ΧΕΓΚΕΛ - ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

       

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

§1

Προκαταρκτικές υποτυπώσεις

     Ι. Το ερώτημα που διαρκώς θέτει νέους προβληματισμούς γύρω από την ουσία και την αλήθεια της Φαινομενολογίας του πνεύματος  είναι το εξής: Πώς μπορεί να κατανοεί κανείς τελικά τη Φαινομενολογία του πνεύματος; Η απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα ουσιαστικά συνιστά απάντηση σε δυο τινά: α) τι είναι το πνεύμα και ποια η σχέση του με τη φιλοσοφία; και β) Η Φαινομενολογία του πνεύματος, έτσι όπως τη γνωρίζουμε ως το πρώτο έργο της συστηματικής σκέψης του Χέγκελ, είναι μια απλή Προπαιδευτική εργασία στο όλο σύστημα της φιλοσοφίας του πνεύματος του Χέγκελ και στην εγελιανή επιστήμη του Λόγου ή μια επιστημονική εισαγωγή στο όλο Λογικό σύστημα και συγχρόνως ένα κραταιό μέλος αυτού του συστήματος; Καμιά απάντηση, ιστορικά ιδωμένες όλες οι ως τώρα ερμηνευτικές απόπειρες των μελετητών του Χέγκελ, δεν μπορεί να είναι οριστική. Είναι ωστόσο μια ερμηνευτική προσπάθεια, που επιτρέπει περαιτέρω σε κάθε ευσυνείδητο ερευνητή της εγελιανής φιλοσοφίας να γνωρίσει σε βάθος την αλήθεια του φαινομενολογικού πνεύματος του εν λόγω έργου σε συνάφεια με την αλήθεια του σκεπτόμενου ανθρώπου.

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Πώς από το Είναι, το αληθινό Ον, δημιουργείται ο "υλικός κόσμος"

Ο Χέγκελ στο πρώτο μέρος της Επιστήμη της Λογικής αναφέρεται στο Είναι, δηλαδή στο αληθινό ον, στον άπειρο και απροσδιόριστο Νου. Προτού εισέλθουμε στα άδυτα της εγελιανής οντολογίας, είναι καλό να επισημάνουμε τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στους όρους προσδιορισμένο, απροσδιόριστο, προσδιοριστικότητα. Απροσδιόριστο είναι το ον εκείνο το οποίο δεν έχουμε τη δυνατότητα να νοήσουμε, να καταλάβουμε την ουσία του, τι ακριβώς είναι, απλά γνωρίζουμε ότι υπάρχει ακατανόητα και είναι το "Είναι". Το εγελιανό "Είναι" είναι ο απροσδιόριστος Νους, ο φιλοσοφικός "Θεός" που δεν είναι άλλος από την καθαρή άπειρη σκέψη. Προσδιορισμένο είναι εκείνο το ον του οποίου γνωρίζουμε την ουσία και έχει μορφή και περιεχόμενο ή μορφή και ύλη. Γενικότερα, στην οντολογία του Αριστοτέλη, του Καντ και των Γερμανών ιδεαλιστών, όταν λέμε ότι προσδιορίζουμε ένα ον, μετερχόμαστε τις αριστοτελικές ή καντιανές a priori κατηγορίες του Νου για να συλλάβουμε το είναι ενός πράγματος (ποιότητα, ποσότητα, ουσία, τρόπος, χρόνος, τόπος, αναφορά κλπ). Δηλαδή προσπαθούμε να κατανοήσουμε την ύπαρξη ενός πράγματος όχι μέσα από την εμπειρία, αλλά μέσα από a priori κρίσεις και  έννοιες που προέρχονται καθαρά από τη νόηση, από την οποία απορρέει η αιώνια και αληθινή γνώση. Προσδιοριστικότητα είναι η δυνατότητα που έχει το Είναι να δίνει ύπαρξη στα όντα, δηλαδή περατότητα, μια έννοια για την οποία θα γίνει λόγος.

ΧΕΓΚΕΛ - ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

Του Σακελλαριάδη Θανάση, επίκουρου καθηγητή φιλοσοφίας Παν/μίου Ιωαννίνων

Η φιλοσοφία κατά τον Χέγκελ δεν αποτελεί μια ειδική επιστήμη αλλά είναι η υπέρτατη μορφή της ανθρώπινης γνώσης. Η ζωή συλλαμβάνεται ως πνεύμα, δηλαδή ως Είναι που είναι ικανό να συμπεριλάβει και να τιθασεύσει τους ανταγωνισμούς που συγκροτούν την ύπαρξη. Είναι η ενοποιημένη ζωή μιας έλλογης ύπαρξης.    

Συγγενείς αριστοτελικές καταβολές κατά τις οποίες  διακρίνεται το Είναι σε ουσία και στα συμβεβηκότα που είναι οι τροποποιήσεις της.  Το αυθεντικό Είναι (όντως όν) είναι σκέψη και λόγος.  Είναι σημαίνει ενοποίηση και ενοποίηση σημαίνει κίνηση.

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΚΑΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

• 1.Ο κορυφαίος διαλεκτικός φιλόσοφος της νεωτερικής εποχής, ο Χέγκελ, αποτιμώντας την ιστορική δυναμική του φιλοσοφικού στοχασμού του Αριστοτέλη, αποφαίνεται ως εξής: ο Αριστοτέλης ανήκει στα πιο βαθυστόχαστα μυαλά της ανθρωπότητας και απέναντί του καμιά εποχή δεν έχει να αντιτάξει παρόμοιο ανάστημα. Αυτός και ο Πλάτων δικαίως αναγνωρίζονται ως δάσκαλοι του ανθρώπινου γένους[1]. Ο Αριστοτέλης συνέχισε και προήγαγε περαιτέρω ό,τι άρχισε ο Πλάτων, τόσο στο βάθος των ιδεών, δηλαδή κατά την ποιότητα, όσο και στην εξάπλωσή τους, δηλαδή κατά την ποσότητα. Την ίδια στιγμή που απλωνόταν στην έρευνα  των πιο διαφορετικών πτυχών του επιστητού, ολοκλήρωνε αυτή την αναλυτική έρευνα στην ολότητα, στον ενιαίο χαρακτήρα της έννοιας:

 «Ο Αριστοτέλης έχει εισδύσει σε ολόκληρη τη μάζα και σε όλες τις πλευρές του πραγματικού σύμπαντος και υπέταξε τον πλούτο και τη διασπορά, τον πολύπτυχο χαρακτήρα του στην έννοια»[2].

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΓΕΛΙΑΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

                   

Του Σταμάτη Γιακουμή, δρ. φιλοσοφίας

Πρόκειται για ένα θέμα εξόχως σύνθετο, απαιτητικό, σχεδόν προκλητικό, που μπορεί όμως αρκούντως να σκιαγραφηθεί με κατάλληλη εφαρμογή της εγελιανής φιλοσοφίας. Κατά κοινή παραδοχή, η φιλοσοφία του γνωστού Γερμανού διανοητή Χέγκελ αδικούσε πάντοτε τον εαυτό της λόγω της περίπλοκης ομολογίας της. Είναι απορίας άξιον πως μία φιλοσοφία με τέτοια υποδειγματική διάρθρωση και τάξη, αλλά και με τόσους ορισμούς, αποφεύγεται με κύριο επιχείρημα τη δυσκολία στην ανάγνωση. Η μη εντρύφηση στην εν λόγω διδασκαλία είναι διπλό κρίμα για μας τους Έλληνες, διότι τούτη αποτελεί κατ’ εξοχήν σύνθεση ελληνικού πνεύματος, περίπου μία σύνοψη της αρχαίας σκέψης.

Ο κόσμος μας, κατά τον Χέγκελ, περικλείεται από τη συνείδηση, τη φύση και τον λόγο ο οποίος συνδέει τα δύο πρώτα. Συνείδηση, [1] λόγος, [2]φύση [3]είναι οι τρεις παράγοντες του γνωστικού ορίζοντα. Η συνείδηση δημιουργεί τη φύση, αλλά και δημιουργείται απ’ αυτήν, αφού η ζωή είναι κύκλος.

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΩΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Απόσπασμα από τη Διδασκαλία περί της Έννοιας [Επιστήμη της Λογικής του Χέγκελ], σελίδες 621-622, μτφ Δημήτρη Τζωρτζόπουλου:

ΧΕΓΚΕΛ - ΕΝΑ ΑΠΛΟ ΚΑΙ ΓΡΗΓΟΡΟ ΜΑΘΗΜΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ

          

Η σύγχρονη Διαλεκτική, αντίθετα από την Τυπική Λογική, αντιμετωπίζει τον κόσμο σαν ένα ενιαίο σύνολο. Θεωρεί ότι όλα τα πράγματα και τα φαινόμενα συνδέονται μεταξύ τους, εξαρτάται το ένα από το άλλο και αλληλοκαθορίζονται (Νόμος της Καθολικής Σύνδεσης και Αλληλεπίδρασης). Βλέπει τα πράγματα και τα φαινόμενα σα μια συνεχή κίνηση και μεταβολή, σαν μια αδιάκοπη ανανέωση και εξέλιξη (Νόμος της Διαρκούς Αλλαγής και Εξέλιξης). Βλέπει επίσης την ανάπτυξη και εξέλιξη των πραγμάτων και των φαινομένων, όχι σαν μια απλή αύξησή τους, λόγω ποσοτικών συσσωρεύσεων, που δεν αλλάζουν την υφή τους, αλλά σαν μια εξελικτική διαδικασία που καταλήγει μέσα από μικρές, αδιόρατες πολλές φορές ποσοτικές αλλαγές, σε ριζικές τελικά ποιοτικές αλλαγές (Νόμος της Ποιοτικής Αλλαγής).

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ "ΙΔΕΑ" ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΟΥΣΙΩΔΕΙΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ ΣΤΟΝ ΚΑΘΑΡΟ A PRIORI ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΘΕΩΡΗΣΙΑΚΩΝ ΙΔΕΑΛΙΣΤΩΝ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Εισαγωγικά - Το νόημα της ανθρώπινης ζωής και ο προορισμός του ανθρώπου

Ο άνθρωπος συνεχώς εξελίσσεται ιστορικά μέσα από την ανάπτυξη της εμπειρίας της ίδιας της καθημερινής του ζωής έτσι και αλλιώς. Η εμπειρία δρα δημιουργικά στη  νόηση και το αντίστροφο. Ο νους αναδημιουργεί τον αισθητό κόσμο, δηλαδή λαμβάνει από αυτόν την αθάνατη τροφή των λόγων της ουσίας των όντων που έχει "ανάγκη", την αναπλάθει με βάση τις νέες νοητικές ποιότητες που αναπτύσσει μέσα του και έτσι, εξελισσόμενος ο ίδιος, αναδιαμορφώνει και εξελίσσει και τον κόσμο. Είναι μια ατέρμονη πορεία. 

Καθοριστικός παράγοντας για την εξέλιξη του ανθρώπινου όντος είναι η ποιότητα της νόησης. Όλα εξαρτώνται από τον νου και την εξέλιξή του. Η ψυχοσωματική εξέλιξη του ανθρώπου είναι δεδομένη, άσχετα με το αν διαγράφει ολιστική πρόοδο ή υποστρέφεται. Αν θελήσει όμως να μην βιώνει παθητικά την κύλιση της ροής του χρόνου και επιλέξει να κάνει μεγάλα  άλματα για μια πιο γρήγορη και ποιοτικότερη εξέλιξη, δεν έχει παρά να επιδοθεί στην πλατωνική φιλοσοφική μελέτη του "θανάτου", στην ενασχόληση με την κλασική φιλοσοφία. Δηλαδή, να ενεργοποιήσει τις εν υπνώσει νοητικές δυνατότητες που έχει μέσα στο είναι του και να ανέλθει στη σφαίρα της θέασης εαυτού και παντός. 

Στο Υπόμνημα στον Αλκιβιάδη ο Πρόκλος μας δεικνύει στο γνωσιολογικό του σύστημα την πλατωνική του πεποίθηση ότι η γένεση-πτώση της ανθρώπινης ψυχής στον αισθητό κόσμο κάλυψε με λήθη και άγνοια τις αιώνιες αλήθειες που ο δημιουργός (παγκόσμιος νους) τοποθέτησε μέσα στην ανθρώπινη ψυχή. Έργο της φιλοσοφίας ως επιστημονικής διαλεκτικής για τον Πλάτωνα και τον Πρόκλο είναι να αποκαθάρει με τους ελέγχους της και να επανεμφανίσει αυτές τις αλήθειες, ως ουσιώδεις λόγους, που μένουν ανενεργοί μέσα σε κάθε ανθρώπινη ψυχή.

ΧΕΓΚΕΛ - ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

§1: Ουσιαστικό: Das Absolute. Επίθετο/επίρρημα: absolut. Ο Χέγκελ κάνει συχνή χρήση του επιθέτου: απόλυτος/η/ο και λιγότερο συχνά του ουσιαστικού: το Απόλυτο. Μια πρώτη γενική διαπίστωση για αμφότερες τις χρήσεις του όρου: παρατηρείται μεγάλη σύγχυση σχετικά με το τι είναι το Απόλυτο και με ποιο νόημα το χρησιμοποιεί ο Χέγκελ. Χρησιμοποιώντας το ως επίθετο το βρίσκουμε στις φράσεις, μεταξύ άλλων: απόλυτη Γνώση (absolutes Wissen), απόλυτη Ιδέα (absolute Idea), απόλυτο πνεύμα (absoluter Geist), απόλυτη ελευθερία (absolute Freiheit) κ.λπ. Ο Schelling εννοούσε το Απόλυτο ως μια αδιαφοροποίητη ταυτότητα, η οποία βρίσκεται εκείθεν κάθε διάκρισης υποκειμένου – αντικειμένου και οποιασδήποτε άλλης διάκρισης. Τουτέστιν, το Απόλυτο αποτελεί για τονSchelling μια υπερβατική ενότητα όλων των πραγμάτων. Ο Χέγκελ απορρίπτει αυτή τη σύλληψη του Απόλυτου. Γράφει χλευαστικά στη Φαινομενολογία του πνεύματος:

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ ΚΑΙ Η ΔΙΚΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Επειδή η ενασχόληση του ανθρώπου με την σπουδαιότερη πνευματική δραστηριότητα,  την άσκηση της φιλοσοφίας, δεν γνωρίζει ούτε εθνικά σύνορα ούτε γεωγραφικά όρια ή φυλετικές και πολιτισμικές διακρίσεις, θεωρούμε πολιτική και κοινωνική αρετή την δυνατότητα ως πολίτες να συλλαμβάνουμε την εξέλιξη του φιλοσοφικού πνεύματος καθολικά μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, προκειμένου να αντλούμε ιδέες, έννοιες, τρόπους κατανόησης και φιλοσοφικές μεθόδους, για να ανέλθουμε πνευματικά και να επιστρέψουμε στην καταγωγική ουσία μας.

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΟΥΣ ΑΠΕΙΡΟΥ

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

 §1: Η έννοια της απειρότητας ή απειρίας (Unendlichkeit) και του απείρου (unendlich) αποτελεί κεντρικό συστατικό στοιχείο της εγελιανής σκέψης και βρίσκει το πλούσιο νόημά της στο πλαίσιο της διαλεκτικής της/τους συνάφειας με την περατότητα (Endlichkeit) και το περατό ή πεπερασμένο (endlich). Από άποψη γενικής αρχής έχουμε διαλεκτική  απείρου – πεπερασμένου και πιο εξειδικευμένα, σε επίπεδο ποιοτικά  διαμορφωμένης κατάστασης του Είναι, διαλεκτική περατότητας – απειρότητας. Άπειρο και περατό, απειρότητα και περατότητα, δεν είναι τυπικά, απλώς μορφικά, δηλ. κατά τη μορφή μόνο, άρα κατά τους τύπους, ήτοι εξωτερικά αντίθετα, αλλά εσωτερικά διαφοροποιημένα και ως τέτοια συνάπτονται μεταξύ τους σε διαλεκτική ενότητα. Στην περίπτωση που συλλαμβάνονται στην εξωτερική τους αντίθεση – π.χ. εδώ υπάρχει το πεπερασμένο ον, ας πούμε ο άνθρωπος, και κάπου αλλού ένα άλλο άπειρο ον, ας πούμε ο θεός – αυτό το άπειρο είναι ένα κίβδηλο, ψευδές, κακό άπειρο και οντο-λογικά συνιστά μια κίβδηλη, φαύλη, ψευδή απειρότητα. Όταν  συλλαμβάνονται στην εσωτερική τους κίνηση, όπου το άπειρο δεν νοείται ως ένα απλώς εξωτερικό άλλο, παρά ως το άλλο του ίδιου του Εαυτού του πεπερασμένου, τότε έχουμε το αληθινό άπειρο, το όντως ον [=υπάρχον] άπειρο και αντίστοιχα την αληθινή, τη γνήσια, την αψευδή και γι’ αυτό αυθεντική απειρότητα.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ

 

Η διαλεκτική προσέγγιση του όντος προήλθε ιστορικώς από την πνευματική και πολιτική εξέλιξη στις αρχαίες ελληνικές πόλεις του 5ου αιώνα π.Χ. Κατά πρώτον η Διαλεκτική νοούνταν ως η τέχνη του διαλόγου με βάση τις ερωτήσεις και απαντήσεις. Ήταν δηλαδή μία άποψη ή μορφή της Ρητορικής τέχνης αναγκαίας στον χώρο της αναπτυσσόμενης πολιτικής κοινωνίας.

ΖΗΝΩΝ Ο ΕΛΕΑΤΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟ

Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Όταν γίνεται λόγος για τον γερμανικό ιδεαλισμό, ουσιαστικά εννοούμε τους τέσσερις φιλοσόφους Καντ, Φίχτε, Σέλινγκ και Χέγκελ. Πολλοί, όσοι ασχολούνται επιφανειακά με την φιλοσοφία, κατατάσσουν τον προκείμενο ιδεαλισμό μαζί με τον σκεπτικιστικό ιδεαλισμό του Ντεκάρτ ή με τον δογματικό ιδεαλισμό του Μπέρκλεϊ, ενώ δεν είναι έτσι. Οι Γερμανοί ιδεαλιστές φθάνουν στον ιδεαλισμό από την πλευρά του φαινομενισμού, της αντίληψης ότι τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε δεν είναι αυτά ακριβώς που βλέπουμε, αλλά φαινόμενα, η εξωτερική επιφανειακή όψη των πραγμάτων και όχι τα ίδια τα όντα.

Ο Καντ, ο οποίος θεωρείται ο εμπνευστής του κριτικού ιδεαλισμού, αντιλαμβάνεται ως φαινόμενο καθετί που μπορεί να γίνει αντικείμενο εμπειρίας μέσα στον χώρο και τον χρόνο προσδιοριζόμενο από τις a priori κατηγορίες. Για τον Καντ, μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα μόνο ως προς τον τρόπο που παρουσιάζονται στις αισθήσεις μας, ως φαινόμενα δηλαδή, ενώ είναι αδύνατον να εννοήσουμε την αληθινή τους ουσία, ως καθ΄εαυτά.

Ο Φίχτε θεωρεί περιττή την καθ΄εαυτού γνώση των πραγμάτων και υποστηρίζει ότι υπάρχει μόνο το ΕΓΩ, η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, το ΠΝΕΥΜΑ, το οποίο μόνο του συλλαμβάνει την αληθινή γνώση. Στη συνέχεια, μας λέει ο Φίχτε, καθώς το ΕΓΩ αναπτύσσεται (οι σκέψεις και η εξέλιξή τους), συναντά εμπόδια στο να ορίσει τον εαυτό του, για αυτό και επιτυγχάνει έναν εσωτερικό χωρισμό μέσα του, θέτοντας το άλλο κομμάτι του ΕΓΩ, το ΜΗ ΕΓΩ, που είναι ο εξωτερικός κόσμος. Ο εξωτερικός κόσμος, ως αντικείμενο, είναι μια λειτουργική συνάρτηση του ΕΓΩ μας, μια ψυχική υποκειμενική αναπαράσταση, μέσα από την οποία το ΕΓΩ μέσω των προσδιορισμών-κατηγοριών θα συλλάβει  την αληθινή γνώση. Ο ιδεαλισμός του Φίχτε είναι υποκειμενικός, γιατί θέτει ως βάση το υποκείμενο ΕΓΩ.

Ο Σέλινγκ, λαμβάνοντας υπόψη το ΕΓΩ του Φίχτε, θεώρησε ότι η αληθινή ουσία δεν είναι ούτε το ΕΓΩ (υποκείμενο) ούτε η ΦΥΣΗ (αντικείμενο), αλλά είναι κάτι πέρα και πάνω από αυτά τα δύο, κάτι που δεν είναι ούτε η συνείδηση ούτε το Είναι. Αυτό είναι το ΑΔΙΑΦΟΡΟ, το οποίο ο Σέλινγκ το ονομάζει ΑΠΟΛΥΤΟ, από το οποίο πηγάζουν τόσο το ΕΓΩ όσο και η ΦΥΣΗ. Το αδιάφορο ΑΠΟΛΥΤΟ δεν είναι ούτε πνεύμα ούτε ύλη. Ο ιδεαλισμός του Σέλινγκ είναι αντικειμενικός.

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΧΕΓΚΕΛ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Στόχος του Χέγκελ στο φιλοσοφικό του σύστημα ήταν να υπερβεί τις αντιφάσεις των προγενεστέρων του (Καντ, Φίχτε), κυρίως όσον αφορά την τάση τους να προσδίδουν στο υποκείμενο τον ρόλο του παρατηρητή μιας απρόσιτης αντικειμενικής πραγματικότητας, η οποία αναπαρίσταται και τελικά αναπαράγεται από τον ίδιο. Ο Χέγκελ έκρινε ότι η πραγματικότητα αυτή δεν είναι απρόσιτη, αλλά αντιθέτως είναι εφικτή η γνώση της στην ολότητα και την αντικειμενικότητά της από τον άνθρωπο ως φορέα του Πνεύματος.

O HEGEL ΕΡΜΗΝΕΥΕΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

• 1.Ο κορυφαίος διαλεκτικός φιλόσοφος της νεωτερικής εποχής, ο Χέγκελ, αποτιμώντας την ιστορική δυναμική του φιλοσοφικού στοχασμού του Αριστοτέλη, αποφαίνεται ως εξής: ο Αριστοτέλης ανήκει στα πιο βαθυστόχαστα μυαλά της ανθρωπότητας και απέναντί του καμιά εποχή δεν έχει να αντιτάξει παρόμοιο ανάστημα. Αυτός και ο Πλάτων δικαίως αναγνωρίζονται ως δάσκαλοι του ανθρώπινου γένους[1]. Ο Αριστοτέλης συνέχισε και προήγαγε περαιτέρω ό,τι άρχισε ο Πλάτων, τόσο στο βάθος των ιδεών, δηλαδή κατά την ποιότητα, όσο και στην εξάπλωσή τους, δηλαδή κατά την ποσότητα. Την ίδια στιγμή που απλωνόταν στην έρευνα  των πιο διαφορετικών πτυχών του επιστητού, ολοκλήρωνε αυτή την αναλυτική έρευνα στην ολότητα, στον ενιαίο χαρακτήρα της έννοιας:

«Ο Αριστοτέλης έχει εισδύσει σε ολόκληρη τη μάζα και σε όλες τις πλευρές του πραγματικού σύμπαντος και υπέταξε τον πλούτο και τη διασπορά, τον πολύπτυχο χαρακτήρα του στην έννοια»[2].

Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΓΕΛΙΑΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ

Η διαφορά της εγελιανής διαλεκτικής από τη μαρξική διαλεκτική έγκειται στη δυνατότητα μιας αντικειμενικής διαλεκτικής, μιας διαλεκτικής του αντικειμένου. Στον Hegel υπάρχει η απόλυτη προτεραιότητα του υποκειμένου. Στην "Επιστήμη της Λογικής" (1812-1816) ο Hegel λέει ξεκάθαρα ότι η λογική του, ως το σύστημα του καθαρού λόγου ή το βασίλειο του καθαρού σκέπτεσθαι, είναι η αλήθεια καθεαυτή χωρίς περίβλημα. Το περιεχόμενό της δεν είναι τίποτε άλλο από την έκθεση του θεού, όπως είναι αυτός στην αιώνια ουσία του πριν δημιουργήσει τη φύση και τον άνθρωπο. Η λογική του είναι συνάμα και η μεταφυσική του. Αμφότερες έχουν ως προϋπόθεσή τους την απόλυτη ταυτότητα νοείν και είναι. Η εμπειρική πραγματικότητα είναι προϊόν της κίνησης των εννοιών.

Ο ΧΕΓΚΕΛ ΚΑΙ ΤΟ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

  Του Δημήτρη Πατέλη, επίκουρου καθηγητή παν/μίου Κρήτης

Ο Γ. Φ. Χέγκελ, προωθώντας τα κεκτημένα της διαλεκτικής σκέψης ως τρόπου του διανοείσθαι και μεθόδου προσέγγισης της πραγματικότητας, που δρομολογήθηκε με τη μεγαλοφυή συμβολή του Ηρακλείτου και γενικότερα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (Βουδούρης, 1988, 12), είναι αναμφίβολα ο κορυφαίος εκπρόσωπος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας. Όσον αφορά τη μέθοδο, ο  Χέγκελ “ήταν ο μεγαλοφυής προπομπός της νέας κοσμοϊστορικής βαθμίδας ανάπτυξης της μεθόδου των επιστημών: της σύγχρονης συνειδητής διαλεκτικής” (Βαζιούλιν, 2008, 22). Επιπλέον, στον Χέγκελ οφείλεται κατ' αρχήν η εξέταση της λογικής, της μεθόδου, της μεθοδολογίας και της όλης επιστημολογικής προβληματικής με όρους φιλοσοφικής αυτοσυνειδησίας του επιστημονικού λόγου. Ωστόσο, η επιστημολογική συνεισφορά του δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής, παρά το γεγονός ότι είναι ο στοχαστής στον οποίο ανήκει το πρώτο στην ιστορία εγχείρημα συστηματικής διερεύνησης της διαλεκτικής, της καθολικής και αναγκαίας εσωτερικής συνάφειας των φιλοσοφικών κατηγοριών, των κατηγοριών της διαλεκτικής λογικής, βάσει του αντικειμενικού ιδεαλισμού. Υπάρχει σημαντική βιβλιογραφία που αναφέρεται κριτικά στη συνολική συνεισφορά του μεγάλου διανοητή, στους αντικειμενικούς και υποκειμενικούς όρους της φιλοσοφίας του (βλ. Μπιτσάκης, 1986, σ.147-171, του ίδιου, 2003, Ilyenkov, 1983, Πατέλης, 1995, 2004).

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΠΙΝΟΖΑ ΣΤΟΝ ΧΕΓΚΕΛ

               

Του Δημήτρη Πατέλη, επίκουρου καθηγητή φιλοσοφίας στο παν/μιο της Κρήτης

1. Αφετηριακές αποσαφηνίσεις

Ο όρος «υπόσταση» χρησιμοποιείται με ποικίλες ερμηνείες στην καθομιλουμένη και στην επιστημονική βιβλιογραφία. Στη φιλοσοφία, και ιδιαίτερα στα πλαίσια της διαλεκτικής παράδοσης, η υπόσταση ως λογική κατηγορία έχει πλούσια ιστορία.

Υπό τον όρο «υπόσταση» (λατ. substantia) εννοείται η αντικειμενική πραγματικότητα θεωρούμενη υπό το πρίσμα της εσωτερικής της ενότητας, ασχέτως προς όλες εκείνες τις άπειρες μορφές και εκφάνσεις στις οποίες και μέσω των οποίων αυτή υφίσταται στην πραγματικότητα (βλ. Ιλιένκοφ Ε.). Είναι αυτό που υπάρχει αφ’ εαυτού, αυτοτελώς, σε αντιδιαστολή με το συμβεβηκός, ή με ιδιότητες που έχουν θέση εντός κάτι τινός άλλου. Είναι κάτι το σταθερό και διαρκές, σε αντιδιαστολή με το ευμετάβλητο και το παροδικό, και ως εκ τούτου συνδέεται με τη θεμελιώδη αλήθεια.

Η κατηγορία της υπόστασης γνώρισε στην ιστορία της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας πληθώρα συχνά αντιδιαστελλόμενων νοηματοδοτήσεων και ερμηνειών: ως το συγκεκριμένο άτομο αλλά και ως η ενιαία βάση του συνόλου των όντων, ως οντολογική πραγματικότητα αλλά και ως λογικό υποκείμενο, ως πνευματική οντολογική αρχή αλλά και ως υλικό υπόστρωμα, ως αμετάβλητη ταυτιζόμενη προς εαυτήν ουσία αλλά και ως νόμος της μεταβολής, ως η δομική αρχή σειράς συμβάντων αλλά και ως η σχέση της από κοινού ένταξης μοναδιαίων περιστάσεων σ’ ένα ενιαίο όλο.

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ, ΩΣ ΑΙΘΕΡΑΣ, ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Η καθαρή αναγνώριση του εαυτού μέσα στην απόλυτη ετερότητα, αυτός ο αιθέρας ως τέτοιος, είναι το θεμέλιο και το έδαφος της επιστήμης ή η γνώση εν γένει. Η έναρξη της φιλοσοφίας προϋποθέτει ή απαιτεί η συνείδηση να βρίσκεται μέσα σε τούτο το στοιχείο. Αλλά τούτο το στοιχείο επιτυγχάνει την  τελείωσή του και ακόμα τη διαφάνειά του μόνο μέσα από την κίνηση του γίγνεσθαί του. Αυτό είναι η καθαρή πνευματικότητα ως το καθολικό, το οποίο έχει τη μορφή της απλής αμεσότητας. Αυτό το απλό, όταν ως τέτοιο έχει ύπαρξη, είναι το έδαφος της επιστήμης, η σκέψη που έχει το Είναι της μόνο μέσα στο πνεύμα.  Επειδή αυτό το στοιχείο, αυτή η αμεσότητα του πνεύματος, είναι το υποστασιακό εν γένει του πνεύματος, αυτή η αμεσότητα είναι η μετουσιωμένη ουσιότητα, ο διαστοχασμός, ο οποίος, όντας ο ίδιος απλός, είναι για τον εαυτό του η αμεσότητα ως τέτοια, το Είναι, το οποίο είναι η μέσα στον ίδιο τον εαυτό ανασκόπηση. Η επιστήμη από την πλευρά της απαιτεί από την αυτοσυνείδηση να έχει υψωθεί σε αυτόν τον αιθέρα, για να μπορεί να ζει και να ζει με αυτή και μέσα σε αυτή.

Από την "φαινομενολογία του πνεύματος", ά τόμος, σελίδα 146.

ΠΡΟΚΛΟΣ ΚΑΙ ΧΕΓΚΕΛ - ΠΕΡΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ

               

Αυτοί οι δύο φιλόσοφοι είναι οι πιο διαλεκτικοί στοχαστές στην ιστορία της φιλοσοφίας.
Ο Πρόκλος κατάφερε και ενοποίησε ολόκληρη την αρχαία φιλοσοφία αποτυπώνοντας στο διαλεκτικό σύστημά του την πορεία του Όντως Όντος με το τρίπτυχο ΜΟΝΗ-ΠΡΟΟΔΟΣ-ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ. Είναι η πορεία που ακολουθεί το θείο Όλον μέσα στην ατέρμονη αιωνιότητα πέρα και πάνω από τον χρόνο. Ο τελευταίος είναι μορφή εποπτείας, κατά Καντ, στον αισθητό-μεταβλητό κόσμο. Στο πρώτο πρόκλειο στάδιο της πορείας (ΜΟΝΗ) ο χωρόχρονος είναι "ανύπαρκτος". Η διαλεκτική του Πρόκλου είναι μια φιλοσοφική θεολογία αναγωγής του νου στο ΕΝ.