ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ - ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΕΝΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗ

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη αξία από το να κάνεις επανάσταση μέσα στους επαναστάτες, θα έλεγε αν ζούσε ο λύκος της Εφέσου, ο φιλόσοφος Ηράκλειτος. Νομίζω πως είναι επίκαιρος για να δούμε τη ζωή του. Μια ζωή όχι στρωμένη με λουλούδια και λόγια ξύλινα αλλά με φωτιά και σίδερο, όπως εξελισσόταν στα χρόνια του χάους και της αναρχίας την εποχή της δημοκρατίας της Εφέσου. 

 Να δούμε όμως τι είπε, τι εννόησε και από τι αυτοφλεγόταν, τον οποίο κάποιοι δεν κατάλαβαν και τον είπαν σκοτεινό και αντιδημοκράτη, και σαφώς τον αδίκησαν και τον υποβάθμισαν. Ας δούμε λοιπόν τον μεγάλο αυτόν επαναστάτη.

 Ο Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο κατά το 544, που ήταν αποικία Αθηναίων, πρώην Δωριαίων εκ του πρώτου βασιλιά τους Λέλεγα που αναμίχτηκαν με ντόπιους Κάρες, αν και επιδράσεις Κρητών στα παλαιότερα χρόνια δεν πρέπει να αποκλείονται. Ο πατέρας του ήταν ιεροφάντης των Ελευσινίων και κρατούσε από τη γενιά του τελευταίου βασιλιά των Αθηνών, του Κόδρου, επομένως ο Ηράκλειτος προκύπτει συγγενής του Σόλωνα (και εμμέσως του Πεισίστρατου). Ξέρουμε ότι είχε έναν μικρό αδελφό που του μετέγραψε την περιουσία του όταν αεισοικτίρισε (εκ του αεί σε οικτίρω – σε απαξιώ δια παντός και σε λυπάμαι) τους «τιποτένιους» όπως χαρακτήρισε τους συμπατριώτες του, καίγοντας τα γραφτά του και φεύγοντας προς το βουνό για να ζει σαν ερημίτης, την εποχή της δημιουργίας της δημοκρατίας της Έφεσου. Δυνατός στο πνεύμα, αιρετικός κι εγωιστής, υπήρξε ένας φιλόσοφος αυτοδημιούργητος, αυτοπροσδιοριζόμενος, αναρχοαυτόνομος, θιασώτης της έρευνας της απροσδιοριστίας και υπέρμαχος της έννοιας του ανώτερου ανθρώπου, και όχι του υπερανθρώπου όπως τον φαντάστηκε ο Νίτσε. Ένας Νίτσε που όταν άκουγε για Ηράκλειτο ξέχναγε τις αμαρτωλές σκέψεις του για γυναίκα του Βάγκνερ.

ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ - Η ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΥΡΓΙΑΣ

  

Του Σπύρου Ράγκου, καθηγητή παν/μίου Πατρών

Ο σημαντικότερος, μετά τον Πλωτίνο, εκπρόσωπος του αρχαίου νεοπλατωνισμού και πρώτος υπερασπιστής των τελετουργικών μεθόδων ένωσης με το θείον. Η επιρροή του υπήρξε αποφασιστική για την εξέλιξη της πλατωνικής φιλοσοφίας από τον 4ο αιώνα μέχρι και την Αναγέννηση.

Βίος και έργα

Ο Ιάμβλιχος (π.245-π.325) γεννήθηκε στη Χαλκίδα της βόρειας Συρίας (σημερινό Qinnesrin) από οικογένεια αριστοκρατική που είχε μάλλον συγγένεια με την βασιλική δυναστεία της Έμεσας. Το όνομά του, αραμαϊκής προέλευσης (ya -mliku = “(ας) είναι βασιλιάς/άρχων”), δείχνει τάση διατήρησης των πατρώων παραδόσεων και έρχεται σε αντίθεση με την τότε κυρίαρχη ελληνοποίηση των ξένων ονομάτων. Ως δάσκαλοί του αναφέρονται ο Ανατόλιος και ο Πορφύριος . Τα πενιχρά στοιχεία που γνωρίζουμε για τη ζωή του βασίζονται στις σχετικά αναξιόπιστες μαρτυρίες του Ευνάπιου (Βίοι φιλοσόφων και σοφιστών 5) που προέρχονται από την προφορική παράδοση των μαθητών του. Βέβαιο είναι ότι μετά τις σπουδές του ο Ιάμβλιχος εγκαταστάθηκε στην Απάμεια της Συρίας, πόλη καταγωγής του νεοπυθαγόρειου Νουμήνιου η οποία διέθετε φιλοσοφική παράδοση ενός και πλέον αιώνα, όπου ίδρυσε τη δική του σχολή.

Ο Ιάμβλιχος συνέγραψε ένα εκτενέστατο υπόμνημα στα Χαλδαϊκά λόγια (σε τουλάχιστον 28 βιβλία), υπομνήματα σε πλατωνικούς διαλόγους (Αλκιβιάδη Ι , Φαίδωνα , Σοφιστή , Φαίδρο ,Φίληβο , Τίμαιο , Παρμενίδη ) και αριστοτελικά συγγράμματα (Κατηγορίες, Περί ερμηνείας, Αναλυτικά πρότερα, Περί ουρανού) καθώς και συστηματικά έργα (Περί θεών, Περί αγαλμάτων, κ.λπ.). Πλην αποσπασμάτων που διασώζουν μεταγενέστεροι φιλόσοφοι και συμπιλητές, όλα αυτά τα έργα έχουν σήμερα χαθεί. Τα έργα που σώζονται είναι τα εξής: Περί των αιγυπτίων μυστηρίων, Περί του πυθαγορείου βίου, Προτρεπτικός στη φιλοσοφία, Περί της κοινής μαθηματικής επιστήμης, Εισαγωγή στην Αριθμητική Εισαγωγή του Νικόμαχου (τα 4 τελευταία αποτελούσαν τα πρώτα βιβλία μιας δεκάτομης ευρύτερης σύνθεσης Περὶ τῆς πυθαγορείου αἱρέσεως που κατά τα άλλα χάθηκε ). Επίσης, ο βυζαντινός συμπιλητής Ιωάννης Στοβαίος έχει διασώσει σημαντικά αποσπάσματα από διάφορες επιστολές του Ιαμβλίχου, καθώς και από την πραγματεία του Περί ψυχής – η οποία απηχείται άλλωστε και στο Yπόμνημα του Σιμπλίκιου / Πρισκιανού στο Περί ψυχής του Αριστοτέλη.

Η υπεράσπιση της θεουργίας

Ο τίτλος του σημαντικότερου σωζόμενου φιλοσοφικού συγγράμματος του Ιάμβλιχου (De mysteriis aegyptiorum = Περί των αιγυπτίων μυστηρίων) δόθηκε κατά την Αναγέννηση από τον Marsilio Ficino και είναι παραπλανητικός. Στο έργο αυτό ο Ιάμβλιχος αναφέρεται μόνον περιστασιακά σε μυστηριακές τελετές (αιγυπτιακές ή άλλες), καθώς στόχος του είναι η θεωρητική υπεράσπιση του συνόλου των θρησκευτικών τελετουργιών της αρχαιότητας. Πρόκειται για το μοναδικό σύγγραμμα φιλοσοφίας της θρησκείας που διασώζεται από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα – και ήταν μάλλον το πρώτο.

ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ - ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

               

Το Πνεύμα των Νόμων είναι το κυριότερο συγγραφικό έργο του Μοντεσκιέ. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Γενεύη το 1748, μετά από 30 χρόνια συγγραφής.

Τα δεκατρία πρώτα βιβλία, που αποτελούν το πρώτο μέρος του έργου, αναπτύσσουν την γνωστή θεωρία των τριών τύπων διακυβέρνησης, που ανάγεται στον Αριστοτέλη, δηλαδή τη δημοκρατία, τη μοναρχία και το δεσποτισμό. Το δεύτερο μέρος, από το 14ο έως το 19ο βιβλίο, πραγματεύεται τις υλικές και φυσικές επιδράσεις (έδαφος, κλίμα κλπ) στα ήθη και τους θεσμούς της ανθρώπινης κοινωνίας. Τέλος, το τρίτο μέρος του έργου, από το 20ο μέχρι το 26ο βιβλίο, μελετά διαδοχικά την επίδραση των κοινωνικών παραγόντων, του εμπορίου, του νομίσματος κλπ., πάνω στα ήθη, τα έθιμα και τους νόμους. Πέραν αυτών υπάρχουν και τα τελευταία βιβλία, που αναφέρονται στην μελέτη της φεουδαλικής νομοθεσίας και περιέχουν σειρά ιστορικών εικόνων και παραδειγμάτων.

ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ - ΕΝΑΣ ΝΕΩΤΕΡΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

               

Οι φιλελεύθερες ιδέες του Σαρλ Λουί ντε Σεκοντά, βαρόνου της Μπερντ και του Μοντεσκιέ, ευρύτερα γνωστός ως Μοντεσκιέ, επηρέασαν την σύγχρονη πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Πολλές ιδέες του, που περιέχονται στο σπουδαιότερο του έργο του "Tο πνεύμα των νόμων" (De l' esprit des lois), χρησιμοποιήθηκαν αργότερα στη σύνταξη του γαλλικού συντάγματος κατά την Γαλλική Επανάσταση όπως επίσης και στο αμερικανικό σύνταγμα. Πρόκειται κυρίως για τις θέσεις του περί διαχωρισμού των εξουσιών. 

Ο ΧΕΓΚΕΛ, Ο ΚΑΝΤ ΚΑΙ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

Είναι αλήθεια πως η έννοια της διαλεκτικής έχει υποστεί, μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας, μια απείρως πολλαπλή χρήση που όχι σπάνια  περικλείει και κατάχρηση. Δεσπόζουσα ωστόσο παραμένει η εκτίμηση ότι η διαλεκτική εκφράζει τη δυνατότητα του ανθρώπου να λέγει τις έννοιες και να δια-λέγεται με αυτές. Επειδή όμως συμβαίνει οι έννοιες να αποτυπώνουν ή να απηχούν, στον ένα ή στον άλλο βαθμό,  αντικειμενικές πραγματικότητες, το διαλέγεσθαι  με έννοιες αναδύεται στην αισθητή προφάνεια του σκεπτόμενου ανθρώπου ως ένας διάλογος ανάμεσα στην εξωτερικότητα και την εσωτερικότητα, στην εαυτότητα και την ετερότητα, στο φαίνεσθαι και το Είναι· εν τέλει ανάμεσα στην ίδια τη φιλοσοφία ως αντικειμενική μέθοδο σκέψης και στην αυτo-επαλήθευσή της ως τέτοιας μεθόδου.

ΣΕΛΛΙΝΓΚ - Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

                 

[σ.139] Στίς παροῦσες διαλέξεις Σᾶς ζητῶ ἡ πρόθεσή σας νά εἶναι καθαρά ἐπιστημονική. Ὅπως ἡ ἐπιστήμη στό σύνολό της, ἔτσι ἀκριβῶς καί ἡ ἐπιστήμη τῆς Τέχνης ἐπιδεικνύει ἐσωτερικό ἐνδιαφέρον, καί αὐτή χωρίς καμία ἐξωτερική σκοπιμότητα. Ἀρκετά, ἐν μέρει ὅμως ἀσήμαντα θέματα, ἐρεθίζουν τήν γενικότερη φιλομάθεια καί στρέφουν τό ἐπιστημονικό πνεῦμα σέ αὐτή· παραξένο, ἀλλά ἀκόμη καί ἄν ἡ Τέχνη δέν εἶναι σέ θέση, αὐτό εἶναι ἕνα ζήτημα τό ὁποῖο περιλαμβάνει τά πιό σημαντικά θέματα τοῦ θαυμασμοῦ μας. 

Αὐτό ὅμως ἀπέχει ἀπό τήν πραγματικότητα γιατί ἡ Τέχνη δέν ἀντιμετωπίζεται ὡς ἕνα κλειστό, ὀργανικό καί ὡς ἕνα ἐντελῶς ἀπαραίτητο, σέ ὅλα του τά μέρη, σύνολο ὅπως εἶναι η Φύση. Αἰσθανόμαστε συνεχῶς ἀναγκασμένοι νά ἀναζητοῦμε τήν βαθειά οὐσία τῆς Φύσεως καί νά ἐξακριβώνουμε κάθε σημαντική πηγή, ἀπό τήν ὁποία ἀναβλύζουν τόσα πολλά παραδείγματα μέ παντοτινή ὁμοιομορφία καί νομιμότητα. Πολύ περισσότερο πρέπει νά ἐνδιαφερθοῦμε γιά νά διεισδύσουμε στήν φύση τῆς Τέχνης, στήν ὁποία δημιουργεῖται ἡ ἀπόλυτη [σ. 140] ἑνότητα καί νομιμότητα ἀπό τήν ἀπόλυτη ἐλευθερία, ἡ ὁποία μᾶς ἐπιτρέπει νά κατανοήσουμε τό θαῦμα τοῦ δικοῦ μας πνεύματος πιό εὔκολα ἀπό τήν Φύση. Μᾶς ἐνδιαφέρει νά ἐντοπίσουμε τήν δημιουργία, τήν ἐσωτερική δομή, τίς σχέσεις καί τίς ἐπιδράσεις ἑνός φυτοῦ ἤ ἑνός ὀργανισμοῦ στόν μέγιστο δυνατό βαθμό. Πολύ περισσότερο θά μπορούσαμε νά γοητευτοῦμε ἐντοπίζοντας τίς ἴδιες ἐπιδράσεις καί σχέσεις στό πολύ καλύτερα ὀργανωμένο καί πολύπλοκο φυτό, τό ὁποῖο ὀνομάζεται ἔργο τέχνης.

ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΕΛΟΣ - ΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΖΟΝΤΑΙ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΣΚΕΠΤΟΝΤΑΙ

Η νεωτερική Ελλάδα είναι κάτι παραπάνω από ένα μουσείο και κάτι παραπάνω από μια χώρα απλώς γραφική. Είναι, όμως, και κάτι λιγότερο από μια όντως νεωτερική πραγματικότητα […]

Είναι, λοιπόν, νεωτερική η Ελλάδα; Η αυτοσυνείδηση των Νεοελλήνων επιτελεί ένα πρώτο βήμα δεδομένου ότι ονομάζει τον εαυτό της, αλλά η προσπάθειά της σταματάει εκεί. Η αυτοσυνείδηση αυτή συγκροτείται βέβαια από διαταραγμένες αναπαραστάσεις σχετικά με το πεπρωμένο της αλλά, παραμένοντας μες στη διαταραχή αυτή, απιστεί απέναντι στη διάνοια της ίδιας της γλώσσας της, η οποία ονομάζει λόγον την ομιλία και τη σκέψη – αυτό που μεταμορφώθηκε σε ratio.

Η διάνοια της Ελλάδας συνίσταται στην εναρμόνιση της σκιάς και του φωτός. Αλλά ο διάλογος των Νεοελλήνων με την αυτο-συνείδηση είναι δύσκολο να επιχειρηθεί· […]

Μπορεί η σύγχρονη Ελλάδα να «τρέφεται» με τη δυτική σκέψη, αλλά προσπαθεί απεγνωσμένα να χωνέψει τις ξένες επιστημονικές επιτεύξεις. Στην πραγματικότητα, η δίδυμη αδελφή της επιστήμης, η τεχνική, λείπει παντελώς.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ - Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΚΟΝΔΥΛΗ

Ο Παναγιώτης Κονδύλης, στο μνημειώδες έργο του Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη έδειξε με απόλυτη ενάργεια ότι ο σύγχρονος φιλοσοφικός στοχασμός ξεκινά με εκείνον τον τολμηρό αγνωστικισμό στο μεταίχμιο του ανθρωπιστικού κινήματος, εκείνη τη διδασκαλία για τα όρια της ανθρώπινης νόησης, για την αδυναμία της να γνωρίσει την έσχατη ουσία των πραγμάτων, προσφέροντας παράλληλα το θεμέλιο της νεωτερικής αντιμεταφυσικής.

ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ - Ο ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ

Στο έργο του : «Ο λόγος περί της ανισότητας» (1755) που αποτελείται από 2 κείμενα, αφήνει να διαφανεί η μετέπειτα πολιτικο-φιλοσοφική του σκέψη που θα αποτελέσει την βάση για την συγγραφή του «Κοινωνικού Συμβολαίου».

Πρόκειται για μια αφήγηση, μια κατασκευή (αυτό διατυπώνεται ρητά) που ακολουθεί την μέθοδο του Χομπς και του Λοκ. Θέλοντας να σκεφτεί για την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, ο Ρουσσώ λαμβάνει τον άνθρωπο ως απομονωμένο φυσικό άνθρωπο πέρα από κάθε κοινωνικό προσδιορισμό. Τον αντιλαμβάνεται όμως τελείως διαφορετικά από τους δύο προηγούμενους φιλοσόφους. Τον παρουσιάζει ως ένα ζώο που κινείται από ένστικτα, ως ένα άγριο που του αρέσει να ζει μόνος του, είναι ένα προλογικό ον, μοναχικό, χωρίς λόγο. Είχε όμως ένα βασικό εξοπλισμό : το ένστικτο της αυτοσυντήρησης δηλαδή την αγάπη προς τον εαυτό και το ένστικτο της αποστροφής προς τον πόνο του άλλου. 

ΚΑΝΤ - ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

Καντ‒Χέγκελ:

Κριτικός και διαλεκτικός Λόγος

     Ι. Ο Καντ, αν και τόσο μακρινός από την εποχή μας, εξακολουθεί πάντα με τον κριτικό του Λόγο να είναι επίκαιρος και να αντιμάχεται κάθε κατεστημένο, πολιτιστικό, επιστημονικό, φιλοσοφικό, πολιτικό. Στην εποχή του και για την εποχή του έγραφε, στον Πρόλογο της πρώτης έκδοσης (1781)  του πιο σημαντικού του έργου: Κριτική του καθαρού Λόγου:  

«Η εποχή μας είναι η καθαυτό εποχή της κριτικής, στην οποία πρέπει να υποβληθούν τα πάντα».

ΚΡΙΣΝΑΜΟΥΡΤΙ - ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ

Ερώτηση: Είναι η Ψυχή μία πραγματικότητα; 

Κρισναμούρτι: 

«Θα ζητήσω ξανά από το ακροατήριο να ακούσει χωρίς προκατάληψη, χωρίς μισαλλοδοξία σε αυτό το σημείο. Όταν μιλάτε για την «Ψυχή» εννοείτε κάτι ανάμεσα στο υλικό και στο πνευματικό, μεταξύ σώματος και Θεού. Έτσι έχετε διαχωρίσει τη ζωή σε ύλη, πνεύμα και Θεό. Δεν είναι έτσι; Αν θα μπορούσα να το πω αυτό, εσείς που μιλάτε για την «Ψυχή», δεν γνωρίζετε τίποτε για αυτό, το αποδέχεστε απλώς ως αρχή, ή είναι βασισμένο πάνω σε κάποια ελπίδα, πάνω σε μια ανεκπλήρωτη προσμονή. Έχετε δεχτεί ως αρχή πολλές θεμελιώδεις ιδέες, όπως έχετε αποδεχτεί την «Ψυχή», σαν να είναι μια πραγματικότητα. 

Παρακαλώ λάβετε υπ` όψιν σας τι πρόκειται να πω, χωρίς προκατάληψη, είτε υπέρ ή εναντίον της ιδέας της Ψυχής, και χωρίς καθόλου προκαθορισμένες ιδέες, προκειμένου να ανακαλύψουμε τι είναι αληθινό. Η μόνη πραγματικότητα, της οποίας είμαστε γνώστες, με την οποία πρέπει να απασχολούμαστε, είναι ο πόνος. Έχουμε συνείδηση αυτής της διαρκούς μη ολοκλήρωσης, του περιορισμού, της έλλειψης πληρότητας η οποία προκαλεί σύγκρουση και πόνο. 

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΚΟΥΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΜΠΛΑΒΑΤΣΚΥ

Του Κωστή Μελισσαρόπουλου

Η ιδρύτρια της Θεοσοφικής Εταιρείας, Έλενα Πετρόβνα Μπλαβάτσκυ, επεξηγώντας τον όρο «Θεοσοφία», λέγει ότι, όπως «Θεογονία» είναι η γενεαλογία των θεών, έτσι «Θεοσοφία» είναι η σοφία των θεών, δηλαδή των Θείων Όντων.

Ώστε θεοσοφία δεν είναι η σοφία του Θεού, άλλα η θεία σοφία, που κατέχουν τα Θεία Όντα, η Γνώσις την οποία κατέχουν για τα θεία πράγματα οι μεμυημένοι.

Ο ελληνικός όρος «Θεοσοφία» καθιερώθηκε τον Γ' αιώνα μετά Χριστόν από τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους (Αμμώνιο Σακκά και τους μαθητές του, Πλωτίνο, Πορφύριο, Ιάμβλιχο), οι οποίοι ίδρυσαν το εκλεκτικό θεοσοφικό σύστημα.

Αλλά ο Διογένης Λαέρτιος αποδίδει τον όρο «Θεοσοφία» στον Αιγύπτιο Ιερέα Ποτ-Αμών, που έζησε τον Δ' αιώνα προ Χριστού. Το εκλεκτικό θεοσοφικό σύστημα των νεοπλατωνικών δεχόταν την ύπαρξη μιας υπέρτατης Θείας Ουσίας, που είναι απρόσιτη στον ανθρώπινο νου, από την οποία απέρρευσε κάθε ορατή και αόρατη ύπαρξη. Δεχόταν επίσης ότι ο άνθρωπος είναι αθάνατος και δεκτικός απείρου τελειοποιήσεως. Ότι με την αγνότητα της ζωής του και τη μελέτη, μπορεί να μυηθεί στα Θεία Μυστήρια και να γνωρίσει τη λειτουργία του σύμπαντος, καθώς και την πραγματική φύση του ανθρώπου, δηλαδή τον μακρόκοσμο και τον μικρόκοσμο.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ

Του Αναπολιτάνου Α. Διονύσιου, ομότιμου καθηγητή ΕΚΠΑ

Ένα από τα θεμελιώδη οριακά προβλήματα της γνώσης είναι αυτό της ελεύθερης βούλησης. Επειδή ακριβώς είναι οριακό πρόβλημα, βρίσκεται στον πυρήνα των καθαρά φιλοσοφικών προβλημάτων. Υπ’ αυτήν την έννοια δεν υπάρχει οριστική λύση του προβλήματος αλλά εναλλακτικές προσπάθειες ψηλάφησής του, πάντοτε στα εκάστοτε μεταβαλλόμενα πλαίσια κάποιας φιλοσοφικής θεωρίας.

ΚΥΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΖΗΤΩ

Οι περισσότεροι άνθρωποι, παρόλο που έχουν την εμφάνιση ανθρώπων, δεν είναι άνθρωποι!

Αυτοί που αγαπούν το Θεό δεν έχουν θρησκεία παρά τον ίδιο το Θεό.

Ζώντας μια ενάρετη και φυσική ζωή ήταν ο μόνος τρόπος για να είναι κανείς ευτυχισμένος.  Για τους Κυνικούς η αρετή ήταν το μόνο καλό – και αρετή σήμαινε ζωή αυτάρκειας, καταστολής των επιθυμιών, κυριαρχία της λογικής και περιορισμό των αναγκών. 

Άνθρωπον ζητούμε απεγνωσμένα.

Μια από τις αιτίες της αποξένωσής τους από την κοινωνία ήταν ότι θεωρούσαν τους εαυτούς των πολίτες του κόσμου, μέλη μιας παγκόσμιας κοινότητας κι όχι ενός έθνους ή μιας πόλης. 

Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας η παροιμιώδης ρήση του Κυνικού φιλοσόφου Διογένη, “Άνθρωπον Ζητώ” δεν ήταν τόσο επίκαιρη όσο σήμερα κι αυτό όχι γιατί οι άνθρωποι είναι σήμερα χειρότεροι απ’ ότι ήταν τον 4ο και 3ο αιώνα π.κ.ε. αλλά διότι στη εποχή μας – εποχή της αστραπιαίας μετάδοσης των κακών ειδήσεων μέσω των ηλεκτρονικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης κι Αποβλάκωσης, η συνειδητοποίηση της επιτακτικής ανάγκης ύπαρξης Ανθρώπων σε κάθε τομέα της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής είναι σχεδόν καθολική.

ΚΥΝΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ - ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΒΙΟΥ

§1

Ποιοι είναι οι Κυνικοί;  Φιλοσοφικά αναδύονται ως μια «αιρετική» διεκδίκηση του ορθού μέσα στον κατακερματισμό της ελληνικής κοινωνίας. Αυτός ο κατακερματισμός άρχισε να γίνεται αισθητός από το δεύτερο ήμισυ του 5^ου π.Χ. αιώνα· αποκορυφώθηκε δε κατά τον 4^ο αι. και εντεύθεν. Η Κυνική φιλοσοφία δεν χάραξε κάποια χωριστή αλλά συμβατή κατεύθυνση με την κανονιστική πορεία της τοτινής  κοινωνίας και πολιτείας των ανθρώπων. Απεναντίας εξέφραζε τάσεις στοχαστικής και εν ταυτώ βιωματικής απόσυρσης ως κριτικής εναντίωσης  στη μαζική έκφραση της ανθρώπινης κοινότητας. Οι τάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από ποικίλες διακυμάνσεις και αποκλίσεις. Ωστόσο, κατά την ύστερη περίοδο εξέλιξής του Κυνισμού, ας πούμε κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, εμφανιζόταν μια πιο ομοιογενής τάση προς τον «μονώτην βίον». Αυτός ο βίος ταιριάζει στον Κυνικό σοφό, γιατί του επιτρέπει, όπως μας λέει ο Διογένης με τον δικό του «μονώτην βίο», να είναι μέσα στον κοινωνικό-πολιτικό θόρυβο της καθημερινότητας ο αυθεντικός, ο πραγματικός άρχοντας που δύναται και δικαιούται να διδάξει στους μη σοφούς το ορθό. Ο «αιρετικός» χαρακτήρας του Κυνικού, υπό ένα πιο ευρύ βλέμμα βέβαια, έγκειται στο να αναδεικνύει την Κυνική σύζευξη θεωρείν και πράττειν ως το υπό-δειγμα, δυνάμει του οποίου μπορεί και πρέπει να οργανώνεται ο ιδιωτικός και ο δημόσιος-πολιτικός βίος των ανθρώπων.  Έτσι η «αιρετική» του διεκδίκηση ηχεί περισσότερο ως ανειλημμένη αποστολή για μεταρρύθμιση της κοινωνίας σύμφωνα με το «πολύτροπο» (Αντισθένης) του σοφού. Το πολύτροπο σημαίνει πως ο σοφός πρέπει να λαμβάνει υπόψη τους ακροατές του, αλλά και τον «καιρόν», δηλ. τις εκάστοτε συνθήκες και περιστάσεις. Με γνώμονα αυτό το «πολύτροπον», ο σοφός δεν κάνει διάκριση ανάμεσα σε ειδικούς που θέλουν να ακούσουν ή να μάθουν και μη ειδικούς. Και τούτο δεν θα μπορούσε να συμβεί στην περίπτωση της Κυνικής φιλοσοφίας, γιατί τότε θα έπαυε να είναι «αίρεσις βίου».

ΧΕΓΚΕΛ - ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

       

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

§1

Προκαταρκτικές υποτυπώσεις

     Ι. Το ερώτημα που διαρκώς θέτει νέους προβληματισμούς γύρω από την ουσία και την αλήθεια της Φαινομενολογίας του πνεύματος  είναι το εξής: Πώς μπορεί να κατανοεί κανείς τελικά τη Φαινομενολογία του πνεύματος; Η απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα ουσιαστικά συνιστά απάντηση σε δυο τινά: α) τι είναι το πνεύμα και ποια η σχέση του με τη φιλοσοφία; και β) Η Φαινομενολογία του πνεύματος, έτσι όπως τη γνωρίζουμε ως το πρώτο έργο της συστηματικής σκέψης του Χέγκελ, είναι μια απλή Προπαιδευτική εργασία στο όλο σύστημα της φιλοσοφίας του πνεύματος του Χέγκελ και στην εγελιανή επιστήμη του Λόγου ή μια επιστημονική εισαγωγή στο όλο Λογικό σύστημα και συγχρόνως ένα κραταιό μέλος αυτού του συστήματος; Καμιά απάντηση, ιστορικά ιδωμένες όλες οι ως τώρα ερμηνευτικές απόπειρες των μελετητών του Χέγκελ, δεν μπορεί να είναι οριστική. Είναι ωστόσο μια ερμηνευτική προσπάθεια, που επιτρέπει περαιτέρω σε κάθε ευσυνείδητο ερευνητή της εγελιανής φιλοσοφίας να γνωρίσει σε βάθος την αλήθεια του φαινομενολογικού πνεύματος του εν λόγω έργου σε συνάφεια με την αλήθεια του σκεπτόμενου ανθρώπου.

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ - Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ ΤΟ 404 ΠΧ

Συνέντευξη που παραχώρησε ο Κορνήλιοs Καστοριάδηs

Ερώτηση Δημοσιογράφου: Συχνά λέγεται ότι η Ελλάδα είναι «προβληματική», στην Ελλάδα «όλα γίνονται στον αέρα», «χωρίς προγραμματισμό», «χωρίς βάρος». Με τέτοιες διαπιστώσεις συμφωνούν πολλοί. Αλλά περιορίζονται συνήθως μόνο στις διαπιστώσεις. Γνωρίζω ότι η ελληνική κατάσταση σας απασχολεί βαθιά. Ποια είναι η ερμηνεία σας για όσα συμβαίνουν; Γιατί συμβαίνουν έτσι τα πράγματα στην Ελλάδα; Ποιες οι βαθύτερες αιτίες;

Καστοριάδης:  Πρώτον, δεν ξέρω. Δεύτερον, στο μέτρο που μπορώ να ξέρω κάτι, είναι ότι η πολιτική ζωή του ελληνικού λαού τελειώνει περίπου το 404 π.χ. 

Δημοσιογράφος: Νομίζω ότι θα ενοχλήσει πολύ αυτή η διατύπωσή σας.

ΜΑΡΕΪ ΜΠΟΥΚΤΣΙΝ - ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

Η αθηναϊκή ζωή, στη διάρκεια των καλύτερων στιγμών της, αποτελούσε μια ολότητα που στηριζόταν στην ισορροπία και την ενότητα της ίδια της πόλεως. Σε έναν Έλληνα, θα φαινόταν εξωφρενικό να διαχωρίζουμε το πνεύμα από το σώμα, την τέχνη από την κοινωνία, τον άνθρωπο από τη φύση, την παιδεία από την πολιτική. Η πόλις ήταν ο άνθρωπος και ο άνθρωπος η πόλις. Ο εξοστρακισμός από την πόλιν ήταν ένας αφανισμός χειρότερος κι από το θάνατο.

Ο Έλληνας πολίτης τρεφόταν από την κοινότητά του, όπως το δένδρο από το χώμα. Τόσο αδιάσπαστος ήταν ο δεσμός ανθρώπων και κοινωνίας ώστε ένα κοινωνικό φως έλουζε κάθε τι το ελληνικό. Ποτέ δεν παύουμε να απορούμε πόσο ισχύουν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη ακόμα και σήμερα, πόσο πιο εξελιγμένες είναι σε σύγκριση με ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονής μας αντίστοιχης λογοτεχνίας, πόσο ανυπέρβλητη είναι η δύναμη τους, πόσο δροσερός ο ρεαλισμός τους, πόσο μεγαλόψυχη η ανθρωπιά τους και πόσο φιλοσοφικές οι αποχρώσεις τους. Κι ωστόσο, αυτές οι κωμωδίες ήταν πολιτικά έργα - δηκτικές σάτιρες των κορυφαίων πολιτικών της εποχής και σκληροί σχολιασμοί των άμεσων πολιτικών προβλημάτων. Την ανυπέρβλητη θέση τους στη δυτική λογοτεχνία την οφείλουν στην ξεκάθαρη ορθολογικότητα του ελληνικού πνεύματος, στην ουσιαστικότητα όλων των σχέσεων μέσα στην πόλιν, στην ειλικρίνεια απέναντι στη ζωή που έδιωξε όλες τις ψεύτικες σκιές της ενδοσκόπησης και τις επιτηδεύσεις του νευρωτικού αισθητισμού.

ΧΑΪΝΤΕΓΓΕΡ - ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΛΗΘΕΙΑ

Του Τζωρτζόπουλου Δημήτρη

Η αλήθεια ως διαλεκτική συγκάλυψης και αποκάλυψης

Ο Χάιντεγκερ συζητά την αλήθεια λαμβάνοντας ως αφετηρία την αρχαία ελληνική λέξη: ἀλήθεια. Σε τούτη τη λέξη/έννοια εκφράζεται, για πρώτη φορά στην ιστορία του δυτικού στοχασμού η αρχέγονη ουσία της αλήθειας, η οποία βρίσκεται σε ευθεία αντίθεση με τον παραδοσιακό προσδιορισμό της αλήθειας ως συμφωνίας του πράγματος και της νόησης:

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΠΕΡΑΤΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Πώς από το Είναι, το αληθινό Ον, δημιουργείται ο "υλικός κόσμος"

Ο Χέγκελ στο πρώτο μέρος της Επιστήμη της Λογικής αναφέρεται στο Είναι, δηλαδή στο αληθινό ον, στον άπειρο και απροσδιόριστο Νου. Προτού εισέλθουμε στα άδυτα της εγελιανής οντολογίας, είναι καλό να επισημάνουμε τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στους όρους προσδιορισμένο, απροσδιόριστο, προσδιοριστικότητα. Απροσδιόριστο είναι το ον εκείνο το οποίο δεν έχουμε τη δυνατότητα να νοήσουμε, να καταλάβουμε την ουσία του, τι ακριβώς είναι, απλά γνωρίζουμε ότι υπάρχει ακατανόητα και είναι το "Είναι". Το εγελιανό "Είναι" είναι ο απροσδιόριστος Νους, ο φιλοσοφικός "Θεός" που δεν είναι άλλος από την καθαρή άπειρη σκέψη. Προσδιορισμένο είναι εκείνο το ον του οποίου γνωρίζουμε την ουσία και έχει μορφή και περιεχόμενο ή μορφή και ύλη. Γενικότερα, στην οντολογία του Αριστοτέλη, του Καντ και των Γερμανών ιδεαλιστών, όταν λέμε ότι προσδιορίζουμε ένα ον, μετερχόμαστε τις αριστοτελικές ή καντιανές a priori κατηγορίες του Νου για να συλλάβουμε το είναι ενός πράγματος (ποιότητα, ποσότητα, ουσία, τρόπος, χρόνος, τόπος, αναφορά κλπ). Δηλαδή προσπαθούμε να κατανοήσουμε την ύπαρξη ενός πράγματος όχι μέσα από την εμπειρία, αλλά μέσα από a priori κρίσεις και  έννοιες που προέρχονται καθαρά από τη νόηση, από την οποία απορρέει η αιώνια και αληθινή γνώση. Προσδιοριστικότητα είναι η δυνατότητα που έχει το Είναι να δίνει ύπαρξη στα όντα, δηλαδή περατότητα, μια έννοια για την οποία θα γίνει λόγος.

ΧΕΓΚΕΛ - ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

Του Σακελλαριάδη Θανάση, επίκουρου καθηγητή φιλοσοφίας Παν/μίου Ιωαννίνων

Η φιλοσοφία κατά τον Χέγκελ δεν αποτελεί μια ειδική επιστήμη αλλά είναι η υπέρτατη μορφή της ανθρώπινης γνώσης. Η ζωή συλλαμβάνεται ως πνεύμα, δηλαδή ως Είναι που είναι ικανό να συμπεριλάβει και να τιθασεύσει τους ανταγωνισμούς που συγκροτούν την ύπαρξη. Είναι η ενοποιημένη ζωή μιας έλλογης ύπαρξης.    

Συγγενείς αριστοτελικές καταβολές κατά τις οποίες  διακρίνεται το Είναι σε ουσία και στα συμβεβηκότα που είναι οι τροποποιήσεις της.  Το αυθεντικό Είναι (όντως όν) είναι σκέψη και λόγος.  Είναι σημαίνει ενοποίηση και ενοποίηση σημαίνει κίνηση.

ΑΣΚΗΤΑΡΙΟ ΡΑΦΗΝΑΣ - ΕΝΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ 3000 Π.Χ (ΚΕΙΜΕΝΟ-ΒΙΝΤΕΟ)

Το Ασκηταριό ή Ασκηταρειό ή Ασκητάρι παράγεται από τη λέξη ασκητής, αυτός που ζει ολομόναχος από τους ανθρώπους και τις γήινες απολαύσεις, ερημίτης. Ο τόπος που ασκητεύει κάποιος λέγεται ασκηταριό, δηλαδή συνήθως λέγεται η καλύβα του μοναχού που ασκητεύει. 

ΧΕΓΚΕΛ - Η ΚΑΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

• 1.Ο κορυφαίος διαλεκτικός φιλόσοφος της νεωτερικής εποχής, ο Χέγκελ, αποτιμώντας την ιστορική δυναμική του φιλοσοφικού στοχασμού του Αριστοτέλη, αποφαίνεται ως εξής: ο Αριστοτέλης ανήκει στα πιο βαθυστόχαστα μυαλά της ανθρωπότητας και απέναντί του καμιά εποχή δεν έχει να αντιτάξει παρόμοιο ανάστημα. Αυτός και ο Πλάτων δικαίως αναγνωρίζονται ως δάσκαλοι του ανθρώπινου γένους[1]. Ο Αριστοτέλης συνέχισε και προήγαγε περαιτέρω ό,τι άρχισε ο Πλάτων, τόσο στο βάθος των ιδεών, δηλαδή κατά την ποιότητα, όσο και στην εξάπλωσή τους, δηλαδή κατά την ποσότητα. Την ίδια στιγμή που απλωνόταν στην έρευνα  των πιο διαφορετικών πτυχών του επιστητού, ολοκλήρωνε αυτή την αναλυτική έρευνα στην ολότητα, στον ενιαίο χαρακτήρα της έννοιας:

 «Ο Αριστοτέλης έχει εισδύσει σε ολόκληρη τη μάζα και σε όλες τις πλευρές του πραγματικού σύμπαντος και υπέταξε τον πλούτο και τη διασπορά, τον πολύπτυχο χαρακτήρα του στην έννοια»[2].

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ

Πλάτωνας (αριστερά) και ο Αριστοτέλης (δεξιά), λεπτομέρεια από τη Σχολή των Αθηνών, Ραφαήλ.

Κάθε εποχή μελετά την κλασική αρχαιότητα ανάλογα με τα δικά της δεδομένα και τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της. Αντικείμενο τέτοιας αναστοχαστικής προσέγγισης είναι και ο χώρος της αρχαίας ελληνικής πολιτικής σκέψης. Όμως εύλογα θα διατυπώναμε την επιφύλαξη αν το περιεχόμενο της φράσης «αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη» και στην περίπτωσή μας «αριστοτελική πολιτική σκέψη» είναι το ίδιο και εννοούμε το ίδιο ακριβώς, όταν το χρησιμοποιούμε εμείς με αυτό που επεξεργάστηκαν οι διαφωτιστές. Με άλλα λόγια «διάβασαν» τον ίδιο Αριστοτέλη που διαβάζουμε εμείς και ο καθένας μας; Γιατί έχω τη γνώμη ότι ελέγχεται η βεβαιότητα της ανάγνωσης και μελέτης των αρχαίων κειμένων άμεσα και όχι διαμεσολαβημένα από μελέτες και σχόλια για τα αρχικά κείμενα.

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ - ΕΥΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

                         

Στην ιστορία του Κροίσου, όπως τη διηγείται ο Ηρόδοτος, ξαναβρίσκουμε θέματα που υπάρχουν παντού στην Ελλάδα από τον Όμηρο μέχρι τους τραγικούς. Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα για τη διήγηση της επίσκεψης του Σόλωνα στον Κροίσο, η οποία είναι οπωσδήποτε θρύλος, δεδομένου ότι οι χρονολογίες που γνωρίζουμε την αποκλείουν εντελώς. Το ουσιώδες της αφήγησης (Ηρόδοτος, Α, 30-33) έγκειται στις απαντήσεις που δίνει ο Σόλων στην ερώτηση: Ποιος είναι ο ευτυχέστερος άνθρωπος στον κόσμο;