Η αθέατη αλλά ουσιαστική σχέση της αρχιτεκτονικής με την δημοκρατία είναι διαχρονικό ζήτημα που απασχολεί τη φιλοσοφία, γιατί θέτει τις βάσεις για να κατανοήσουμε όχι μόνο την κατά φύση δημοκρατική δομή που πρέπει να έχει η οργάνωση της κοινωνίας αλλά και την σύλληψη της ατομικής ταυτότητας του πολίτη σε σχέση με την ουσιαστική εναρμόνισή της με το συλλογικό είναι.
Του Γεώργιου Ποντίκα
Η Αρχιτεκτονική, όπως και οποιαδήποτε άλλη Τέχνη ή Επιστήμη φυτρώνει, ποτίζεται και αναπτύσσεται πάνω σε ένα συγκεκριμένο έδαφος. Οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες επηρεάζουν και χαράζουν τα όρια μέσα στα οποία η Αρχιτεκτονική θα κινηθεί και θα αναπτυχθεί.
Η σχέση ιδεολογίας-πολιτικού συστήματος και Αρχιτεκτονικής φαντάζει ελάσσονος σημασίας, Ωστόσο, οι πλάκες της ηθικής πάνω στις οποίες στηρίζεται ένα πολίτευμα εκφράζουν σε μεγάλο ποσοστό τις πράξεις και δημιουργίες των ατόμων που ζουν και εκφράζονται σύμφωνα με τις ηθικές επιταγές του πολιτεύματος (συνειδητά ή ασυνείδητα).
Με άλλα λόγια, κάθε αρχιτεκτονική πράξη είναι βαθιά πολιτική, που με την σειρά της είναι βαθιά φιλοσοφική και ουδέποτε η φιλοσοφία δεν υπηρέτησε σκοπούς προς ιδία τέρψιν. Αντιθέτως, βιάστηκε και τα τέκνα της υπηρέτησαν ανθρώπινους σκοπούς ποτισμένους με αίμα. Δυστυχώς, η Αρχιτεκτονική αποτέλεσε εργαλείο στα χέρια ορισμένων Αρχιτεκτόνων για τη δημιουργία ενός κοινωνικού ιστού εχθρικού προς το άτομο(1). Όταν ο τόπος που ζεις σε πνίγει, αρχίζεις να σκέφτεσαι το θάνατο. Το μόνο που απομένει είναι να βρεις λόγο για τον οποίο αξίζεις να πεθάνεις. Ιδού η Αρχιτεκτονική ως μέσο επιβολής της κοινωνικής πραγματικότητας.
Κάθε αρχιτεκτονικό ρεύμα κυλά σε ένα πολιτικό-κοινωνικό ποτάμι το οποίο οφείλει να χυθεί στη θάλασσα του Πολιτεύματος όπου κατά τον Δημοσθένη ‘κανείς δεν θα απειλείται και θα φθάνει σπίτι του ασφαλής, χωρίς καμία ανησυχία και φόβο’. Ωστόσο, η ιστορία της Αρχιτεκτονικής βρίθει από παραδείγματα όπου ο Αρχιτέκτονας είτε αποτέλεσε συνεργάτη ή(και) φορέα μισάνθρωπων ιδεών, είτε εφάρμοσε λανθασμένα φιλοσοφικές ιδέες προς τη δημιουργία μιας ανελεύθερης κοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί ο γκουρού της Αρχιτεκτονικής Le Corbusier. Συνεργάτης της κυβέρνησης Vichy, που όπως είναι γνωστό υπήρξαν υποστηρικτές των Ναζί, ενώ παράλληλα υπήρξε θαυμαστής του Μουσολίνι. Μέλος του περιοδικού ‘Prelude’ που ήταν άμεσα συνδεδεμένο με το Ιταλικό Φασιστικό Κίνημα. Ωστόσο, η σχέση αυτή διατηρήθηκε όσο ο Μουσολίνι ενδιαφέρονταν για την ιδέα της ‘Radiant
City’ του Le Corbusier (2).
Με άλλα λόγια, κάθε αρχιτεκτονική πράξη είναι βαθιά πολιτική, που με την σειρά της είναι βαθιά φιλοσοφική και ουδέποτε η φιλοσοφία δεν υπηρέτησε σκοπούς προς ιδία τέρψιν. Αντιθέτως, βιάστηκε και τα τέκνα της υπηρέτησαν ανθρώπινους σκοπούς ποτισμένους με αίμα. Δυστυχώς, η Αρχιτεκτονική αποτέλεσε εργαλείο στα χέρια ορισμένων Αρχιτεκτόνων για τη δημιουργία ενός κοινωνικού ιστού εχθρικού προς το άτομο(1). Όταν ο τόπος που ζεις σε πνίγει, αρχίζεις να σκέφτεσαι το θάνατο. Το μόνο που απομένει είναι να βρεις λόγο για τον οποίο αξίζεις να πεθάνεις. Ιδού η Αρχιτεκτονική ως μέσο επιβολής της κοινωνικής πραγματικότητας.
Κάθε αρχιτεκτονικό ρεύμα κυλά σε ένα πολιτικό-κοινωνικό ποτάμι το οποίο οφείλει να χυθεί στη θάλασσα του Πολιτεύματος όπου κατά τον Δημοσθένη ‘κανείς δεν θα απειλείται και θα φθάνει σπίτι του ασφαλής, χωρίς καμία ανησυχία και φόβο’. Ωστόσο, η ιστορία της Αρχιτεκτονικής βρίθει από παραδείγματα όπου ο Αρχιτέκτονας είτε αποτέλεσε συνεργάτη ή(και) φορέα μισάνθρωπων ιδεών, είτε εφάρμοσε λανθασμένα φιλοσοφικές ιδέες προς τη δημιουργία μιας ανελεύθερης κοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί ο γκουρού της Αρχιτεκτονικής Le Corbusier. Συνεργάτης της κυβέρνησης Vichy, που όπως είναι γνωστό υπήρξαν υποστηρικτές των Ναζί, ενώ παράλληλα υπήρξε θαυμαστής του Μουσολίνι. Μέλος του περιοδικού ‘Prelude’ που ήταν άμεσα συνδεδεμένο με το Ιταλικό Φασιστικό Κίνημα. Ωστόσο, η σχέση αυτή διατηρήθηκε όσο ο Μουσολίνι ενδιαφέρονταν για την ιδέα της ‘Radiant
City’ του Le Corbusier (2).
Σε παράλληλο μοτίβο, ο Richard Neutra ένας από τους πρωτοπόρους του κινήματος του μοντερνισμού στην Αρχιτεκτονική, ένας ‘θεός’ της Αρχιτεκτονικής είχε εκφράσει κάποτε την θέληση του να δουλέψει για τον ίδιο τον Χίτλερ, αν και Εβραίος. Επιεικώς παράξενη άποψη, αν και πολλοί θέλησαν να αναδείξουν πως απλά η άποψη του Neutra, εξέφραζε την ελευθερία που είχε αποκτήσει το κίνημα του μοντερνισμού στην Αρχιτεκτονική.
Στην ίδια όχθη, και ο κορυφαίος Αρχιτέκτονας Philip Johnson. Ο Αρχιτέκτονας που αποτέλεσε παράδειγμα και επηρέασε σχεδόν όσο κανένας άλλος την αμερικανική Αρχιτεκτονική. Ο δημιουργός του αριστουργήματος ‘Γυάλινο Σπίτι’, επιχείρησε να ιδρύσει ένα ναζιστικό κόμμα το 1936 στις Ηνωμένες Πολιτείες σε συνεργασία με άλλους Αρχιτέκτονες και διανοούμενους της εποχής, ενώ παράλληλα διαφήμιζε τον εαυτό του ως ‘πόρνη για πούλημα’.
Στην αντίπερα όχθη, στη Σοβιετική Ένωση όπου ο ολοκληρωτισμός καλυπτόμενος υπό το μανδύα της ιδεολογίας της Επανάστασης, κατέπνιγε κάθε μορφή ατομικής ελευθερίας, η Αρχιτεκτονική πρακτική λειτούργησε ως μοχλός εδραίωσης της ιδεολογίας. Η ρωσική πρωτοπορία του ρωσικού κονστρουκτιβισμού και το προμηθεϊκό της όραμα στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό αν όχι εξ ολοκλήρου στη λανθασμένη πέρα για πέρα υιοθέτηση των απόψεων του Νίτσε για την Αρχιτεκτονική.
Η νιτσεϊκή άποψη για τον Αρχιτέκτονα ως ‘τελεστή της θέλησης για δύναμη (3) βρήκε πρόσφορο έδαφος κατά τον Milka Bliznakov στη Σοβιετική Αρχιτεκτονική. Ο Μπόρις Αρμπατόφ (1869-1940) θεωρητικός της Προλετκουλτ, είδε να είναι αναμεμειγμένες στην Αρχιτεκτονική η Τέχνη και η παραγωγή. Ως αποτέλεσμα, η δημιουργία του ‘σπιτιού-κομούνας’ στόχευε το μέγιστο κοινοβιακό χώρο με τον ελάχιστα ιδιωτικό, σύμφωνα με το ιδεώδες των ‘φαλαγγείων’ του Φουριέ.
Ως νιτσεϊκή χαρακτηρίζεται και η σταδιακή μεταστροφή αντί του ‘σπιτιού-κομούνας’ στον οικισμό ως ‘ελεύθερη κοινότητα σπιτιών’. Η τάση προς το άτομο αντί της αναγκαστικής συλλογικοποίησης του 1928. Κατά τον Μπλιζνάκοφ η μεταστροφή αυτή ‘δεν δείχνει την επιρροή του Νίτσε αλλά την ψυχολογική λειτουργία της προμηθεϊκής καινούργιας οικοδόμησης που μπορεί να διασαφηνιστεί με παραλληλισμούς με τον Νίτσε’.
Τα παραπάνω παραδείγματα θέτουν ένα ερώτημα του οποίου η σκιά πέφτει πάνω στο καθένα μας:
Δύναται η πίστη στις αρχές και αξίες μιας κοινωνικής δομής ολοκληρωτικού τύπου να αντικατοπτρίζεται σε πόλεις που δημιουργήθηκαν και αναδημιουργούνται για να τονώσουν το αίσθημα της ελευθερίας και της απουσίας κάθε μορφής φόβου; Μάλλον όχι και πως θα μπορούσε άλλωστε. Στο σημείο αυτό εισάγεται η λέξη Δημοκρατία. Το πολίτευμα όπου η πλατωνική έννοια της ‘καθαρής θέασης’ δύναται να πραγματωθεί.
Από την Αρχαία Αθήνα έως σήμερα, η Δημοκρατία εξελίχθηκε σε ένα πολίτευμα που διατήρησε (έστω και στο θεωρητικό επίπεδο) τις κύριες ηθικές και κοινωνικές επιταγές, ενώ παράλληλα απέκτησε πολλές μορφές σε σημείο που ο Νόαμ Τσόμσκυ υποστηρίζει πλέον πως ζούμε σε πολίτευμα ‘χειραγωγημένης Δημοκρατίας’ στις κοινωνίες δυτικού τύπου.
Η ικανότητα της Δημοκρατίας να ταυτιστεί και να προωθήσει τον οικονομικό φιλελευθερισμό, από τον Αδάμ Σμθ μέχρι σήμερα, και να εδραιώσει την καπιταλιστική οικονομία την εγκαθίδρυσε ως το κυρίαρχο πολίτευμα στη Δύση. Σε σημείο όπου οι απανταχού νεοφιλελεύθεροι δημοκράτες διακήρυτταν πως όταν ο Francis Fukuyama το 1991 επεσήμανε το ‘Τέλος της Ιστορίας’, με άλλα λόγια την εγελιανή άποψη του τέλους της ιδεολογικής σύγκρουσης των ανθρώπων μετά και την πτώση του κομμουνισμού, είχε απόλυτο δίκιο. Βέβαια, η πίστη για θριάμβευση της φιλελεύθερης Δημοκρατίας και το τέλος των πολέμων, αποδείχθηκε εσφαλμένη σε σημείο όπου και ο ίδιος ο Fukuyama, αποφάσισε να μετοικήσει στο έδαφος των νέο-συντηρητικών κύκλων της αμερικανικής πολιτικής σκηνής.
Πλήθος ατόμων όλων των κλάδων από τους Κοινωνιολόγους ως τους Αρχιτέκτονες έχουν την τάση να ταυτίζουν τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη Δημοκρατία ως πολίτευμα με τα στοιχεία της Δημοκρατίας του σήμερα. Κατ’ αυτό τον τρόπο οδηγούνται στο εσφαλμένο συμπέρασμα πως στο σημερινό δημοκρατικό κοινωνικό ιστό (στις κοινωνίες Δυτικού τύπου, ακόμη και στις ραγδαία αναπτυσσόμενες αγορές της Άπω Ανατολής) ο πολίτης είναι το κέντρο και όχι το μόριο του Όλου.
Στην ίδια όχθη, και ο κορυφαίος Αρχιτέκτονας Philip Johnson. Ο Αρχιτέκτονας που αποτέλεσε παράδειγμα και επηρέασε σχεδόν όσο κανένας άλλος την αμερικανική Αρχιτεκτονική. Ο δημιουργός του αριστουργήματος ‘Γυάλινο Σπίτι’, επιχείρησε να ιδρύσει ένα ναζιστικό κόμμα το 1936 στις Ηνωμένες Πολιτείες σε συνεργασία με άλλους Αρχιτέκτονες και διανοούμενους της εποχής, ενώ παράλληλα διαφήμιζε τον εαυτό του ως ‘πόρνη για πούλημα’.
Στην αντίπερα όχθη, στη Σοβιετική Ένωση όπου ο ολοκληρωτισμός καλυπτόμενος υπό το μανδύα της ιδεολογίας της Επανάστασης, κατέπνιγε κάθε μορφή ατομικής ελευθερίας, η Αρχιτεκτονική πρακτική λειτούργησε ως μοχλός εδραίωσης της ιδεολογίας. Η ρωσική πρωτοπορία του ρωσικού κονστρουκτιβισμού και το προμηθεϊκό της όραμα στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό αν όχι εξ ολοκλήρου στη λανθασμένη πέρα για πέρα υιοθέτηση των απόψεων του Νίτσε για την Αρχιτεκτονική.
Η νιτσεϊκή άποψη για τον Αρχιτέκτονα ως ‘τελεστή της θέλησης για δύναμη (3) βρήκε πρόσφορο έδαφος κατά τον Milka Bliznakov στη Σοβιετική Αρχιτεκτονική. Ο Μπόρις Αρμπατόφ (1869-1940) θεωρητικός της Προλετκουλτ, είδε να είναι αναμεμειγμένες στην Αρχιτεκτονική η Τέχνη και η παραγωγή. Ως αποτέλεσμα, η δημιουργία του ‘σπιτιού-κομούνας’ στόχευε το μέγιστο κοινοβιακό χώρο με τον ελάχιστα ιδιωτικό, σύμφωνα με το ιδεώδες των ‘φαλαγγείων’ του Φουριέ.
Ως νιτσεϊκή χαρακτηρίζεται και η σταδιακή μεταστροφή αντί του ‘σπιτιού-κομούνας’ στον οικισμό ως ‘ελεύθερη κοινότητα σπιτιών’. Η τάση προς το άτομο αντί της αναγκαστικής συλλογικοποίησης του 1928. Κατά τον Μπλιζνάκοφ η μεταστροφή αυτή ‘δεν δείχνει την επιρροή του Νίτσε αλλά την ψυχολογική λειτουργία της προμηθεϊκής καινούργιας οικοδόμησης που μπορεί να διασαφηνιστεί με παραλληλισμούς με τον Νίτσε’.
Τα παραπάνω παραδείγματα θέτουν ένα ερώτημα του οποίου η σκιά πέφτει πάνω στο καθένα μας:
Δύναται η πίστη στις αρχές και αξίες μιας κοινωνικής δομής ολοκληρωτικού τύπου να αντικατοπτρίζεται σε πόλεις που δημιουργήθηκαν και αναδημιουργούνται για να τονώσουν το αίσθημα της ελευθερίας και της απουσίας κάθε μορφής φόβου; Μάλλον όχι και πως θα μπορούσε άλλωστε. Στο σημείο αυτό εισάγεται η λέξη Δημοκρατία. Το πολίτευμα όπου η πλατωνική έννοια της ‘καθαρής θέασης’ δύναται να πραγματωθεί.
Από την Αρχαία Αθήνα έως σήμερα, η Δημοκρατία εξελίχθηκε σε ένα πολίτευμα που διατήρησε (έστω και στο θεωρητικό επίπεδο) τις κύριες ηθικές και κοινωνικές επιταγές, ενώ παράλληλα απέκτησε πολλές μορφές σε σημείο που ο Νόαμ Τσόμσκυ υποστηρίζει πλέον πως ζούμε σε πολίτευμα ‘χειραγωγημένης Δημοκρατίας’ στις κοινωνίες δυτικού τύπου.
Η ικανότητα της Δημοκρατίας να ταυτιστεί και να προωθήσει τον οικονομικό φιλελευθερισμό, από τον Αδάμ Σμθ μέχρι σήμερα, και να εδραιώσει την καπιταλιστική οικονομία την εγκαθίδρυσε ως το κυρίαρχο πολίτευμα στη Δύση. Σε σημείο όπου οι απανταχού νεοφιλελεύθεροι δημοκράτες διακήρυτταν πως όταν ο Francis Fukuyama το 1991 επεσήμανε το ‘Τέλος της Ιστορίας’, με άλλα λόγια την εγελιανή άποψη του τέλους της ιδεολογικής σύγκρουσης των ανθρώπων μετά και την πτώση του κομμουνισμού, είχε απόλυτο δίκιο. Βέβαια, η πίστη για θριάμβευση της φιλελεύθερης Δημοκρατίας και το τέλος των πολέμων, αποδείχθηκε εσφαλμένη σε σημείο όπου και ο ίδιος ο Fukuyama, αποφάσισε να μετοικήσει στο έδαφος των νέο-συντηρητικών κύκλων της αμερικανικής πολιτικής σκηνής.
Πλήθος ατόμων όλων των κλάδων από τους Κοινωνιολόγους ως τους Αρχιτέκτονες έχουν την τάση να ταυτίζουν τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη Δημοκρατία ως πολίτευμα με τα στοιχεία της Δημοκρατίας του σήμερα. Κατ’ αυτό τον τρόπο οδηγούνται στο εσφαλμένο συμπέρασμα πως στο σημερινό δημοκρατικό κοινωνικό ιστό (στις κοινωνίες Δυτικού τύπου, ακόμη και στις ραγδαία αναπτυσσόμενες αγορές της Άπω Ανατολής) ο πολίτης είναι το κέντρο και όχι το μόριο του Όλου.
Για ιστορικούς λόγους, αξίζει να επισημάνουμε πως η Δημοκρατία ως πολίτευμα το οποίο όχι μόνο εννοιολογικά αλλά και ουσιαστικά αναπτύχθηκε ήταν κατά την περίοδο του Σόλωνα στην Αρχαία Αθήνα. Ωστόσο, η σημερινή Παιδεία και για να επανέλθουμε η Αρχιτεκτονική Παιδεία συγκεκριμένα βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην τιμωρία και την εξωτερική αμοιβή.
Με άλλα λόγια, στον φόβο. Όπως έγραψε ο Peter Blake το 1977, ‘βρισκόμαστε στο τέλος μιας εποχής και μπροστά στην αρχή μιας άλλης. Κατά την περίοδο της μετάβασης, δεν θα υπάρχει ανάπαυλα στην ανέγερση κτιρίων…απλά θα υπάρχει περισσότερη και περισσότερη Αρχιτεκτονική, χωρίς Αρχιτέκτονες’.
Εννοιολογικά κενές έννοιες όπως ‘καινούργιο’, ‘πρωτότυπο’, διδαχές των λεγεωνάριων της στιγμής, αναδεικνύουν την έλλειψη του ουσιαστικού στην Αρχιτεκτονική Παιδεία. Μοιάζει να επαληθεύεται η προφητεία του Ησίοδου στη Θεογονία (γραιαι εκ γενετης πολιαι) όπου καθώς οι άνθρωποι γεννιούνται γκριζομάλληδες, ο Δίας θα εξολοθρεύσει το ανθρώπινο γένος μόλις εμφανιστεί τούτο το σημάδι.
Με άλλα λόγια, στον φόβο. Όπως έγραψε ο Peter Blake το 1977, ‘βρισκόμαστε στο τέλος μιας εποχής και μπροστά στην αρχή μιας άλλης. Κατά την περίοδο της μετάβασης, δεν θα υπάρχει ανάπαυλα στην ανέγερση κτιρίων…απλά θα υπάρχει περισσότερη και περισσότερη Αρχιτεκτονική, χωρίς Αρχιτέκτονες’.
Εννοιολογικά κενές έννοιες όπως ‘καινούργιο’, ‘πρωτότυπο’, διδαχές των λεγεωνάριων της στιγμής, αναδεικνύουν την έλλειψη του ουσιαστικού στην Αρχιτεκτονική Παιδεία. Μοιάζει να επαληθεύεται η προφητεία του Ησίοδου στη Θεογονία (γραιαι εκ γενετης πολιαι) όπου καθώς οι άνθρωποι γεννιούνται γκριζομάλληδες, ο Δίας θα εξολοθρεύσει το ανθρώπινο γένος μόλις εμφανιστεί τούτο το σημάδι.
Η απουσία της μέριμνας για τον Άνθρωπο τόσο στα τυραννικά καθεστώτα και στα σύγχρονα ‘δημοκρατικά’ πολιτεύματα όσο και στην Αρχιτεκτονική πρακτική, είναι σαν τα γκρίζα μαλλιά εκ γενετής και όσοι γεννιούνται με γκρίζα μαλλιά νιώθουν αν μήτι άλλο ήδη γερασμένοι. Εξ ου και η ανάγκη για πρωτοτυπία και μοναδικότητα. Η ενστικτώδης αγωνία για την ζωή μετατρέπεται σε αγώνα για τη δημιουργία του καινούργιου. Στον Αρχιτεκτονικό μικρόκοσμο τα λόγια του Λούντβιχ Βιττγκενστάιν ηχούν σαν πένθιμες καμπάνες ‘Μια εικόνα είναι ένα γεγονός’. Η δημιουργία εικόνων για να ζήσουμε μέσα σε αυτές μοιάζει επιτακτική.
Ωστόσο, οφείλουμε πρώτα και πάνω από όλα να ανασύρουμε από τη στάχτη το ερώτημα του Κάντ ‘Τι είναι ο Άνθρωπος;’. Η απάντηση βρίσκεται αγκυροβολημένη στα νησιά των μακάρων όπου το αληθινά Δημοκρατικό πνεύμα ψιθυρίζει ‘Αχ, εσείς άνθρωποι, στην πέτρα κοιμάται για μένα μια εικόνα, η εικόνα των εικόνων μου! Αχ, γιατί πρέπει να κοιμάται στην πιο σκληρή στην πιο ειδεχθή πέτρα; Τώρα το σφυρί μου χτυπά σκληρά τους τοίχους της φυλακής του. Απ’ την πέτρα πετιούνται κομμάτια – τι μ’ ενδιαφέρει εμένα αυτό;’
Υποσημειώσεις
1 οι υπόλοιποι το κάνουν ίσως ασυνείδητα.
2 Η σύλληψη της ιδέας της ‘Radiant City’ αποτελεί μια επινόηση, μια μίξη της καπιταλιστικής εξουσίας και της ψευδό-εκτίμησης για τις ατομικές ελευθερίες των εργατών.
3 ‘Ο Αρχιτέκτονας δεν αντιπροσωπεύει ούτε μια απολλώνια ούτε μια διονυσιακή κατάσταση: εδώ δεν υπάρχει η μεγάλη πράξη θέλησης, η θέληση που κινεί βουνά, η μέθη της μεγάλης θέλησης που ζητά να γίνει τέχνη. Ο Αρχιτέκτονας επηρεάζονταν πάντα από τη δύναμη. Στα κτίρια του θέλει να φανερώνει την περηφάνια, την νίκη πάνω στο βάρος, τη θέληση για δύναμη.’ Φρίντιχ Νίτσε, ‘Το λυκόφως των Ειδώλων’, Ακροβολισμοί ενός Ανεπίκαιρου Άντρα
