ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - ΘΕΟΣ, ΝΟΥΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΣ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου        

Ο Αριστοτέλης θεωρείται ο "λογικότερος", ο επιστημονικότερος και ο συστηματικότερος φιλόσοφος της αρχαιότητας από τους περισσότερους μελετητές, παρόλα αυτά κάθε φορά που μελετάμε πάλι και πάλι τα αριστοτελικά έργα ορμώμενοι από υψηλότερα επίπεδα κατανόησης, αναθεωρούμε απόψεις και θεωρήσεις για το μεγαλείο της αριστοτελικής σκέψης. Πολλοί κατατάσσουν τον Αριστοτέλη στους εμπειριστές ή στους ορθολογικούς φιλοσόφους. Δε θα διαφωνούσε κανείς με την κατάταξη αυτή. Ο Αριστοτέλης, όμως, είναι κάτι περισσότερο από αυτά.

Θα ασχοληθούμε στην προκείμενη περίπτωση με τον "θεό" του Αριστοτέλη. Έτσι ενέταξε τη "θεολογία" του στην τριάδα των θεωρητικών επιστημών του (Φυσική, Μαθηματικά, Θεολογία). Θα αναρωτηθεί κανείς ποια σχέση μπορεί να έχει η θεολογία με τη φυσική και τα μαθηματικά. Η αριστοτελική θεολογία είναι η "πρώτη φιλοσοφία", η ανώτερη από όλες τις επιστήμες για τον Αριστοτέλη. Η πρώτη φιλοσοφία είναι η επιστήμη που εξετάζει τις πρώτες αρχές και αιτίες των πραγμάτων του υπαρκτού.

Στα Φυσικά του ο Αριστοτέλης μας γράφει ότι "άπαν το κινούμενο υπό τίνος ανάγκη κινείσθαι", δηλαδή ότι κάθε πράγμα πρέπει να το κινεί κάποιος που να είναι η αιτία της κίνησης, ο "κινητήρας". Για τον Αριστοτέλη μόνο στα όντα, στα πράγματα, σε καθετί υλικό στο σύμπαν μπορεί να υπάρχει κίνηση. Άρα, κατά τον Αριστοτέλη,  υπάρχει μια αιτία που κινεί τα πράγματα η οποία βρίσκεται έξω από αυτά. Η αιτία κίνησης κάθε πράγματος ή σώματος είναι το Κινούν Ακίνητο, κατά τον Αριστοτέλη, το οποίο ταυτίζεται με τον Θεό. Πώς προκύπτει αυτή η λογική αναγκαιότητα όμως; Προκύπτει από τον συλλογισμό ότι η αρχή της αλυσίδας της κίνησης δεν πρέπει να χάνεται στο άπειρο. Αν μια αιτία κίνησης ενός σώματος ή πράγματος δεν είναι ακίνητη, δηλαδή αν δεν είναι αυτοκίνητη, και δεν είναι η πρώτη αιτία αυτής της κίνησης, τότε και αυτή η αιτία είναι πάλι "κινούμενον", όχι κινούν ακίνητο. Αν η αιτία κίνησης κάθε όντος είναι ένα άλλο κινούν ον που και αυτό δεν είναι ακίνητο, αλλά λαμβάνει ώθηση κίνησης πάλι από άλλη αιτία, τότε φθάνουμε σε έναν άπειρο φαύλο κύκλο, στον οποίο πάντοτε θα υπάρχει ένα άλλο κινούν που και αυτό δεν είναι αυτοκίνητο. Η αλυσίδα αυτή δεν έχει τέλος. Έτσι, για τον Αριστοτέλη, υπάρχει ένα Κινούν Ακίνητο, η θεότητα που είναι αιτία κίνησης όλων των όντων και των πραγμάτων. 

Η πρώτη αριστοτελική αιτία ή αρχή κίνησης των όντων αρχικά είναι κοσμολογική και στη συνέχεια καθίσταται θεολογική. Ο Θεός του Αριστοτέλη σε καμιά περίπτωση δεν είναι προσωπικός, είναι άυλος, αιώνιος (αϊδιος) και ενεργεί σύμφωνα με τη φύση χωρίς να δρα μάταια. Ο αριστοτελικός θεός, όμως, έχει κάτι κοινό με τον άνθρωπο: το ΝΟΕΙΝ. Ο Θεός δηλαδή είναι άυλος ασώματος νους, ενώ ο άνθρωπος έχει και σώμα υλικό. Επειδή, λοιπόν, ο θεός είναι ο καθαρός νους (αμέθεκτος) δεν νοεί τίποτα το υλικό, εφόσον η νόηση ταυτίζεται με το νοητό. Όταν ο νους, κάθε νους, όπως ο ανθρώπινος, "νοεί" και αγκαλιάζει την ύλη και ταυτίζεται με αυτή, χάνει όλες τις θεϊκές ιδιότητες που τον χαρακτηρίζουν. Αντίθετα, ο θεϊκός νους, για να μην ταυτιστεί με την ύλη, μόνο ένα πράγμα νοεί, τον άυλο εαυτό του. Με λίγα λόγια, ο Αριστοτέλης μας επισημαίνει αυτό που μας μαρτυρά και η μυθολογία μας, δηλαδή ότι όταν ο νους αναμειγνύεται με τα αισθητά και τα υλικά πράγματα, οι σκέψεις του πετρώνουν  (Μέδουσα) και αδυνατούν να προσεγγίσουν την αλήθεια. Πολλοί μιλούν για ορθό λόγο, αλλά δεν κατανοούν ότι η έννοια του "ορθού" είναι σχετική, γιατί το ποιοτικό βάθος της συναρτάται από τον βαθμό καθαρότητας και πνευματικής λάμψης που έχει ο νους. 

Τι εννοούμε όταν λέμε ότι ο θεϊκός νους νοεί μόνο τον άυλο εαυτό του; Αυτή η υπέρτατη νόηση δε μας θυμίζει τον διορατικό διαλογισμό στον οποίο επιδίδονταν οι αρχαίοι Έλληνες σοφοί ο οποίος τους πλημμύριζε αληθείς γνώσεις; Προτού δώσουμε μια απάντηση που πιθανόν να έδινε ο Αριστοτέλης, είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι ο εν λόγω φιλόσοφος μέσα από τα γραπτά του και ειδικά από κάποια όχι τόσο προβεβλημένα ή θεωρούμενα δευτερεύουσας σημασίας, όπως το περί αναπνοής, φανερώνει ότι γνώριζε άριστα όχι μόνο την πυθαγόρεια αριθμοσοφία και γεωμετρία, αλλά ήταν και ένας φιλοσοφικός μύστης και γνώστης όλων των αρχαίων μυθολογιών και των συμβολισμών τους. 

Ο Αριστοτέλης μας λέει στη "θεολογία" του ότι αν θέλει να αντικρίσει κανείς την αποτύπωση των θεϊκών σημαδιών μέσα στον αισθητό κόσμο, μπορεί να το κάνει όταν αντικρίσει τις "μορφές", εκεί βρίσκονται τα ίχνη του θεϊκού περπατήματος στο σύμπαν και τον κόσμο. Όπως ειπώθηκε προηγουμένως, ο καθαρός θεϊκός νους, η υπέρτατη νόηση, είναι κάτι πέρα από τον χρόνο και τον χώρο. Ο θεϊκούς νους "νοεί" πάντοτε τον εαυτό του, τον οποίο και βούλεται απείρως να τον "ορά". Πώς γίνεται ένας άυλος καθαρός νους να "ορά" την "ουσία" του; Σχήμα οξύμωρο. Μπορεί να δέρκει (< δράκος) ή να "ορά" τον εαυτό του ο θεός; Γίνεται. 

 Μας γράφει στα Μετά τα Φυσικά ο Αριστοτέλης:

Πάντες ἄν­θρω­ποι τοῦ εἰ­δέ­ναι ὀ­ρέ­γον­ται φύ­σει. ση­μεῖ­ον δ' ἡ τῶν αἰ­σθή­σε­ων ἀ­γά­πη­σις· καὶ γὰρ χω­ρὶς τῆς χρε­ί­ας ἀ­γα­πῶν­ται δι' αὑ­τάς, καὶ μά­λι­στα τῶν ἄλ­λων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων.

 δηλαδή:

Ό­λοι οι άν­θρω­ποι έ­χουν α­πό τη φύ­ση τους έ­φε­ση για γνώ­ση. A­υ­τό φαί­νε­ται α­πό την ιδιαί­τε­ρη ε­κτί­μη­ση που έ­χου­με για τις αι­σθή­σεις μας. Για­τί, α­νε­ξάρ­τη­τα α­πό τη χρησιμότη­τά τους, μας εί­ναι προ­σφι­λείς οι ί­δι­ες οι αι­σθή­σεις, και πε­ρισ­σό­τε­ρο α­π’ ό­λες η αί­σθη­ση της ό­ρα­σης.

              

Στο απόσπασμα αυτό δεν αναφέρεται ο Αριστοτέλης απλά στην αίσθηση της όρασης, αλλά στην ιδιάζουσα πρόσληψη της ως θέαση-παρατήρηση του αντικείμενου κόσμου από το υποκείμενο. Οι μορφές ουσιαστικά, αφήνει να εννοηθεί ο Αριστοτέλης, αποτελούν τους χρονικούς κυματισμούς των υποατομικών σωματιδίων της θεϊκής ουσίας. Ενώ τα ποικίλα απαστράφτοντα άυλα νοητικά ενεργήματα των θεϊκών δράσεων ρέουν αιωνίως πέρα από τον χώρο και τον χρόνο, οι άπειρες απόπειρες της θεότητας για δημιουργική ενεικόνιση της αυτοσυνειδησίας της περατώνουν ως απειρία μορφικών όντων τα όριά της μέσα στον χωρόχρονο. Με λίγα λόγια τόσο ο ορατός σε μας υλικός κόσμος όσο και ο αόρατος υλικός ως ενέργεια αποτελούν τον ολογραφικό αντικατοπτρισμό (καθρέπτης) των δράσεων που ενεργεί στο άχρονο και μη χωρικό επίπεδο ο θεός. Το μάτι του αιγυπτιακού θεού Ώρου είναι το αμέθεκτο στην ύλη βλέμμα της θεότητας στην άυλη "ουσία" της. Δηλαδή η θεότητα "νοεί" και οράται κατά αμέθεκτο τρόπο μέσα από την πύλη της νόησης (πνοή < π+νοώ < π+νέω < πνεύμα < π + νεύμα)  που είναι ο υλικός κόσμος.

Για όσους ενδιαφέρονται να ψάξουν περισσότερο βαθιά τα μυστικά του ματιού του Ώρου, θα δουν ότι πρόκειται όχι για κάποια από τις πέντε αισθήσεις αλλά για την νοητική διαίσθηση, ή ανώτερη όραση, κάτι που σχετίζεται με το κωνάριο του Ντεκάρτ ή την επίφυση του ανθρώπινου εγκεφάλου. 

       

Αν θελήσουμε να μιλήσουμε με τη γλώσσα του Αριστοτέλη, θα λέγαμε ότι πρώτιστος στόχος του ανθρώπου, όπως μας γράφει και ο Πρόκλος, είναι να ενεργοποιήσουμε όλα τα ανενεργά ψυχικά και πνευματικά κέντρα του νου μας και στα δύο ημισφαίρια μέσα από την ενασχόληση με τη φιλοσοφία. Μόνο όταν ανάψει από φιλοσοφικό και εμπειρικό πυρ ο νους μας και κατακτήσει στον ύψιστο βαθμό τις δυναμικές γνωστικές λειτουργίες του πνεύματός του, θα μπορέσουμε να τελειωθούμε πνευματικά, νοητικά και ψυχικά. Δε θα χρειαστεί καν να αποπειραθούμε να διαλογιστούμε ή να κάνουμε γιόγκα και τα τοιαύτα. Θα τελειωθούμε σαν άνθρωποι μόνο όταν καλλιεργήσουμε μέσω της φιλοσοφίας τον νου μας μελετώντας υψηλού επιπέδου φιλοσοφικά κείμενα που προάγουν την εξύψωση του νου μας και εξευγενίσουμε τα συναισθήματα ή τα πάθη μας μέσω κοινωνικών και δημιουργικών εμπειριών. Όσοι προσπαθήσουν να παρακάμψουν τη φιλοσοφική οδό και την καλλιέργεια του νου  με την εμμονή τους σε πρακτικές που δεν συνάδουν με την νοητική ανάπτυξη, δε θα επιτύχουν τον στόχο τους. Ο φιλοσοφικός διαλογισμός (φιλοσοφική ενορατική οδός, διορατική αλήθεια) και ο καθεαυτού διαλογισμός (είδη γιόγκα - ύπαρξη) βοηθούν πολύ μόνο στο βαθμό που μελετάμε και κατανοούμε υψηλού επιπέδου φιλοσοφικά κείμενα. Η ενασχόληση με τη φιλοσοφία ενεργοποιεί όλα τα γνωστικά κέντρα των δύο ημισφαιρίων του εγκεφάλου. Όταν ολοκληρωθεί η ενεργοποίηση των κέντρων αυτών, λειτουργεί ολοκληρωτικά και το μάτι του Ώρου, από μόνος του ο ανθρώπινος νους πολύ εύκολα θα μπορεί να ασκεί τις οδηγίες για τον διαλογισμό και θα αποκομίζει αληθινή γνώση που θα επιβεβαιώνεται από την  καθημερινή ζωή. Ακόμα και ένας άνθρωπος που δεν ασχολείται με τα περί του διαλογισμού και έχει καταφέρει να τελειωθεί πνευματικά μέσω της φιλοσοφίας, κάθε σκέψη του θα είναι διαλογιστική γιατί θα έχει μάθει να ίπταται νοητικά από τα υλικά πράγματα και δε θα χρειάζεται να την εντάσσει κανείς σε κάποιο σύστημα διαλογισμού, γιατί ο διαλογισμός είναι μια υψηλού τύπου σύνδεση με τον αληθινό εαυτό μας, που έχει εν δυνάμει εγγεγραμμένα μέσα μας a priori τόσο τη δομή του κόσμου όσο και την ουσία του όντος.  

Παρατίθενται παρακάτω οι γνωστικές λειτουργίες του εγκεφάλου μας (βλέπε cognifit.com) που είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν για να τελειωθούμε πνευματικά. Σχεδόν όλες οι γνωστικές αυτές λειτουργίες έχουν σχολιαστεί από τον Αριστοτέλη στα έργα του που αποτελούν το όργανον. Σχεδόν όλες μπορούν να αναπτυχθούν και να τελειοποιηθούν μέσα από την ενασχόληση με τη φιλοσοφία και την πρακτική της εφαρμογή στην καθημερινή μας ζωή, χωρίς να χρειάζεται να εξασκηθεί κανείς σε τυπικές μεθοδολογικές ασκήσεις. 

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ

1.Όλα τα είδη νοητικής προσοχής:

(εστιασμένη, παρατεταμένη, επιλεκτική, εναλλασσόμενη, διαμοιρασμένη, δικτυωτό σύστημα εγρήγορσης, μεταγενέστερο σύστημα προσοχής, πρόσθιο σύστημα προσοχής)

2. Όλα τα είδη μνήμης

3. Νοητικές εκτελεστικές λειτουργίες

4. Τα κέντρα ανάπτυξης του Λόγου:

(προμετωπιαία περιοχή, περιοχή broca, πρωτογενής κινητικός φλοιός, ινιακός, βρεγματικός και αριστερός κροταφικός λοβός)

5. Τις οπτικοχωρικές  και οπτικοαντιληπτικές λειτουργίες