Του Σακελλαριάδη Θανάση, επίκουρου καθηγητή φιλοσοφίας Παν/μίου Ιωαννίνων
Η φιλοσοφία κατά τον Χέγκελ δεν αποτελεί μια ειδική επιστήμη αλλά είναι η
υπέρτατη μορφή της ανθρώπινης γνώσης. Η
ζωή συλλαμβάνεται ως πνεύμα, δηλαδή ως Είναι που είναι ικανό να συμπεριλάβει και
να τιθασεύσει τους ανταγωνισμούς που συγκροτούν την ύπαρξη. Είναι η ενοποιημένη ζωή μιας έλλογης ύπαρξης.
Συγγενείς αριστοτελικές καταβολές
κατά τις οποίες διακρίνεται το Είναι σε
ουσία και στα συμβεβηκότα που είναι οι τροποποιήσεις της. Το αυθεντικό Είναι (όντως όν) είναι σκέψη και
λόγος. Είναι σημαίνει ενοποίηση και
ενοποίηση σημαίνει κίνηση.
Διαφορά λόγου και διάνοιας
Οι λειτουργίες της διάνοιας
προσιδιάζουν στον κοινό τρόπο σκέψης και προσέγγισης της επιστήμης. Αφορούν μεμονωμένα πράγματα και σταθερές
σχέσεις. Η διάνοια συλλαμβάνει έναν κόσμο πεπερασμένων οντοτήτων που διέπονται
από τις αρχές της ταυτότητας και της αντίθεσης.
Ο λόγος κινείται από την ανάγκη
να αποκατασταθεί η ολότητα. Είναι η
θεωρησιακή speculative σκέψη ή διαλεκτική η οποία ασκεί κριτικό έλεγχο. Συλλαμβάνει την ενότητα των αντιθέτων μετασχηματίζοντάς
τα σε μια ανώτερη και πιο αυθεντική μορφή ύπαρξης.
Λογική
Στον υπερβατικό ιδεαλισμό οι
μορφές (τύποι του Είναι) συλλαμβάνονται ως προϊόντα δραστηριότητας της
ανθρώπινης νόησης. Ενότητα νοείν και
είναι. Για τον Χέγκελ η λογική
ταυτίζεται με τη μεταφυσική και προϋποθέτει ταυτότητα σκέψης και ύπαρξης. Η
κίνηση της σκέψης αναπαράγει την κίνηση του είναι και το οδηγεί στην αληθινή
του μορφή. Η ιδέα αντιπροσωπεύει την
πραγματική μορφή του αντικειμένου γιατί η ιδέα μας δίνει την αλήθεια σχετικά με
τη διαδικασία η οποία στον αντικειμενικό κόσμο είναι τυφλή και τυχαία. Το σκεπτόμενο υποκείμενο πραγματοποιεί την
ιδέα του με την ύπαρξή του. Η αληθινή
ύπαρξη αρχίζει μόνον όταν η άμεση κατάσταση αναγνωρίζεται ως αρνητική, όταν τα
όντα γίνονται υποκείμενα και αγωνίζονται να προσαρμόσουν την εξωτερική
κατάσταση τους προς τις δυνατότητές τους.
Η διαλεκτική πρέπει να υπερβεί την αρνητικότητα.
Λόγος, υποκείμενο, διαλεκτική
Η ελευθερία είναι οντολογική
κατηγορία. Σημαίνει ότι κάποιος δεν είναι ένα απλό αντικείμενο αλλά το
υποκείμενο της ύπαρξής του, ότι δεν
υποτάσσεται σε εξωτερικούς όρους αλλά μεταμορφώνει τον κόσμο των απλών
γεγονότων σε κόσμο πραγματικότητας. Η
πραγματικότητα είναι η λειτουργία της ύπαρξης – της συνειδητής ή μη λειτουργίας
κατά την οποία το είναι γίνεται άλλο.
Η διαλεκτική σκέψη ξεκινά από την
εμπειρία ότι ο κόσμος δεν είναι ελεύθερος, δηλαδή ότι ο άνθρωπος και η φύση
υπάρχουν σε συνθήκες αλλοτρίωσης – ως άλλος από αυτό που είναι. Η ελευθερία είναι ουσιαστικά αρνητική, η
ύπαρξη είναι αλλοτρίωση και είναι η διαδικασία με την οποία το υποκείμενο
επιστρέφει στον εαυτό του ασκώντας κριτική στην αλλοτρίωση.
Έργο της γνώσης είναι η
αναγνώριση του κόσμου ως Λόγου reason
εννοώντας όλα τα αντικείμενα της σκέψης ως στοιχεία και πλευρές μιας ολότητας
που γίνεται ένας συνειδητός κόσμος μέσα στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Ο λόγος καταλήγει στην ελευθερία
και η ελευθερία είναι ακριβώς η ύπαρξη του υποκειμένου. Υποκείμενο και αντικείμενο δεν χωρίζονται από
αγεφύρωτο χάσμα διότι το αντικείμενο είναι καθεαυτό ένα είδος υποκειμένου και
διότι κάθε τύπος ύπαρξης αποκορυφώνεται στο ελεύθερο νοήμον υποκείμενο που
είναι σε θέση να πραγματώνει το λόγο. Το
υποκείμενο ως οντολογική κατηγορία είναι η δύναμη να είναι ο εαυτός της μέσα
στην ετερότητα. Το υποκείμενο
διαμεσολαβεί και αίρει την αρνητικότητα.
Ο λόγος είναι μια ιστορική δύναμη, η ολοκλήρωσή του συμβαίνει χωροχρονικά και αυτό που ορίζει
τον λόγο ως ιστορία είναι το Πνεύμα.
Το πνεύμα
Ο ιστορικός κόσμος οργανώνεται
και διαμορφώνεται από τη συνειδητή δραστηριότητα των σκεπτόμενων υποκειμένων
και αποτελεί μια περιοχή του πνεύματος.
Αλλά το πνεύμα πραγματώνεται πλήρως και υπάρχει στην αληθινή του μορφή
μόνον στην τέχνη, στη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Αυτές είναι οι περιοχές της υπέρτατης
αλήθειας. Το καθολικό αποκτά διαμέσου
του ατομικού την ύπαρξή του και η υποκειμενικότητα βρίσκει στο καθολικό την
αυθεντική μορφή της πραγματικότητας. Η
έννοια της ζωής είναι η ενοποίηση των αντιθέτων. Ο Χέγκελ συνελάμβανε τη ζωή ως
πνεύμα δηλαδή ως ένα ‘είναι’ ικανό να
συμπεριλάβει και να κυριαρχήσει τους ανταγωνισμούς που εμφανίζονται στην
ύπαρξη.
Αλήθεια και γνώση
Ο λόγος διακρινόμενος από τη
διάνοια, η οποία ενδιαφέρεται για τις τυπικές ιδιότητες των γεγονότων, κινείται
από την ΑΝΑΓΚΗ να αποκατασταθεί η ολότητα.
Αυτό γίνεται με την υπονόμευση της τυπικής λογικής του κοινού νου μέσω
της θεωρησιακής σκέψης, όχι με τη μυστική ενόραση αλλά με τη μέθοδο
εννοιολογικής γνώσης όπου κάθε μορφή γίνεται αυτό που είναι. Μια ανώτερη αυθεντική μορφή ύπαρξης. Τα πράγματα δεν υπάρχουν στην αλήθειά τους –
κατορθώνουν να φθάσουν στην αλήθειά τους όταν αρνούνται τις οριστικές τους
συνθήκες. Η ΙΔΕΑ αντιπροσωπεύει την
πραγματική μορφή του αντικειμένου, καθότι αυτή μας δίνει την αλήθεια σχετικά με
τη διαδικασία της μεταβολής του.
Ένα φιλοσοφικό σύστημα είναι
αληθινό, μόνο αν περιλαμβάνει την αρνητική και τη θετική κατάσταση και
αναπαράγει τη διαδικασία κατά την οποία γίνεται ψευδής και εν συνεχεία
επιστρέφει στην αλήθεια. Η διαλεκτική ως
σύστημα αυτού του είδους είναι η αυθεντική φιλοσοφική μέθοδος. Από την αρνητικότητα του αντικειμένου στην
επαναπόκτηση της αλήθειάς του. Η θεωρησιακή προσέγγιση κλονίζει
τα θεμέλια της παραδοσιακής λογικής.
Η γνώση αρχίζει όταν η φιλοσοφία
καταστρέφει την εμπειρία της καθημερινής ζωής.
Η εμπειρία αναλύεται και ελέγχεται.
Η αλήθεια της κατ’ αίσθηση εμπειρίας δεν είναι το ατομικό αντικείμενο αλλά το καθολικό. Το αντικείμενο υπάρχει επειδή το γνωρίζουμε
ως υποκείμενα και κατευθυνόμαστε στο καθολικό Εγώ. Η αυτοσυνείδηση είναι η ουσία των πραγμάτων.
Κριτική του Χέγκελ στον
Καρτέσιο, στον Καντ και στον αγγλικό εμπειρισμό
Ο Καρτέσιος διακηρύσσει μια
πρακτική φιλοσοφία με την καθιέρωση καθολικά έγκυρων νόμων και εννοιών στην
επιστημολογία.
Ο γερμανικός ιδεαλισμός ασκεί
κριτική στην επιμεριστική προσέγγιση του αγγλικού εμπειρισμού που δεν
αναφέρεται σε καθολικές αρχές και νόμους.
Για τον Χέγκελ η εμπειρία και η συνήθεια δεν είναι οι μόνες πηγές
γνώσης.
Ο Καντ υιοθετεί την αντίληψη των
εμπειριστών ότι κάθε ανθρώπινη γνώση αρχίζει από την εμπειρία, θεωρεί όμως ότι
η εμπειρία αποτυγχάνει να μας δώσει τα μέσα οργάνωσης του υλικού της. Η οργάνωση είναι ζήτημα του ανθρώπινου
πνεύματος που κατέχει τις καθολικές έννοιες και τους τύπους της εποπτείας
(χώρος, χρόνος) με τις οποίες το πνεύμα τακτοποιεί την πολλαπλότητα των
εμπειρικών δεδομένων που συλλαμβάνονται με τις αισθήσεις. Οι καθολικές έννοιες υπάρχουν καθαυτές. Εφόσον γνωρίζουμε τις εντυπώσεις μόνο σε
συνάφεια με τις a priori μορφές του πνεύματος, δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τι
είναι τα πράγματα καθαυτά που προκαλούν τις εντυπώσεις. Αυτά τα πράγματα βρίσκονται έξω από τη
σφαίρα της διάνοιας και παραμένουν άγνωστα κατά τον Καντ.
Ο Χέγκελ θεωρεί ότι αυτό είναι λάθος γιατί ο κόσμος μοιραζόταν σε δύο
χωριστές σφαίρες, την υποκειμενικότητα και την αντικειμενικότητα, τη σκέψη και
την ύπαρξη. Αυτό αποτελεί αλλοτρίωση του
πνεύματος. Ο λόγος για τον Χέγκελ
αποτελεί την αληθινή μορφή μέσα στην οποία κάθε αντίθεση υποκειμένου και
αντικειμένου αίρεται και σχηματίζεται η γνήσια ενότητα και καθολικότητα.
Επιστήμη και Κριτική στον
Θετικισμό
Η κοινή λογική και η παραδοσιακή
επιστημονική σκέψη εκλαμβάνουν τον κόσμο ως σύνολο πραγμάτων που υπάρχουν per se και αναζητούν την αλήθεια
σε αντικείμενα που θεωρούνται ανεξάρτητα από το γνωρίζον υποκείμενο. Αυτό κάνει τους ανθρώπους να είναι ασφαλείς
μόνο στη γνώση και τον χειρισμό αντικειμενικών γεγονότων. Ο κόσμος είναι ένας κόσμος αποξένωσης και
ψεύδους εφόσον ο άνθρωπος δεν καταργεί τη νεκρή αντικειμενικότητά του και δεν
αναγνωρίζει τον εαυτό του και τη ζωή του πίσω από το αμετάβλητο σχήμα των
πραγμάτων και νόμων. Κανένα επιμέρους σχήμα
δεν περιέχει την αλήθεια. Η αλήθεια
βάσει της αυτοσυνείδησης βιώνεται στη καθολικότητά της.
Το τέλος της Φιλοσοφίας
Η φιλοσοφία ως κριτική
δραστηριότητα και ως άρνηση του δεδομένου φθάνει στο τέρμα της έχοντας
διατυπώσει την άποψή της για έναν κόσμο μέσα στον οποίο πραγματώνεται ο
λόγος. Η πλήρωση της αλήθειας απαιτεί
μια αυθεντική ιστορική πρακτική. Η
τελική αποκορύφωση της φιλοσοφίας αποτελεί συγχρόνως και την άρνησή της. Ελευθερωμένη από την προσήλωσή της στο
ιδεατό, η φιλοσοφία απελευθερώνεται και από την αντίθεσή της προς την
πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει ότι παύει
να είναι φιλοσοφία όχι όμως ότι η σκέψη συμφωνεί με την παρούσα κατάσταση
πραγμάτων. Η κριτική σκέψη δεν παύει να
υφίσταται αλλά λαμβάνει νέα μορφή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Χ. Μαρκούζε, Λόγος και Επανάσταση: Ο
Χέγκελ και η γένεση της κοινωνικής θεωρίας., Μτφ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα:
Ύψιλον, 1985.
Π. Νούτσος, Για την ιστορία των
ιδεών, Αθήνα: Ταξιδευτής, 2011
