Το Πνεύμα των Νόμων είναι το κυριότερο συγγραφικό έργο του Μοντεσκιέ. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Γενεύη το 1748, μετά από 30 χρόνια συγγραφής.
Τα δεκατρία πρώτα βιβλία, που αποτελούν το πρώτο μέρος του έργου, αναπτύσσουν την γνωστή θεωρία των τριών τύπων διακυβέρνησης, που ανάγεται στον Αριστοτέλη, δηλαδή τη δημοκρατία, τη μοναρχία και το δεσποτισμό. Το δεύτερο μέρος, από το 14ο έως το 19ο βιβλίο, πραγματεύεται τις υλικές και φυσικές επιδράσεις (έδαφος, κλίμα κλπ) στα ήθη και τους θεσμούς της ανθρώπινης κοινωνίας. Τέλος, το τρίτο μέρος του έργου, από το 20ο μέχρι το 26ο βιβλίο, μελετά διαδοχικά την επίδραση των κοινωνικών παραγόντων, του εμπορίου, του νομίσματος κλπ., πάνω στα ήθη, τα έθιμα και τους νόμους. Πέραν αυτών υπάρχουν και τα τελευταία βιβλία, που αναφέρονται στην μελέτη της φεουδαλικής νομοθεσίας και περιέχουν σειρά ιστορικών εικόνων και παραδειγμάτων.
Αρκετές από τις ιδέες που εμπεριέχονται στο πνεύμα των νόμων χρησιμοποιήθηκαν στην σύνταξη του γαλλικού συντάγματος, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, κυρίως η θεωρία του διαχωρισμού των εξουσιών, ενώ και το αμερικανικό σύνταγμα δανείστηκε ιδέες από το έργο αυτό του Μοντεσκιέ.
Στο πνεύμα των νόμων ο Μοντεσκιέ θεωρεί ως το ιδανικό πολίτευμα όχι τη δημοκρατία, αλλά ένα αριστοκρατικό φιλελεύθερο πολίτευμα. Πριν το κάνει αυτό όμως αναλύει εις βάθος όλους τους νόμους, τόσο εκείνης της εποχής, όσο και των προηγούμενων εποχών.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ
Μέρος πρώτο (Αποσπάσματα από τα κεφάλαια πρώτο και δεύτερο.)
μετάφραση Γρ. Λιόνη
α) Γενικά για τους νόμους
Οι νόμοι, με την πιο πλατιά σημασία του όρου, είναι σχέσεις αναγκαίες που πηγάζουν από τη φύση των πραγμάτων. Με το νόημα αυτό όλα τα όντα έχουν τους νόμους τους…
Πάνω απ’ όλα είναι οι νόμοι της φύσης, που ονομάστηκαν έτσι, γιατί πηγάζουν αποκλειστικά από την οργάνωση της φυσικής μας ύπαρξης. Για να τους γνωρίσουμε καλά, χρειάζεται να εξετάσουμε έναν άνθρωπο στη φυσική κατάσταση, πριν από τη συγκρότηση της κοινωνίας.
Αμέσως μόλις οι άνθρωποι συγκροτούν μια κοινωνία, εξαφανίζεται το αίσθημα της αδυναμίας τους. Η ισότητα που υπήρχε ανάμεσά τους παύει κι εμφανίζεται το κράτος του πολέμου…
Οι ατομικές δυνάμεις δεν μπορούν να ενωθούν, αν δεν ενωθούν προηγούμενα όλες οι θελήσεις Η ένωση αυτών των θελήσεων είναι αυτό που ονομάζουν «πολιτικό καθεστώς».
Θα ερευνήσω όλες τις σχέσεις που συνολικά σχηματίζουν αυτό που ονομάζουμε Πνεύμα των Νόμων. Δεν έχω χωρίσει τους πολιτικούς νόμους από τους αστικούς, γιατί δεν πραγματεύομαι τους νόμους αλλά το πνεύμα των νόμων.
β) Για τους νόμους που πηγάζουν από το είδος διακυβέρνησης
Υπάρχουν τρία είδη κυβερνήσεων: δημοκρατική, μοναρχική, απολυταρχική…
Ο λαός στη δημοκρατία είναι από ορισμένες απόψεις ο μονάρχης· από άλλες απόψεις είναι ο υπήκοος. Δεν μπορεί να είναι μονάρχης παρά με την ψήφο του, που εκφράζει τη θέλησή του. Η θέληση του κυρίαρχου λαού είναι ο κυρίαρχος. Οι νόμοι λοιπόν που καθιερώνουν το δικαίωμα της ψήφου είναι βασικοί σ’ αυτό το πολίτευμα Και είναι πραγματικά ενδιαφέρον εκεί να ρυθμίζουν: πώς, από ποιόν, σε ποιόν, για ποιο ζήτημα πρέπει να δίδεται η ψήφος…
Ο λαός, που έχει υπέρτατη εξουσία, οφείλει μόνος του καθετί που μπορεί να το εκτελέσει καλά. Κι ό,τι δεν μπορεί, πρέπει να το εκτελέσει διαμέσου των υπουργών του. Οι υπουργοί του δεν είναι γι’ αυτόν τίποτα, αν δεν τους ονομάσει ο ίδιος. Αυτό είναι λοιπόν το βασικό αξίωμα για τη δημοκρατική κυβέρνηση, ότι ο λαός ονομάζει (εκλέγει) τους υπουργούς του. ..
Αν αμφιβάλλουμε για τη φυσική ικανότητα που έχει ο λαός να διακρίνει την αξία (τους άξιους ηγέτες), δεν έχουμε παρά να ρίξουμε μια ματιά πάνω σε κείνο το συνεχές αποτέλεσμα επιτυχημένων εκλογών, που έκαναν οι (αρχαίοι) Αθηναίοι και οι Ρωμαίοι και αυτό δε θα το αποδώσουμε βέβαια στην τύχη…
Οι κρατικές υποθέσεις είναι ανάγκη να βαδίζουν με έναν ορισμένο ρυθμό. Αλλά ο λαός έχει ή πολλή ενεργητικότητα ή πολύ λίγη. Κάποτε με εκατό χιλιάδες χέρια ανατρέπει τα πάντα· άλλοτε με εκατό χιλιάδες πόδια δεν προχωράει καλύτερα από τα έντομα…
Πηγή: Θέματα νεότερης και σύγχρονης ιστορίας από τις πηγές. ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1979 - Ερανιστής-Βικιπαίδεια
