Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Η Ελληνική φιλοσοφία αποτέλεσε και αποτελεί όχι μόνο τη θεμέλια μήτρα των επιστημών, αλλά και τη βάση πάνω στην οποία αναπτύχθηκε ο δυτικός πολιτισμός. Στόχος του προκείμενου θέματος είναι να αναδειχτεί η επιστημονική διάσταση της ελληνικής φιλοσοφίας καθεαυτή σε αντίθεση με άλλες αντίστοιχες παραδόσεις ή δόγματα που δεν συνάδουν στο πρόταγμά τους με επιστημονικές θεωρήσεις. Θα αναδειχτεί, όσο γίνεται εναργέστερα, η διάκριση του ελληνικού φιλοσοφικού λόγου από τη θρησκευτική θεώρηση πραγμάτων στη βάση του θεωρητικού ή πρακτικού λόγου και των λογικών επιχειρημάτων. Εν προκειμένω θα καταδειχτεί η ποιοτική ανωτερότητα του φιλοσοφικού λόγου σε σχέση με τη λαϊκή θρησκεία, την πίστη ή την λεγόμενη άμεση γνώση.
Η ουσιαστική βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η ελληνική φιλοσοφία είναι η βεβαιότητα της θεώρησης ότι ο κόσμος ως σύμπαν είναι ένας, αυτός αποτελεί το ίδιο το Ον και οτιδήποτε υπάρχει βρίσκεται εντός του. Ο κόσμος για τους Έλληνες (είτε ως πολλαπλά σύμπαντα με πολλές διαστάσεις είτε ως ένας αδιαίρετος κόσμος) είναι αυτοδημιούργητος, δεν τον δημιούργησε κάποιο Ον ή θεός που βρίσκεται έξω από αυτόν, αλλά αποτελεί μια άπειρη και συνεχή αυτοδημιουργία και αυτοεξέλιξη. Όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι, από οποιαδήποτε φιλοσοφική σχολή και να τους εννοήσουμε, ασπάζονται αυτή τη θέση και παρακάτω θα αποσαφηνίσουμε αυτή την κοινή βάση.
Αν θελήσει να ξεκινήσει κάποιος την ενασχόληση με την ελληνική φιλοσοφία, αλλά και γενικότερα με τη φιλοσοφία (ευρωπαϊκή ή αμερικανική), είναι απαραίτητο να μελετήσει τους προσωκρατικούς Έλληνες φιλοσόφους που είναι οι θεμελιωτές της. Όλοι οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι διερεύνησαν και προσπάθησαν να ανιχνεύσουν την πρώτη υπαρκτή αιτία από την οποία αυτοδημιουργείται και αποτελείται ή λαμβάνει τις μορφές ο κόσμος. Σε όλες τις περιπτώσεις αυτή η αιτία, το υπαρκτό, πάντοτε βρίσκεται μέσα στον κόσμο, όχι έξω από αυτόν όπως πίστευαν οι ανατολικοί λαοί και οι ανατολικές παραδόσεις με κάποιες πολύ λίγες εξαιρέσεις (Σάμκυα).
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με τον Θαλή. Ο Θαλής θεώρησε ότι η αρχή των πάντων είναι το νερό, το υγρό στοιχείο. Η θέση του για έναν αμύητο φαινόταν απλοϊκή. Όμως δεν ήταν. Όλα τα υπαρκτά, κατά τον Θαλή αρχίζουν να εισέρχονται στην ύπαρξη όταν κυλούν, πλέουν, κινούνται και μεταβάλλονται. Η κίνηση και η ρευστότητα που χαρακτηρίζουν το υγρό στοιχείο προσδίδουν ζωή και εξέλιξη στα πάντα. Όλες οι εγκόσμιες μορφές (πλανήτες, ήλιοι, ορυκτά, φυτά, ζώα και άνθρωπος) λαμβάνουν εγκόσμια ύπαρξη όταν κομίζουν το υγρό στοιχείο είτε είναι αποτέλεσμα της δράσης του. Όπως τα άστρα και οι πλανήτες στην αρχέγονη φάση τους περνούν από την υγρή καυτή φάση τους και διαμορφώνονται οι μορφές τους, έτσι και όλα τα ανωτέρω όντα αποκτούν τη συγκεκριμένη μορφή τους εξαιτίας του υγρού στοιχείου. Το υγρό στοιχείο του Θαλή φέρει μέσα στη φύση του εσώτερες κοσμικές κινητικές διατακτικές δυνάμεις που εκδηλώνονται φαινομενικά ως κόσμος σε αρμονία.
Ο Αναξιμένης θεώρησε ως πρώτη αρχή τον αέρα. Από τον αέρα προέρχεται το υγρό στοιχείο, κατά τον Αναξιμένη. Ως επακόλουθο αυτής της θεώρησης είναι ότι από τον αέρα πηγάζουν όλες οι κοσμικές δυνάμεις οι οποίες διαμορφώνουν τις κοσμικές μορφές. Ο Αναξίμανδρος διατυπώνει μια δυναμική φιλοσοφική θεώρηση ανάγοντας ως πρώτη αρχή του κόσμου το άπειρο. Το άπειρο αποτελεί την ίδια τη φύση του κόσμου, του παντός, γιατί αυτό ορίζει τη θερμότητα και την ψυχρότητα. Οι δύο τελευταίες ιδιότητες που πηγάζουν από το άπειρο και είναι συστατικές λειτουργίες του κόσμου. Αυτές τις δύο τελευταίες συμπαντικές λειτουργίες του Αναξίμανδρου (θερμότητα και ψυχρότητα) που πηγάζουν από το άπειρο ο Εμπεδοκλής τις προσδιορίζει στη διαστολική και συστολική τους δράση ως φιλότητα και νείκος. Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε ότι ο κόσμος αποτελείται από τέσσερις αιτιακές ρίζες ή ριζώματα (ή υλικά), τον αέρα, το νερό, τη γη και τη φωτιά. Οι δύο πρότερες δυνάμεις (φιλότητα=έλξη και νείκος=άπωση) επιδρούν ώστε τα τέσσερα ριζώματα να λαμβάνουν άπειρες μορφές και μεταβολές.
Ο έξι επόμενοι Έλληνες φιλόσοφοι συνθέτουν φιλοσοφικές θεωρήσεις που η καθεμιά ανοίγει έναν ξεχωριστό διανοητικό ορίζοντα που ενσωματώνει όλη την πρωθύστερη υψηλή διανόηση σε μια πιο εξειδικευμένη προοπτική.
Ο Ηράκλειτος ίσως συμπυκνώνει με έναν θαυμαστό και πρωτότυπο τρόπο το σύστημά του που έμεινε στην φιλοσοφική ιστορία ως σκοτεινός φιλόσοφος, με την έννοια ότι τα ποιητική αδεία ρηθέντα του καθίστανται ένα πολύ ανοιχτό πεδίο για πολλές ερμηνείες. Ο Ηράκλειτος θεωρεί ότι ο κόσμος, το Παν, είναι το Πυρ, δηλαδή είναι "μια φωτιά που ανάβει και σβήνει" αιωνίως. Ισχυρίζεται ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε ποτέ και δε θα τελειώσει ποτέ. Η ηρακλείτεια φωτιά δεν αποτελεί την κοινή φωτιά, αλλά μπορεί να οριστεί από έναν συνδυασμό εννοιών που πλατύνουν και βαθαίνουν τη σημασία της. Το Πυρ, η φωτιά αυτή, για τον Ηράκλειτο, δεν είναι μόνο το κοσμικό φως των αστέρων ή των συμπαντικών διαδικασιών γένεσης πολλών κόσμων, αλλά είναι ο ίδιος ο Λόγος, ένας συμπαντικός Νους που κομίζει διάφορες λειτουργίες και λαμβάνει ποικίλα χαρακτηριστικά. Το ηρακλείτειο Πυρ είναι ένα είδος Λογικής τάξης του κόσμου. Ο ίδιος ο κόσμος εν εξελίξει. Η κοσμική αέναη εξέλιξη έχει μια λογική διάσταση. Ο ηρακλείτειος Λόγος, το Αέναο αυτό Πυρ αυτοδημιουργείται και αυτοεξελίσσεται αιωνίως. Στις πιο πολύπλοκες μορφές των ζωντανών όντων (φυτά, ζώα, άνθρωπος) το Πυρ αυτό είναι οργανικές διαβαθμίσεις και δομές που λαμβάνει η Νόηση ως λογική τάξη και αρμονία. Στις πιο απλές μορφές της ύλης γίνεται ανόργανες συμπυκνώσεις της ύλης, θερμότητα, και κίνηση.
Οι Δημόκριτος και Λεύκιππος αναπτύσσουν την περίφημη ατομική θεωρία. Σύμφωνα με την θεωρία τους ο κόσμος αποτελείται από άτομα και κενό. Τα άτομα της ύλης κομίζουν συγκεκριμένες δυνάμεις και είναι η αιτία της ύπαρξης του κόσμου. Παράλληλα με τα άτομα υπάρχει και το κενό. Το δημοκρίτειο κενό, όμως, είναι κάτι περιεκτικότερο από τη σύγχρονη έννοια που γνωρίζουμε στη φυσική. Το κενό του Δημόκριτου είναι η αιτία της κίνησης των ατόμων. Ο ίδιος ο Δημόκριτος ισχυρίζεται ότι το κενό δεν ταυτίζεται με το τίποτα (μη ον), αλλά είναι κάτι το υπαρκτό, δηλαδή κάτι το οποίο η φυσική δεν γνωρίζει πλήρως την ουσία του. Ο Ξενοφάνης είναι ένας ριζοσπάστης φιλόσοφος για την εποχή του. Θεωρεί ότι ο ίδιος ο κόσμος είναι ο Θεός απορρίπτοντας τον ανθρωπομορφισμό των θεών.
Ο Παρμενίδης είναι ο πρώτος φιλόσοφος που διαβλέπει ως αιτία της φαινομενικής ύπαρξης του κόσμου κάτι μη υλικό με τη σημερινή έννοια, το Ον. Το παρμενίδειο Ον, όπως και στους προηγούμενους Έλληνες φιλοσόφους βρίσκεται μέσα στον κόσμο ως έλλογη νοητική διαδικασία που καθορίζει ενοποιητικά όλες τις κοσμικές λειτουργίες που σοβούν. Το Ον αποτελεί αυτή την σταθερή διαδικαστική τάξη της Νόησης που η λειτουργική τελειότητά της εκφράζεται με τη μορφή μιας νοητής σφαίρας. Δηλαδή το σύνολο των έλλογων Νοητικών λειτουργιών είναι μια αιώνια σταθερά, το λεγόμενο Ένα, που ενοποιεί όλες τις κοσμικές δυνάμεις και διαδικασίες πέρα από το χρόνο και τον χώρο. Ο Αναξαγόρας λαμβάνει τον παρμενίδειο νου του Ενός και τον θέτει σε κίνηση μέσα στον χωρόχρονο.
Όλοι οι προηγούμενοι Έλληνες φιλόσοφοι όπως και όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες φιλόσοφοι (που δε θα συνεχίσω να τους απαριθμώ για να μην κουράσω) αναπτύσσουν φιλοσοφικά συστήματα που συλλαμβάνουν την αιτία κάθε υπαρκτού, την αιτία ύπαρξης του κόσμου μέσα στον ίδιο τον κόσμο, όχι έξω από αυτόν. Το ίδιο κάνει και η πλατωνική ή η νεοπλατωνική παράδοση. Ο Πλάτων στον διάλογο Τίμαιο μας μιλά για τη φύση του πλατωνικού Θεού ή του Αγαθού. Ο θεός του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, των στωικών, των επικούρειων αλλά και των νεοπλατωνικών δεν είναι ένας εξωκοσμικός θεός που δημιουργεί το σύμπαν από το τίποτα. Στους Έλληνες δεν υπάρχει το μηδέν, αλλά το μη ον. Το μη ον είναι το σύνολο των άπειρων μεταβολών που λαμβάνουν οι υλομορφές, οι άπειρες μορφές που λαμβάνει η ύλη. Αντίθετα, το μηδέν είναι το τίποτα. Για αυτό μας μίλησε ο Παρμενίδης ισχυριζόμενος ότι δεν μπορεί να πηγάζει ένα ον από το τίποτα ούτε μπορούμε να σκεφτούμε το τίποτα. Στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση η ύλη είναι κάτι που δεν είχε ποτέ αρχή, δε δημιουργήθηκε ποτέ και από κανέναν δημιουργό.
Ο θεός του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, πρώτον, δεν είναι ένας προσωπικός θεός. Είναι είδος Ενοποιητικού Νου (Ένα). Είναι το Ένα όταν συλλαμβάνεται ως ενότητα και νους όταν διανοίγεται προς την πολλαπλότητα. Δεύτερον αυτό το Ένα είναι ένα και πολλά ταυτόχρονα. Είναι ένα ως προς τη συνεκτική λειτουργική του κοσμική ενοποιητική δράση και πολλά ως προς την υπαρκτική του διάσταση. Τρίτον, ο θεός του Πλάτωνα και του Πλωτίνου (όλων των νεοπλατωνικών) δεν δημιουργεί ούτε ύλη, ούτε μορφές. Το μόνο που κάνει είναι να προσφέρεται ως παραδειγματικός Νους (Φάνης=αυγό) στους κατώτερους θεούς προκειμένου οι τελευταίοι να "δημιουργήσουν" ανάλογες ψυχές και ανάλογα σώματα. Θα ισχυριστεί άμεσα κάποιος ότι δημιουργούν οι κατώτεροι θεοί. Ούτε οι κατώτεροι θεοί δημιουργούν. Το ρήμα χρησιμοποιείται χάριν του λόγου. Ο Πλωτίνος αλλά και ο Πρόκλος μας εξηγούν ότι η έννοια θεός δεν έχει το ίδιο περιεχόμενο όπως στις μονοθεϊστικές επικρατούσες θρησκείες. Οι νεοπλατωνικοί θεοί ή η θεοί του Πλάτωνα είναι ανώτερες νοητικές λειτουργίες και συνειδήσεις που υπάρχουν μέσα στον κόσμο, όχι έξω από αυτόν. Ο Πλωτίνος στις Εννεάδες του, τις οποίες συνέγραψε ο νεοπλατωνικός Πορφύριος, μας διαμηνύει μέσα από το θαυμάσιο φιλοσοφικό του έργο του ότι συνολικά υπάρχουν τρεις αιώνιες υποστάσεις και τα θνητά σώματα. Οι τρεις υποστάσεις είναι το Εν, ο Νους και η Ψυχή. Το Εν που έχει χαρακτηριστικά θεότητας (δεν είναι έτσι ακριβώς όμως) δεν δημιουργεί τον Νου. Από το Εν απορρέει ο Νους και από τον Νου απορρέουν οι ψυχές. Τίποτα από τα τρία δεν δημιουργείται από κάποιον εξωκοσμικό θεό ωσάν να είναι κατασκευάσματά του ή κτίσματά του. Το φυτό, το ζώο ή ο άνθρωπος απορρέουν από το υλικό αυγό και εξελίσσονται. Στο φυτό από τον σπόρο (είδος αυγού) ενώ το αυγό στο ζώο και τον άνθρωπο βρίσκεται στη μήτρα. Το γενεσιουργό αυγό είναι η πηγή κάθε ζωντανού όντος.
Το παρμενίδειο Ένα, το πλατωνικό Αγαθό (πλατωνικός θεός), αλλά και το πλωτινικό Εν δεν αποτελούν δημιουργικούς θεούς. Τόσο οι ατομικές ψυχές όσο και τα ατομικά σώματα απορρέουν από κάθε ατομικό νου, ο οποίος απορρέει από μια Ενάδα. Στην ελληνική φιλοσοφία όλοι αυτοί οι πλατωνικοί / νεοπλατωνικοί θεοί είναι ανώτερες νοητικές συνειδησιακές καταστάσεις στις οποίες μετέχουν (ή φθάνουν) οι τελειοποιημένες ανθρώπινες συνειδήσεις. Το ανθρώπινο επίπεδο συνείδησης και ύπαρξης αποτελεί πεδίο άντλησης γνώσεων για τις ανώτερες συνειδησιακές καταστάσεις, ενώ αυτές αποτελούν για τους ανθρώπινους νόες ανώτερο πεδίο μετοχής σε περιεκτικότερες κατανοήσεις για την ύπαρξη. Η ελληνική φιλοσοφία μιλά για τον ίδιο τον άνθρωπο, για τις αναρίθμητες δυνατότητες που έχει ο ανθρώπινος νους.
Ο Νίτσε κατανόησε πολύ καλά τους Έλληνες. Όταν ανάπτυξε τη φιλολογία του περί του υπερανθρώπου σαφώς έκανε λόγο για την αληθινή θέαση της πλάνης της πραγματικότητας. Το άπειρο πλήθος των υποκειμενικών ερμηνειών στο οποίο εμποτίζεται η ανθρώπινη συνείδηση και παραπλανάται δεν είναι άλλο από το πλατωνικό σπήλαιο, το οποίο πρέπει να υπερβεί ο ανθρώπινος νους για να επιστρέψει στην Ενάδα του, την πηγή του.
Η ελληνική φιλοσοφία είναι κάτι μοναδικό και θαυμαστό στην ανθρώπινη ιστορία. Εγκαινίασε μια παράδοση που συνεχίστηκε μέχρι τη νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία αλλάζοντας στα θεμέλιά του τον ανθρώπινο πολιτισμό και ήταν η αφορμή να αναπτυχθούν οι επιστήμες. Το πρόταγμα της αυτοεξέλιξης του κόσμου που συναντάμε στην ελληνική φιλοσοφία είναι το μόνο που συνδέεται με την επιστήμη. Όπως η σύγχρονη φυσική διατείνεται: α) ότι η ενέργεια μετατρέπεται σε ύλη και το αντίστροφο χωρίς να υπάρχει δημιουργία από το τίποτα, β) ότι η ενέργεια δεν χάνεται ποτέ αλλά λαμβάνει διάφορες μορφές, έτσι και η ελληνική φιλοσοφία διαπνέεται ξεκάθαρα από τον ορθό λόγο και την αρχή διατήρησης της ενέργειας στο σύμπαν.
Επομένως, δεν αντέχει στοιχειώδους λογικής κριτικής ούτε πειραματικής δοκιμής το δόγμα των ανατολικών "εξωτερικών" θρησκειών ότι μπορεί κάτι να δημιουργηθεί από το τίποτα μέσω των θαυμάτων. Αυτή η δοξασία είναι όχι μόνο ανορθολογική, αντιεπιστημονική και αστήρικτη, αλλά διανοίγει ακόμα περισσότερο τον φαύλο κύκλο της παραπλάνησης του ανθρώπινου νου σε έναν κόσμο που τα πάντα γίνονται αντικείμενα υποκειμενικών ερμηνειών, έλλειψης κριτικού λόγου, έλλειψης αναστοχασμού και παράλογης πίστης σε δόγματα που ακυρώνουν την απόπειρα του ανθρώπου για αληθινή και επιστημονική γνώση. Επίσης, η όποια γνώση στην επιστήμη αλλά και στην ελληνική φιλοσοφία δεν μπορεί να προέλθει από κάτι έξω από τον κόσμο αυτό ή από την πίστη. Η οποιαδήποτε γνώση, μας διαμηνύει ο Πρόκλος στο έργο του "Εις τον πρώτον Αλκιβιάδη", είτε προέρχεται από κάποιον δάσκαλο είτε από τον εσωτερικό μας κόσμο, τον εαυτό μας μετά από αναστοχασμό και εσωτερική φιλοσοφική διεργασία.
Εν κατακλείδει, είμαστε σε θέση να κομίσουμε προς αναστοχασμό και ένα ή δύο λογικά επιχειρήματα-θέσεις της ελληνικής φιλοσοφίας που θα συνδράμουν τα μέγιστα στο να μάθουμε να εργαζόμαστε εσωτερικά με αλληλοτροφοδότηση μεταξύ των συλλογισμών, αλλά και να κατανοούμε παράγοντας φιλοσοφικές σκέψεις ή νοήματα που θα μας απογειώσουν πνευματικά.
Η πορεία του Ελληνικού Λόγου από τον μύθο στη φιλοσοφία και τη Λογική ανάδειξε κάποιες νέες νοηματοδοτήσεις των λεκτικών φιλοσοφικών όρων που μετέρχονται οι φιλόσοφοι προσεκτικά ώστε να μας κάνουν να σκεφτούμε.
Πρώτη θέση προς εσωτερική διερεύνηση
Οι νεοπλατωνικοί θεοί (ή οι θεοί του Τιμαίου του Πλάτωνα) δεν είναι κάτι το υπέρτατο θεϊκό ή έξω από τον άνθρωπο. Κάθε θεός/ενάδα είναι ένας δικό μας δαίμων (ανώτερος εαυτός) που έχει τη δική του νοητική ποιότητα και ύπαρξη σε ένα άλλο επίπεδο κατανόησης το οποίο δεν έχουμε συλλάβει όλοι μας. Δεν είναι κάπου έξω από εμάς, αλλά μέσα μας, στο ασυνείδητο. Και αυτό το ασυνείδητο μπορεί να γίνει συνειδητό μόνο μέσω της ενεργητικής εσωτερικής φιλοσοφικής διερεύνησης. Ο φιλόσοφος Πλούταρχος μας έχει δώσει πολλές πληροφορίες για αυτό στο έργο του "Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων".
Δεύτερη θέση προς εσωτερική διερεύνηση
Στην ελληνική φιλοσοφία είναι αδύνατη η ύπαρξη ενός σύμπαντος που το έφτιαξε από το μηδέν κάποιος εξωκοσμικός θεός. Αν γινόταν κάτι τέτοιο, πού βρήκε την υλοενέργεια που δεν υπήρχε πριν; Δεν στέκεται μια τέτοια θέση σύμφωνα με την επιστήμη της σημερινής φυσικής. Το κυριότερο προς διερεύνηση. Είναι αδύνατον και στην ελληνική φιλοσοφία κάποιος θεός να κατασκεύασε νου, ψυχή και σώματα χωρίς το υλικό να προϋπάρχει του θεού. Αν αποδεχτούμε μια τέτοια θέση, ότι κατασκευάζει ένας θεός νου, ψυχή και σώματα από το μηδέν, τότε και τα τρία αυτά έχουν προκαθοριστεί ως προς τις δυνατότητές τους για έναν βίο που θα ζήσουν. Αν έκανε κάτι τέτοιο, τότε είναι ένας θεός που μοίρασε άνισα και άδικα την ομορφιά, τις δυνατότητες, την πνευματικότητα, τις δεξιότητες και την ποιότητα του νου (πχ ικανότητες κατανόησης στα μαθήματα).
