικείμενο ιδιοκτησίας και συναλλαγής, αλλά αφορμή για συνάντηση και συνύπαρξη μέσα στο καθολικό νόημα ζωής όπου και περιλαμβάνεται οποιαδήποτε θεώρησή του.
Εξουσία στον κοινοτισμό θεωρείται η κοινή συνισταμένη των αποφάσεων των ίδιων των πολιτών μέσα από θεσμούς που έχουν συγκροτήσει οι ίδιοι οι πολίτες με το δικό τους τρόπο μέσα σε βάθος χρόνου χωρίς να λαμβάνεται τίποτα ως αυτονόητο, τίποτα ως τυπικά στατικό. Είναι ακριβώς η έμπρακτη επίτευξη της δημιουργίας του κοινού πολιτικού λόγου. Γίνεται λόγος για τη συγκρότηση ενός άλλου ανθρωπολογικού τύπου, ενός ποιοτικού ανθρώπου που αναβαθμίζει και "ιεροποιεί" τρεις σχέσεις που τον καθιστούν αληθινό πολίτη, δηλαδή "πρόσωπο":
α. τη σχέση του με τη φύση, τον κόσμο, το υπερβατικό (θεότητα ή κοσμικό λόγο, ανάλογα)
β. τη σχέση του με τους άλλους ανθρώπους
γ. τον τρόπο που αντιλαμβάνεται την πρόσληψη του ίδιου του του εαυτού
Αντίληψη παιδείας
Στην πολιτική συγκρότηση της δυτικής δημοκρατίας εκλείπει μια θεσπισμένη κοινωνία σχέσεων από τους πολίτες για τους πολίτες.. Η πολιτική εξουσία εδώ συλλαμβάνει μόνο άτομα. Η νεωτερική προσέγγιση της ανθρώπινης οντότητας διαφαίνεται και αναπαράγεται στην νεωτερική εκπαίδευση. Η γνώση είναι αποτέλεσμα μιας μηχανιστικής τυπικής διαδικασίας με πρώτιστο σκοπό να αναπαραχθεί το χρήσιμο και το παροδικό. Στην ουσία δεν πρόκειται για αληθινή γνώση που επαληθεύει ένα κοινό νόημα για τον κόσμο, επειδή σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας μεσολαβούν δομές συστημάτων πολλών μορφών με βάση μια επαναλαμβανόμενη σε τακτά διαστήματα ακολουθία πράξεων και γεγονότων που θεμελιώνουν την απρόσωπη λειτουργία της ανθρώπινης ζωής. Πίσω ακριβώς από την θεσπισμένη από τις κυρίαρχες μορφές εξουσίας επαναληπτική ροή των συμβάσεων αυτών αποσβαίνεται η δυνατότητα ενεργοποίησης της δημιουργικότητας του ανθρώπινου θυμικού, απαραίτητης συνιστώσας για τη συγκρότηση ενός ελεύθερου από τις "συμβάσεις συνήθειας" ανθρώπου. Το αυτονόητο της λειτουργίας των κοινωνικών συστημάτων αποδυναμώνει κάθε αποκλίνουσα κριτική σκέψη. Η δομή του εκπαιδευτικού συστήματος έχει οικοδομηθεί με βάση την τεχνολογική και μηχανική εξειδίκευση, γιατί προτεραιότητα έχει η καλλιέργεια του μερικού και όχι του καθολικού. Εκλείπει οποιαδήποτε μορφή καθολικού νοήματος για την κοινωνία, γιατί η ουσία βρίσκεται στη μεγέθυνση του αποσπασματικού και του εφήμερου που αναπαράγουν ατομικότητες διασπασμένες, αποσπασμένες και αδυνατούν να μετέχουν στον κοινό λόγο. Η γνώση τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα ήταν ατομική υπόθεση, ζήτημα μετωπικής διδασκαλίας εκπαιδευτικού-μαθητή. Στον ορίζοντα των τελευταίων χρόνων αρχίζει να διαφαίνεται ότι σοβούν οι προϋποθέσεις για να αλλάξει ο θεμελιακός άξονας αξιών για μια ενδεχόμενη αλλαγή φιλοσοφίας και νοοτροπίας.
Η μηχανική σκέψη (η μονομερής διανοητική συγκρότηση) παίζει τεράστιο ρόλο για τη διαμόρφωση του υπερανθρώπου, ο οποίος θα δάμαζε τη φύση, την οποία αντιμετωπίζει ως αντικείμενο εξημέρωσης. Ο "ανθρώπινος νους" διάκειται απέναντι στη φύση και τον κόσμο, είναι ξένο αλλοτριωμένο ον σε σχέση με οτιδήποτε την περιβάλλει, και αυτή η αποξένωσή του καθιστά κάθε νοητική του ενέργεια απόλυτα αυτονομημένη. Αυτός είναι ένας νέος δεσποτισμός, ο λόγος, ενώ φαίνεται ότι αναβαθμίζεται, στην ουσία υποβαθμίζεται σε νέα αυθεντία επιβαλλόμενη στα ίδια τα πράγματα, όμοια με εκείνη των μεσαιωνικών χρόνων, γιατί έχασε κάθε κοινωνία με τα θεμέλια της κοινότητας και του κόσμου ως αναζωογονητικές αιτίες διαρκής οργανικής μετεξέλιξής του.
Στις κοινοτικές μορφές κοινωνιών η πολιτική εξουσία συλλαμβάνει το άτομο μέσα στην κοινότητα ως πρόσωπο. Πρόσωπο είναι ο ενεργός δημοκρατικός πολίτης που επιζητά διαρκώς να εναρμονίζεται κάθε του αναγκαιότητα σύμφωνα με τη φύση αλλά και την πολιτική κοινότητά του, χωρίς να χάνει τη δυνατότητά του να κομίζει κάθε φορά τη δική του κοσμοθεωρία και να αυτοπροσδιορίζεται. Η γνώση εκεί προσεγγίζεται αληθινά και πιο ουσιαστικά στην ομαδοσυνεργατική οργάνωση της παιδείας. Η γνώση είναι αποτέλεσμα κοινωνικής ζύμωσης, διαπροσωπικής σχέσης μεταξύ των μαθητών ή των πολιτών σε συνεργατικό επίπεδο με τον παιδαγωγό ή την πολιτική και πολιτιστική συνεύρεση, αντίστοιχα. Στην κοινωνία των προσώπων η παιδεία δεν εστιάζει μόνο στην ανάπτυξη του διανοητικού μέρους της ανθρώπινης υπόστασης, αλλά περισσότερο στη σύνθεση και την αρμονική αλληλοπεριχώρηση και των τριών δυνάμεων του ανθρώπινου ψυχισμού, του λογιστικού, του θυμικού και του επιθυμητικού. Η ορθολογική φρόνηση γεφυρώνει τα αποκλίνοντα προτάγματα των μερών του εξασφαλίζοντας την ηγεμονική πρωτοκαθεδρία του λόγου ως ψυχοσωματική αρμονία.
Η πολιτεία της αρχαίας Αθήνας ως αφορμή για μια Νέα Πολιτεία
Κοινοτικές μορφές κοινωνιών συναντήσαμε στην ελληνική παράδοση της αρχαιοελληνικής περιόδου της ιστορίας, όταν οι πολίτες συναποφάσιζαν τα πάντα μέσα στην πόλη τους και την κοινότητά τους. Εκεί συναντάμε τη συνύπαρξη ατομικού – συλλογικού συμφέροντος. Δεν ήταν πρώτη προτεραιότητα η κάλυψη των υλικών αναγκών και απολαύσεων του ανθρώπου (αυτό ήταν παρεπόμενο), αλλά αποτελούσε χαρά πρώτιστη η κοινωνία των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων.
Ο αρχαιοελληνικός τρόπος συγκρότησης της αληθινής δημοκρατίας δεν είναι δυνατόν να αντιγραφεί και να εφαρμοστεί πάλι στα χρόνια μας. Κάθε εποχή είναι μοναδική και ανεπανάληπτη με τις δικές της χωροχρονικές, γεωπολιτικές και κοινωνιολογικές της συνιστώσες που απαιτούν μια αφαιρετικού χαρακτήρα συνθετική ενατένιση των όρων που κρίνονται απαραίτητοι από τους πολίτες για τη συγκρότηση της Νέας Κοινοτικής Δημοκρατικής Πολιτείας.
