ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ

Εισαγωγή του Χένρι Μίλλερ

Η ζωή στον Σπινόζα δεν είναι ιδέα, δεν είναι υπόθεση θεωρίας. Είναι τρόπος ύπαρξης, ένας και ο ίδιος αιώνιος τρόπος για όλα τα κατηγορήματα. Μονάχα από μια τέτοια οπτική γωνία αποκτά το πλήρες της νόημα η γεωμετρική μέθοδος. Στην Ηθική, η γεωμετρική αυτή μέθοδος αντιτίθεται σ' εκείνο που ο Σπινόζα αποκαλεί σάτιρα· και σάτιρα είναι όλα όσα βρίσκουν ευχαρίστηση στην ανημπόρια και στα δεινά των ανθρώπων, όλα όσα εκφράζουν την περιφρόνηση και την κοροϊδία, όλα όσα τρέφονται από την κακοβουλία και την υποτίμηση, από κατηγόριες και ποταπές ερμηνείες, όλα όσα τσακίζουν τις ψυχές (ο τύραννος χρειάζεται τσακισμένες ψυχές, όπως και οι τσακισμένες ψυχές χρειάζονται έναν τύραννο). Η γεωμετρική μέθοδος παύει να είναι μέθοδος διανοητικής έκθεσης· δεν πρόκειται πλέον για καθηγητική έκθεση αλλά για μέθοδο επινόησης. Γίνεται μέθοδος βιοτικής και οπτικής διόρθωσης. Αν ο άνθρωπος είναι κατά κάποιον τρόπο στρεβλωμένος, αυτό το αποτέλεσμα της στρέβλωσης διορθώνεται, αρκεί να το προσαρτήσουμε στις αιτίες του more geometrico. 

Η «ΑΝΤΙΓΟΝΗ» ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ HEGEL

Αντίστοιχο κεφάλαιο από το βιβλίο του George Steiner                 «ΑΝΤΙΓΟΝΕΣ» (σελ. 48-79)

             (Ο μύθος της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ στην λογοτεχνία, τις τέχνες και τη σκέψη της εσπερίας)

Το δράμα, και ιδιαίτερα το τραγικό δράμα, κατέχει προνομιακή θέση στην ανάπτυξη της σκέψης του Χέγκελ. Η θεωρία της τραγωδίας δεν είναι απλή προσθήκη στο εγελιανό οικοδόμημα. Είναι το πεδίο στο οποίο δοκιμάζονται και επικυρώνονται οι κυρίες αρχές του εγελιανού ιστορικισμού, το διαλεκτικό σενάριο της λογικής του και η κομβική έννοια της συγκρουσιακής προόδου της συνείδησης. Ορισμένες ελληνικές τραγωδίες, η Αντιγόνη πρώτα και κύρια, παίζουν τόσο μεγάλο ρόλο στον διανοητικό κόσμο του Χέγκελ όσο και κάποια εξπρεσιονιστικά λυρικά ποιήματα και οι ωδές του Χαίλντερλιν στην οντολογία και τον γλωσσικό μυστικισμό του Χάιντεγκερ[1].

ΟΡΦΙΣΜΟΣ - Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Στην ελληνική φιλοσοφία διακρίνουμε τρεις μορφές φιλοσόφων: α) τους φιλοσόφους που μετέρχονται θεολογικούς όρους (θεολόγοι, πχ: Ορφέας), β) τους φιλοσόφους που μετέρχονται μαθηματικούς όρους (μαθηματικοί, πχ: Πυθαγόρας) και γ) τους καθ' εαυτούς φιλοσόφους που μετέρχονται καθαρούς φιλοσοφικούς όρους (καθ'εαυτοί φιλόσοφοι, πχ: Πλάτων) για να αποτυπώσουν τα φιλοσοφικά νοήματα και το ον. Ουσιαστικά και τα τρία είδη φιλοσόφων περιγράφουν, αφηγούνται και διατυπώνουν τα ίδια ακριβώς θέματα για τον θεϊκό κόσμο, τα όντα και τον άνθρωπο με διαφορετικούς ο καθένας όρους. Ο Ορφέας αποτέλεσε την απαρχή του φιλοσοφείν μέσα από την πρώτη συστηματική θεολογική θεώρηση για τον κόσμο. 

__________________________________

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

Το Χάος και ο Φάνης

ΤΟ ΚΑΤΑ ΠΛΑΤΩΝΑ "ΑΥΤΟΣΤΡΟΦΟ ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ" ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Ο Φίχτε, στηριζόμενος στην καντιανή υπερβατολογική φιλοσοφία, αναπτύσσει την έννοια του "αυτόστροφου φαίνεσθαι" το οποίο σημαίνει τον λόγο του υποκειμένου (Ψ) προς τον λόγο του αντικειμένου (Χ). Αυτός ο λόγος (Ψ:Χ) μετασχηματίζεται ήδη πάντα σε μια μορφή, η οποία αυτονομείται από τα συσχετιστικά της μέρη { (Ψ) [:] (Χ) },  κάτι  που η αριστοτελική σκέψη έχει άγνοια περί αυτής της αυτονομίας, αφού ακόμη και στην  έννοια της ψυχής η αυτοαναφορικότητα συλλαμβάνεται ως υπόσταση. Έτσι το "αυτόστροφο φαίνεσθαι" που υπονοείται καθαρά από τον Φίχτε στην διαλεκτική του Πλάτωνα τίθεται ως η καθαρή σχέση του εαυτού προς εαυτόν [:] που συνάγει κάθε πρόταση για το αντικείμενο δια μέσου της οικείας της αυτοκατανόησης. Αυτή η καθαρή πράξη της αυτοσυσχέτισης του εαυτού προς τον εαυτό είναι το ΕΓΩ, η ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ.

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ

Του Τζωρτζόπουλου Δημήτρη 

      Καθολική είναι η πεποίθηση πως ο Πλάτων εντυπωσιάστηκε τόσο καταλυτικά από τον Σωκράτη, ώστε να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στη φιλοσοφία και να εγκαταλείψει κάθε άλλη βλέψη για ενασχόλησή του με την ποίηση ή με την πολιτική, συνεργούντων προς τούτο και των κυρίαρχων πολιτικών συνθηκών. Τι χαρακτήριζε τον Σωκράτη ως φιλόσοφο και τι του επέτρεπε να ασκήσει μια τόσο μεγάλη και θαυμαστή επιρροή επί του Πλάτωνος; Όπως μας λέει ο Πλάτων στην Απολογία,  ο Σωκράτης ήταν παραδειγματικά αφοσιωμένος στη φιλοσοφία και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δείξει πλήρη αδιαφορία για τις προσωπικές του υποθέσεις. Στο πλαίσιο τούτης της αδιαφορίας εντάσσεται επίσης η στάση του απέναντι στη δίκη, την καταδίκη και τη θανάτωσή του. Ο θάνατός του, υπό ένα πιο διεισδυτικό βλέμμα, ήταν μια υπέρτατη θυσία για την υπεράσπιση της φιλοσοφίας, ανεξάρτητα αν ενταγμένος εντός του πνεύματος σκοπιμότητας από την πλευρά της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν ένα αποτρόπαιο έγκλημα. Γράφει σχετικά ο Πλάτων για τούτη την υπέρτατη θυσία του Σωκράτη:

Ο ΑΠΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΛΩΝ ΤΟΥ ΘΗΣΕΑ ΩΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΜΥΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ

Η αρχαία Ελληνική μυθολογία αποτελεί, κατά κοινή ομολογία, μία από τις πλουσιότερες μυθολογικές παραδόσεις στον κόσμο. Για αυτό τον λόγο η λέξη «Μύθος» καθιερώθηκε αυτούσια σε όλες τις γλώσσες του κόσμου.

Στην απόπειρα αποσυμβολισμού της αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας δεν περιοριζόμαστε σε μία απλή εξιστόρηση επιλεγμένων μυθολογικών ιστοριών. Αντιθέτως, επιχειρούμε να αποκαλύψουμε τα αλληγορικά αρχετυπικά μηνύματα, τα οποία εμπεριέχονται στον πυρήνα τους. Υπό αυτό το πρίσμα, προσεγγίζουμε τους μύθους ως μία αλληγορική διήγηση του παρελθόντος, η οποία χρησιμοποιεί, ως εργαλεία, παγκόσμια αρχετυπικά σύμβολα και εικόνες, τα οποία είναι τόσο παλαιά όσο και ο άνθρωπος.

Πίσω από όλες τις μυθολογικές αναφορές συναντάμε το αρχέτυπο του ήρωα, βασικό στοιχείο του οποίου είναι το «ταξίδι αυτοπραγμάτωσης», το οποίο ξεκινά πάντα με την αρχική απομάκρυνση από την εστία του, συνεχίζει με το κάλεσμα στην περιπέτεια, τις δοκιμασίες-άθλους, έως τη στιγμή της νίκης, της μεγαλειώδους επιστροφής του, της τελικής καταλυτικής του μεταμόρφωσης και καθολικής αναγνώρισής του ως ήρωα. Μέσα από αυτή την «μυητική» διαδικασία αναδύεται εντέχνως η διαχρονική ισχύ των μυθικών ηρώων, τους οποίους συναντάμε έως και σήμερα στην σύγχρονη μυθοπλασία του Hollywood.

Ο ΑΠΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΘΗΝΑΣ (ΒΙΝΤΕΟ)

Η Αθηνά ως η θεά της Σοφίας, υπήρξε ίσως η σπουδαιότερη θηλυκή ενέργεια του Ελληνικού Πάνθεου, για αυτό τον λόγο, τόσο η ίδια όσο και το ιερό της πτηνό η γλαύκα, συμβόλισαν στο πέρασμα των αιώνων την αρχαιοελληνική σοφία, τη φρόνηση, την φιλοσοφία, τη τέχνη, την παιδεία, αλλά και την ενόραση. Η Αθηνά δε συμβόλιζε μόνο τη σοφία, αλλά και την αγάπη για τη φιλοσοφία και την υπέρτατη γνώση, τη γνώση για τον εαυτό μας και το σύμπαν. Οι Έλληνες, ο πρώτος λαός που κατέκτησε τη λογική σκέψη και διατύπωσε καθολικούς νόμους για τη λειτουργία του σύμπαντος, λάτρευαν την Αθηνά η οποία προσωποποιούσε την εξυπνάδα και τη φρόνηση. Άλλωστε, ακόμη και ο τρόπος γέννησης της θεάς ήταν τέτοιος που μαρτυρούσε τις ιδιότητές της.

Στην παρουσίαση από τον Βασίλη Χλέτσο επιχειρείται να «ανασηκωθεί» το αρχετυπικό πέπλο της θεάς της σοφίας και προστάτιδας της πόλης των Αθηνών, της θεάς Αθηνάς.

Η ΑΡΕΤΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Του Βλάση Ρασσιά

Αρετή. Εκ του ρήματος «άρω» (ριζικού τύπου του «αραρίσκω», δηλαδή αρμόζω, ταιριάζω, ενώνω, στερεώνω, εκ της ρίζας «αρ-», εκ της οποίας παράγονται οι λέξεις, άρθρον, αριθμός, αριθμός, αρμός, αρμόζω, αρμονία, άρτι, άρτιος, αρτίζω, αρτύω, αρτύς, αρείων, άριστος και ίσως Άρης, καθώς και αρετή, ερίητος, και αμ-αρτή, ομ-αρτή, ομαρτέω, όμηρος, αρπεδόνη).

Υπεροχή τελειότης, ευγένεια εκ καταγωγής, προτέρημα, πλεονέκτημα, αξιότης ή υπεροχή κάποιου στο είδος του. Το κατεξοχήν ζητούμενο της Φιλοσοφίας στο επίπεδο του ανθρωπινού βίου.

Συνειδητή και ελευθέρα «έργωι» Σοφία, που επιμερίζεται σε επιμέρους τέτοιες, δηλαδή Δικαιοσύνη, Γενναιότητα, Μεγαλοψυχία κ.λ.π.

ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Η ιδέα αυτή, δηλωτική μιας κατεξοχήν μοντέρνας προσέγγισης στη φιλοσοφία, θεωρήθηκε ότι ανατρέπει μια «κλασική» παράδοση στοχασμού που εκτείνεται τουλάχιστον από τον Πλάτωνα ως τον Χέγκελ και αντιλαμβανόταν ανέκαθεν το καθήκον τής φιλοσοφίας ως έργο θεωρησιακό-ενατενιστικό: δηλαδή, ανιδιοτελή θέαση του κόσμου και ανακατασκευή του με το μέσον τής έννοιας. Βεβαίως ο όρος «φιλοσοφία» γεννήθηκε όπως φαίνεται στο περιβάλλον τής πλατωνικής Ακαδημίας και ήταν αναπόφευκτο να συνεπισύρει την ειδική αντίληψη περί φιλοσοφίας που καλλιεργούσε η πλατωνική σχολή. Αν ωστόσο ορίζουμε ως ουσία τής φιλοσοφικής δραστηριότητας μιαν απόπειρα καθολικής νοηματοδότησης τού υπαρκτού, τότε μπορούμε εύκολα να δούμε —και στην πραγματικότητα, πέρ’ από την ίδια τη φιλολογική έρευνα, η κοινωνική ανθρωπολογία στον εικοστό αιώνα έχει προσφέρει άφθονα στοιχεία γι’ αυτό— ότι πολύ πριν από την έναρξη της «φιλοσοφίας» όπως την εννοούμε στον δυτικό κόσμο, υπήρχε μια μακραίωνη και σφύζουσα δραστηριότητα ολικής νοηματοδότησης τού υπαρκτού η οποία δεν είχε καθόλου θεωρησιακό χαρακτήρα: με άλλα λόγια, δεν αντιλαμβανόταν ως εσχάτη ουσία τού πραγματικού κάποιες άυλες, άχρονες και αναλλοίωτες ιδέες που θα έπρεπε απλώς να ενατενιστούν με το μέσον τής θεωρίας, αλλά ως ένα σύνθετο πρότυπο ρευστών και αλληλοδιαπλεκόμενων διαδικασιών των οποίων την εσωτερική λογική έπρεπε να συλλάβει μιμητικά ώστε, παρεμβαλλόμενη στην εκδίπλωσή τους, να επιτύχει πρακτικά αποτελέσματα στον πραγματικό, υλικό κόσμο. Τα αποτελέσματα αυτά ήταν όπως γνωρίζουμε κατεξοχήν θεραπευτικά, μπορούσαν ωστόσο να έχουν κι ένα πολύ μεγαλύτερο φάσμα πρακτικών εφαρμογών. Αυτό το είδος δραστηριότητας που συναιρούσε αδιαχώριστα καθολική νοηματοδότηση του πραγματικού και πρακτική αποτελεσματικότητα έχει, μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ονομαστεί μαγεία και απαξιωθεί ως προ-φιλοσοφική αντίληψη του κόσμου. Αντίστοιχα έγινε προσπάθεια από τους ίδιους αυτούς διανοητές τής αρχαιότητας και τους διαδόχους τους να ξαναδιαβάσουν όλη την προηγούμενη πνευματική παραγωγή τής εποχής τους υπό το φως των δικών τους ενδιαφερόντων: κάπως έτσι γεννήθηκε ένα απλοϊκό εξελικτιστικό μοντέλο τής ιστορίας τής φιλοσοφίας —από τον «μύθο στον λόγο», όπως έλεγε μέχρι χθες ακόμα ένας διαφωτιστικός στερεότυπος— του οποίου είμαστε οι ανυποψίαστοι κληρονόμοι, και με αυτή τη λογική τοποθετήσαμε στο πρώτο του στάδιο τη χορεία των στοχαστών που ονομάσαμε «Προσωκρατικούς».

Ο ΧΕΓΚΕΛ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

     Η δουλεία στην αρχαία ελληνική πόλη-πολιτεία ανήκει σε εκείνα τα πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα μιας πρωτοφανέρωτης ιστορικά ελεύθερης κοινότητας των ανθρώπων, που η βαθύτερη  κατανόησή τους είναι άμεσα συνυφασμένη με τη συνειδητή πρόσληψη του ελευθεριακού χαρακτήρα  της εν λόγω ανθρώπινης κοινότητας. Η αρχαία ελληνική πόλις, και μάλιστα εκείνη των κλασικών χρόνων, είναι η διαχρονικά κατ’ εξοχήν κοινότητα πολιτών, με μια σχεδόν απόλυτη αυτονομία. Αυτή-εδώ είναι τόσο απόλυτη, ώστε η υπεράσπισή της να αποτελεί τον καθοριστικό κανόνα της κοινοτικής ζωής, του λογισμού της, της διαδρομής της, της δράσης της. Η υπεράσπιση εν τέλει της κοινοτικής αυτονομίας αποδεικνυόταν εν τοις πράγμασι ριζοσπαστική, στο μέτρο που εκτυλισσόταν επίσης ως ανα-τρεπτική κριτική και των δικών της νοημάτων, ιδεών και πρακτικών κυριαρχίας. Μόνο δυνάμει αυτής της προς τα έξω και προς τα μέσα θεωρητικο-πρακτικής κριτικής της κυριαρχίας μπορούσε η αρχαιοελληνική κοινότητα των πολιτών να διατηρεί τον χαρακτήρα της πόλεως, δηλ. της πολιτείας ‒και όχι του κράτους, όπως λαθεμένα αποδίδεται‒ ως πολιτικής συνεννόησης των ανθρώπων μεταξύ τους, χωρίς οι τελευταίοι να εξαρτώνται από κανέναν πολιτικό δεσμό υποταγής: με σημερινούς όρους, χωρίς να καταφεύγουν στους ποικιλώνυμους κρατικούς, παρα-κρατικούς, κομματικούς, πολιτικούς, ιδεολογικούς, συνδικαλιστικούς, επικοινωνιακούς κ.α. μηχανισμούς αναπαραγωγής της κυριαρχίας.

Ο ΕΠΙΣΤΡΕΠΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΦΙΧΤΕ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Οτιδήποτε "βλέπουμε" και "παρατηρούμε" δεν είναι απλά αυτό που προσλαμβάνουν τα μάτια μας, αλλά το τι κατανοεί ο νους μας, μάς επισημαίνει ο Φίχτε. Η όρασή μας είναι άμεσα συνδεδεμένη και απόλυτα εξαρτημένη με την ικανότητα που έχει ο νους μας να προσλαμβάνει και να αναλύει τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου. Αλλιώς, με τη γλώσσα της φιλοσοφίας θα λέγαμε ότι η όρασή μας είναι μια απλοϊκή παραγωγή της παράστασης που επιτυγχάνει ο νους μας μέσω της φαντασίας. Η φαντασία αιωρείται ως θεωρητική ικανότητα του νου ανάμεσα στο άπειρο και το πεπερασμένο, ανάμεσα στην αυτενέργεια και την δεκτικότητα. Το Άπειρο εκλαμβάνεται ως οτιδήποτε δεν υποπίπτει ακόμα στις αντιληπτικές μας δυνατότητες κατανόησης, είναι οτιδήποτε δεν μπορεί ακόμα να οικοδομήσει μέσα του ο νους μας. Το Πεπερασμένο, αντίθετα, είναι οτιδήποτε μπορεί να αντιλαμβάνεται και να κατανοεί φιλοσοφικά ο νους μας. Αυτή, λοιπόν, η ικανότητα της νοητικής ενέργειας η οποία κινείται ανάμεσα στο άπειρο και το πεπερασμένο μαρτυρά την διαρκή ανοδική ποιοτική εξέλιξή της προκειμένου να παραγάγει κάθε φορά ένα νέο νόημα του συσχετισμού των δράσεων των όντων και των αντικειμένων του κόσμου της εμπειρίας. Ο νους λαμβάνει από τον αντικείμενο και εμπειρικό κόσμο, κατανοεί, προσαρμόζει στη διανόησή του, αναπροσαρμόζει την αντίληψή του υιοθετώντας έναν νέο τρόπο πρόσληψης για τον κόσμο και στο τέλος έχει τη δυνατότητα να αναδιαμορφώνει τον κόσμο. 

ΤΖΟΝ ΛΟΚ - ΟΙ ΔΥΟ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Ο Λοκ ξεκινά από την υπόθεση ότι ο νους είναι tabula rasa (άγραφος πίνακας), ο αποδέκτης των αντικειμένων των αισθήσεων κι είναι ικανός να παράγει ιδέες για τις λειτουργίες του. Οι δύο πηγές της γνώσης είναι, επομένως, οι αισθήσεις και οι σκέψεις, οι οποίες και οι δύο προϋποθέτουν την εμπειρία των εξωτερικών πραγμάτων και των εσωτερικών διαδικασιών. Οι τελευταίες, οι εσωτερικές διαδικασίες και λειτουργίες της συνείδησης, αναδύονται σταδιακά μέσα από το ίδιο το Εγώ, με την ενεργοποίηση της ανώτερης νοητικής λειτουργίας του ανθρώπου.

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι το μυαλό είναι, όπως λένε, λευκό χαρτί, κενό από οποιοσδήποτε μορφές, χωρίς καθόλου ιδέες. Πώς γίνεται και γεμίζει; Πώς γίνεται και καταλήγει με αυτό το τεράστιο απόθεμα πάνω στο οποίο η πολυάσχολη και απεριόριστη φαντασία του ανθρώπου χρωμάτισε με μία σχεδόν ατελείωτη ποικιλία;

ΠΛΑΤΩΝ - Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΥ (Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΜΕΛΕΤΗ ΘΑΝΑΤΟΥ)

Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Στην πλατωνική φιλοσοφία ο φυσικός θάνατος αποτελεί τον χωρισμό της ψυχής από το σώμα, ενώ ο φιλοσοφικός θάνατος αποτελεί τον χωρισμό του αθάνατου λογιστικού μέρους της ψυχής (νους) από το μακρόβιο και άλογο μέρος της ψυχής (θυμικό-επιθυμητικό) το οποίο εμποδίζει την ανάβαση του λογιστικού μέρους στον υπερουράνιο τόπο των Θεών.

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

     Όταν γίνεται λόγος για τον θάνατο, αυτόματα ο νους μας τον συνδέει και με τη ζωή. Η τελευταία είναι πρωτίστως ζωή του κάθε ανθρώπινου ατόμου, η οποία έχει αρχή και τέλος. Το τέλος της ζωής είναι η αρχή του θανάτου. Η έννοια του θανάτου έχει απασχολήσει συστηματικά την αρχαία ελληνική σκέψη. Στον Ηράκλειτο ο θάνατος αποτελεί μέρος του κύκλου της ζωής (Β 62, Β 88). Ενώ οι πολλοί κατανοούν λαθεμένα, όπως συνήθως συμβαίνει με τα περισσότερα πράγματα της ζωής, τον θάνατο χωριστά από τη ζωή, ο μεγάλος στοχαστής της Εφέσου τον συλλαμβάνει σε διαλεκτική ενότητα με τη ζωή. Στο απ. 62 μας λέει πως θνητοί και αθάνατοι αποτελούν ένα ενιαίο Όλο, που έχει ως ενοποιητική βάση τον καθολικό Λόγο. Έτσι οι αθάνατοι, ήτοι οι θεοί, επιβεβαιώνουν την ύπαρξή τους, μέσα από την ύπαρξη των θνητών. Χωρίς τους τελευταίους δεν θα μπορούσε να γίνεται λόγος για τους πρώτους. Η ιδέα του θανάτου της ζωής συνέχεται με την ιδέα του θεού, των αθανάτων: οι τελευταίοι είναι η κατάφαση του θανάτου των άλλων, χωρίς να μπορούν να καταφάσκουν και τον δικό τους θάνατο. Οι θνητοί που παύουν να ζουν, που πεθαίνουν, δεν χάνουν με το θάνατο τη θνητή αλλά τη θεϊκή ζωή τους, την αθάνατη, που παραχωρούν στους θεούς, με το να πιστεύουν ότι είναι αθάνατοι. Μια παρόμοια κίνηση ζεύγους αντιθέτων: ζωή και θάνατος, ζωντανό και νεκρό συναντάμε και στο απ. Β 88.

Η ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

Μια πτυχή της σύνθετης και πανάρχαιας σχέσης της φιλοσοφίας με τη λογοτεχνία (ο Πλάτων, ως γνωστόν, εξορίζει με κριτήριο τον ορθό λόγο τη δραματική ποίηση από την Ιδανική Πολιτεία του· βλ. περισσότερα στο Νεχαμάς 2000) αφορά την αξιοποίηση φιλοσοφικών στοιχείων σε κείμενα που δημιουργήθηκαν με καλλιτεχνική πρόθεση και λειτουργούν ως λογοτεχνική έκφραση.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Της Άννας Κελεσίδου - Γαλανού, διευθύνουσας του ΚΕΕΦ της ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

«Κάθε ἰδέα ἔρχεται σὰν ἕνας μακρινὸς ξένος, καὶ στὴν ἀρχὴ τῆς πραγμάτωσής της εἶναι δυσκολο νὰ τὴν ξεχωρίσεις ἀπὸ τή φαντασία καὶ τη φαντασιοκοπία»

(Goethe)

 «ζητοΰμεν… ἀεὶ δή τί τῶν τιθεμένων πρὸς ἀρετὴν φέρει»

(Πλάτων)

 Ἡ οὐ­το­πί­α – σύμ­φω­να μ’ ἕ­να σύγ­χρο­νο ὁ­ρι­σμὸ της – εἶναι εἶ­δος κοι­νω­νι­κῆς κρι­τι­κῆς πού ἀ­σκείται μέ­σα ἀ­πὸ κά­ποι­ο κοι­νω­νι­κὸ σύ­στη­μα, ιδα­νι­κό, δί­χως δηλ. ἐ­πιστη­μο­νι­κὴ θε­με­λί­ω­ση – γνώ­ση τῶν κινη­τη­ρί­ων κοι­νω­νι­κῶν δυ­να­με­ων – ἤ σύ­στη­μα πού πε­ρι­έ­χει ἀ­πραγ­μα­το­ποί­η­τα σχέ­δι­α κοι­νω­νι­κῶν ἀλλα­γῶν.

ΚΙΚΕΡΩΝ - Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΕΙ ΤΗΝ ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΜΑΣ

Πάντως, αυτό βάλ’ το καλά στο μυαλό σου: η δυστυχία μας δεν πρόκειται να πάρει τέλος αν δεν θεραπευθεί πρώτα η ψυχή μας, κι αυτό μόνο με τη φιλοσοφία μπορούμε να το πετύχουμε. Αφού κάναμε λοιπόν την αρχή, ας αφεθούμε στα χέρια της για να μας θεραπεύσει. Θα γίνουμε σίγουρα καλά, αρκεί να το θέλουμε.

Εγώ μάλιστα θα επεκταθώ περισσότερο: δεν θα ασχοληθώ απλώς με το θέμα της θλίψης, αν κι αυτό θα είναι το πρωτεύον ζητούμενο μας, αλλά με το σύνολο των διαταραχών, όπως τις λέω εγώ – ή «ασθενειών», όπως προτιμούν να τις ονομάζουν οι Έλληνες.

Και, πρώτα απ’ όλα, αν δεν έχεις αντίρρηση, θα συνοψίσω τα επιχειρήματά μου, κατά το σύστημα των Στωικών. Ύστερα θα αφήσω τη συζήτηση να κυλήσει ελεύθερα, όπως κάνω πάντα.

ΘΕΑΓΗΣ - ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ

 

Η σύσταση της ψυχής χωρίζεται σε λογική, θυμικό και επιθυμητικό. Η λογική κυβερνάει τη γνώση, το θυμικό σχετίζεται με την παρόρμηση  και το επιθυμητικό κυβερνάει τα συναισθήματα της ψυχής.

Όταν αυτά τα τρία μέρη ενώνονται σε μια πράξη, εκδηλώνοντας μια σύνθετη ενέργεια, τότε η ψυ­χή φθάνει σε ομολογία και αρετή. Όταν ο στασιασμός τα χω­ρίζει, τότε εμφανίζεται κακία και δυσαρμονία.

Η αρετή συνε­πώς περιέχει τρία στοιχεία: γνώση, δύναμη και προαίρεση.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

H φιλοσοφία δεν είναι μια δραστηριότητα εκτός χρόνου. Παρότι πολλά φιλοσοφικά ερωτήματα τα βλέπουμε να αναπαράγονται μέσα στην ιστορία, μπορούμε να παρατηρήσουμε μια εξέλιξη στη φιλοσοφία:

■ Στις απαρχές της δυτικής φιλοσοφίας (7ος – 6ος αιώνας π.Χ.) οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι έθεσαν πρώτοι μεταφυσικά και οντολογικά ερωτήματα.

■ Στην εποχή των σοφιστών και του Σωκράτη (5ος αιώνας π.Χ.) είχαμε μια στροφή προς την πρακτική φιλοσοφία και την ηθική.

Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΩΣ ΖΩΗ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Ίσως το πλέον δύσκολο τόλμημα είναι να γνωρίσει κανείς γιατί ζει και ποιο σκοπό επιτελεί η παρουσία του στον γήινο κόσμο. Εγώ θα έλεγα πρώτα να θέσουμε τα ζητήματα απλά και με φυσικό τρόπο. Και τονίζω τον φυσικό τρόπο, γιατί η Φύση (την προσλαμβάνω ακαθόριστη για να την νοήσει κανείς όπως επιθυμεί) είναι ο οδηγός μας. Τα πάντα όσα προδίδουν εμάς και τον τρόπο ζωής μας είναι εκεί έξω, στα φυσικά παρατηρούμενα, στους φυσικούς νόμους που συνεχώς ανακαλύπτουμε. Νέους φυσικούς νόμους ανακαλύπτουμε που αλλάζουν παράλληλα τόσο τη δομή της επιστημολογικής σκέψης, όσο και την προοπτική των επιστημών και το εύρος ή την ποιότητα της εξέλιξής τους.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΙΔΕΩΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΩΣ ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου

Η πλατωνική θεωρία των ιδεών αποτελεί την θεμελιώδη αρχή της φιλοσοφίας και της γνώσης και είναι αξεπέραστη. Ο Πλάτων διέκρινε τον κόσμο των ιδεών από τον αισθητό κόσμο προσδίδοντας ουσιαστικό νόημα στη φιλοσοφία παραθέτοντας φιλοσοφικά αυτονόητα. Εν ολίγοις, για τον Πλάτωνα, πρώτα υπάρχει κάτι ως ιδέα και μετά αντίστοιχα ως αισθητό ον. Για παράδειγμα, πρώτα συλλαμβάνει ο νους την ιδέα κατασκευής ενός πράγματος και μετά το υλοποιεί στον αισθητό κόσμο. Πρώτα, δηλαδή, συλλαμβάνω μέσα μου την ιδέα "ορθογώνιο τραπέζι" και μετά το κατασκευάζω. Είναι αδύνατον για τον άνθρωπο ή για οποιονδήποτε νου να κατασκευάσει κάτι, αν πρώτα δεν το συλλάβει μέσα στον  νου ως ιδέα-σκέψη. Αντίστοιχα, το ίδιο συμβαίνει στον μακρόκοσμο με τον καθολικό νου και τα αισθητά όντα.        
                                                                        

ΦΙΧΤΕ - Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΕΓΩ (ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ Ι)

Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου

§1

     Ι. Ο Γιόχαν Γκότλιπ Φίχτε ανήκει στους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του επονομαζόμενου Γερμανικού Ιδεαλισμού. Τι είναι ο Γερμανικός Ιδεαλισμός; Είναι ένα φιλοσοφικό κίνημα, από τα πιο σημαντικά στην ιστορία της φιλοσοφίας,  που συνέβαλε τα μέγιστα στη συγκρότηση της αυτοσυνείδητης υποκειμενικότητας της νεωτερικής εποχής. Ανάγει τα φιλοσοφικά του θεμέλια στον Καντ και περιλαμβάνει στους κόλπους του, μαζί με τον Φίχτε, τον Σέλλινγκ (Schelling) και τον Χέγκελ (Hegel). Καθένας απ΄ αυτούς τους φιλοσόφους είναι ένας Ολύμπιος Δίας, με καθοριστικές επιδράσεις στην μετέπειτα εξέλιξη της φιλοσοφίας, πρωτίστως δε των Ευρωπαϊκών φιλοσοφικών κινημάτων. Με τον Χέγκελ, ειδικότερα, ο Γερμανικός Ιδεαλισμός  φτάνει στο αποκορύφωμα, ουσιαστικά στην ολοκλήρωση της συνολικής ανάπτυξης της νεότερης φιλοσοφικής σκέψης. Η ανάπτυξη της φιλοσοφίας, μετά από αυτό το φιλοσοφικό κίνημα, δεν μπόρεσε να φτάσει στις κορυφές της συστηματοποίησης της σκέψης της, εφάμιλλης με εκείνη του Γερμανικού Ιδεαλισμού.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΤΩΝ ΣΤΩΙΚΩΝ

Η στωική φιλοσοφία και παιδεία

Για τους Στωικούς ήδη από τον Ζήνωνα, ιδρυτή της Στοάς, ύλη και πνεύμα αποτελούν δύο εκφάνσεις μιας και της αυτής ουσίας, που στην αρχέγονη κοσμική της ιδιοσυστασία είναι φωτιά, αναμεμιγμένη ωστόσο με τον Λόγο, αιώνιο και αναγκαίο συστατικό για την ύπαρξη όλων των όντων. Η μορφή συνένωσης του συστατικού αυτού και η αναλογική παρουσία του Λόγου δημιουργεί τις ποιότητες, τις κινήσεις και τελικά την οντογένεση κάθε όντος, σε σημείο ώστε να καθίσταται δυνατή n οντολογική διαβάθμισή τους.

Το κοσμικό συγκρότημα λειτουργεί με απρόσκοπτη αιτιότητα, βάσει ενός νομοτελειακού κανόνα, την Ειμαρμένη, πεμπτουσία της οποίας είναι ο Λόγος, ο οποίος αναδεικνύεται σε κυβερνήτη και ρυθμιστή της όλης κοσμικής πραγματικότητας. Ο σπερματικός λόγος που ενυπάρχει στον άνθρωπο αποτελεί παράγωγο του παγκόσμιου Λόγου και τον συνδέει με την κοσμική τάξη· Ο σπερματικός Λόγος ενοικεί, ως ηγεμονικόν, στην καρδιά του ανθρώπου από όπου ρυθμίζει και κυβερνά μέσα από τη λειτουργία της συγκατάθεσης όλες τις ορμικές, αισθητηριακές και νοητικές λειτουργίες του οργανισμού, εξασφαλίζοντας την ενότητα επιθυμίας, σκέψης και δράσης- Η ενότητα αυτή υπό την επιταγή του Λόγου οδηγεί στην ευδαιμονία που αποτελεί ψυχική αρμονία, αποτέλεσμα της συνείδησης ότι εκπληρώθηκε ο ανώτατος προορισμός του ατόμου. Ζωή σύμφωνη με τον Λόγο (ομολογουμένως ζην) σημαίνει ζωή σύμφωνα με τη φύση και είναι ταυτόσημη με ζωή ηθική, ιδανική ψυχική διαμόρφωση, κατάκτηση της αρετής και ολοκλήρωση της ανθρώπινης οντότητας.

ΦΙΧΤΕ - Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

           

Ο Φίχτε ανήκει στη μεγάλη τριάδα του κλασικού γερμανικού ιδεαλισμού μαζί με τον Σέλινγκ και τον Χέγκελ. θεωρείται συνεχιστής του συστήματος του Καντ, το οποίο προσέγγισε από τη σκοπιά του απόλυτου υποκειμενικού ιδεαλισμού.

Εκείνο που απασχόλησε κυρίως τον Φίχτε ήταν το πρόβλημα της σχέσης των ιδεών με τα αντικείμενά τους ένα πρόβλημα γύρω από το οποίο περιστρεφόταν ανέκαθεν η συνεχής διαμάχη του ιδεαλισμού με το ρεαλισμό. Φιλοδοξία του ήταν να δώσει με αυτό τον τρόπο στη φιλοσοφία τη συστηματική ενότητα που της έλειπε.

ΟΙ ΕΓΕΛΙΑΝΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ - ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΤΕΛΕΙΑ

Ο Χέγκελ στις Παραδόσεις για την Αισθητική αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην επική ποίηση. Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο, αυτή η λογοτεχνική μορφή συνδεόταν με συγκεκριμένη μορφή οργάνωσης, η οποία επέτρεπε στον ήρωα να καθορίσει την πορεία των πραγμάτων. Όμως, με την πάροδο των χρόνων, η εποχή των ηρώων αντικαταστάθηκε από την εποχή των νόμων και των θεσμών. Στα τέλη τού 18ου αιώνα, η μορφή που δέσποζε στη φιλοσοφική σκηνή της Γερμανίας ήταν ο Καντ. Η απόρριψη της οντολογικής απόδειξης για την ύπαρξη του Θεού και η θέση ότι δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα καθαυτά ήταν κάποια από τα στοιχεία τής καντιανής σκέψης που τάραξαν τα θεμέλια της ευρωπαϊκής μεταφυσικής παράδοσης. Όμως, ο καντιανός λόγος δεν γινόταν εύκολα κατανοητός. Έτσι, ο Σέλινγκ και ο Χέγκελ, νεαροί φοιτητές της Θεολογικής σχολής με έδρα την Τυβίγγη (Tümbingen), θρεμμένοι από τα έπη του Ομήρου και με πρότυπο τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, συνέλαβαν το σχέδιο για μια φιλοσοφία με τα χαρακτηριστικά μιας μοντέρνας εποποιΐας, η οποία θα γινόταν προσιτή σε όλους. Ο Σέλινγκ, σε μια απόπειρα να συντάξει ένα μοντέρνο φιλοσοφικό έπος, γράφει, το 1811, τις Εποχές τού Κόσμου (Welt alter). Το σχέδιο αποτυγχάνει και το βιβλίο παραμένει ημιτελές. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1807, ο Χέγκελ εκδίδει τη Φαινομενολογία του Πνεύματος.1 Πρόκειται για έργο μοναδικό, στο οποίο ο Γερμανός φιλόσοφος πραγματεύεται ετερόκλητα θέματα, όπως ιστορικές εποχές, λογοτεχνικά είδη, θρησκεία, φιλοσοφικές και επιστημονικές θεωρίες, όλα συναρμοσμένα κάτω από μια αυστηρή λογική δομή.

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ - ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΕΝΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗ

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη αξία από το να κάνεις επανάσταση μέσα στους επαναστάτες, θα έλεγε αν ζούσε ο λύκος της Εφέσου, ο φιλόσοφος Ηράκλειτος. Νομίζω πως είναι επίκαιρος για να δούμε τη ζωή του. Μια ζωή όχι στρωμένη με λουλούδια και λόγια ξύλινα αλλά με φωτιά και σίδερο, όπως εξελισσόταν στα χρόνια του χάους και της αναρχίας την εποχή της δημοκρατίας της Εφέσου. 

 Να δούμε όμως τι είπε, τι εννόησε και από τι αυτοφλεγόταν, τον οποίο κάποιοι δεν κατάλαβαν και τον είπαν σκοτεινό και αντιδημοκράτη, και σαφώς τον αδίκησαν και τον υποβάθμισαν. Ας δούμε λοιπόν τον μεγάλο αυτόν επαναστάτη.

 Ο Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο κατά το 544, που ήταν αποικία Αθηναίων, πρώην Δωριαίων εκ του πρώτου βασιλιά τους Λέλεγα που αναμίχτηκαν με ντόπιους Κάρες, αν και επιδράσεις Κρητών στα παλαιότερα χρόνια δεν πρέπει να αποκλείονται. Ο πατέρας του ήταν ιεροφάντης των Ελευσινίων και κρατούσε από τη γενιά του τελευταίου βασιλιά των Αθηνών, του Κόδρου, επομένως ο Ηράκλειτος προκύπτει συγγενής του Σόλωνα (και εμμέσως του Πεισίστρατου). Ξέρουμε ότι είχε έναν μικρό αδελφό που του μετέγραψε την περιουσία του όταν αεισοικτίρισε (εκ του αεί σε οικτίρω – σε απαξιώ δια παντός και σε λυπάμαι) τους «τιποτένιους» όπως χαρακτήρισε τους συμπατριώτες του, καίγοντας τα γραφτά του και φεύγοντας προς το βουνό για να ζει σαν ερημίτης, την εποχή της δημιουργίας της δημοκρατίας της Έφεσου. Δυνατός στο πνεύμα, αιρετικός κι εγωιστής, υπήρξε ένας φιλόσοφος αυτοδημιούργητος, αυτοπροσδιοριζόμενος, αναρχοαυτόνομος, θιασώτης της έρευνας της απροσδιοριστίας και υπέρμαχος της έννοιας του ανώτερου ανθρώπου, και όχι του υπερανθρώπου όπως τον φαντάστηκε ο Νίτσε. Ένας Νίτσε που όταν άκουγε για Ηράκλειτο ξέχναγε τις αμαρτωλές σκέψεις του για γυναίκα του Βάγκνερ.