Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Στο έργο Φαινομενολογία της Αντίληψης, το οποίο αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη κείμενα της σύγχρονης φιλοσοφίας, ο Maurice Merleau-Ponty επιχειρεί να υπερβεί τόσο τον παραδοσιακό δυϊσμό μεταξύ νου και σώματος όσο και τον δυϊσμό μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου. Ο Merleau-Ponty υποστηρίζει ότι η αντίληψη δεν είναι μια απλή, παθητική διαδικασία κατά την οποία ο εγκέφαλος επεξεργάζεται δεδομένα, αλλά μια ενεργή και διαρκής σχέση του σώματος με τον κόσμο.
Ο Merleau-Ponty εισάγει την έννοια του "σώματος-υποκειμένου" (corps-sujet). Το σώμα δεν είναι απλώς ένα βιολογικό αντικείμενο, ένας μηχανισμός που ελέγχεται από τον νου, αλλά είναι ο ίδιος ο τρόπος που βιώνουμε και κατανοούμε τον κόσμο. Η αντίληψη, η κίνηση, η αίσθηση, όλα εκφράζουν μια πρωταρχική, βιωματική σχέση του σώματος με το περιβάλλον του.
Πριν από οποιαδήποτε λογική σκέψη ή αντικειμενική ανάλυση, υπάρχει μια προ-αντικειμενική εμπειρία, ένας πρωταρχικός κόσμος που μας αποκαλύπτεται μέσω του σώματος. Για παράδειγμα, η κατανόηση του χώρου δεν προέρχεται από γεωμετρικούς υπολογισμούς, αλλά από την ικανότητα του σώματός μας να κινείται και να προσανατολίζεται μέσα σε αυτόν. Για να κατανοήσουμε αυτή την έννοια της προ-αντικειμενικής ύπαρξης, πρέπει να απομακρυνθούμε από τη γνωστή εικόνα του κόσμου ως ενός συνόλου αντικειμένων που βρίσκονται "εκεί έξω" και ενός απομονωμένου, αφηρημένου υποκειμένου που τα παρατηρεί.
Η προ-αντικειμενική ύπαρξη αναφέρεται στην πρωταρχική, βιωματική εμπειρία μας πριν από οποιαδήποτε συνειδητή σκέψη ή αντικειμενική ανάλυση. Είναι το θεμελιώδες επίπεδο όπου το σώμα μας βρίσκεται ήδη σε μια συνεχή, ενεργή σχέση με τον κόσμο. Δεν πρόκειται για μια απλή αίσθηση, όπως θα την περιέγραφε ο εμπειρισμός, ούτε για μια νοητική κατασκευή, όπως θα την υποστήριζε ο ορθολογισμός. Αντίθετα, είναι η ίδια η ύφανση της ύπαρξής μας, ο τρόπος που το σώμα μας «κατοικεί» τον κόσμο.
Για τον Merleau-Ponty, το σώμα αποτελεί μια ασυνείδητη πολλές φορές σχέση διαλεκτικού χαρακτήρα, δεν είναι ένα αντικείμενο στον κόσμο, αλλά το μέσο με το οποίο μας αποκαλύπτεται ο κόσμος. Η κίνησή μας, η στάση μας, ακόμα και οι καθημερινές μας συνήθειες δεν είναι απλές μηχανικές αντιδράσεις. Αντιθέτως, είναι εκφράσεις μιας προ-αντικειμενικής κατανόησης του χώρου, των αντικειμένων και των δυνατοτήτων τους. Το σώμα μας "γνωρίζει" πώς να πιάνει ένα φλιτζάνι ή να περπατάει σε ένα δρόμο, χωρίς να χρειάζεται να κάνει συνειδητούς υπολογισμούς
Ο "κόσμος" δεν είναι ένα σύνολο αντικειμένων που απλά υπάρχουν, αλλά ένα δυναμικό πεδίο σημασιών που έχει νόημα για εμάς. Αυτό το νόημα δεν είναι μια ιδέα που προσθέτουμε εμείς, αλλά κάτι που μας αποκαλύπτεται μέσα από την αλληλεπίδρασή μας. Για παράδειγμα, ένα εργαλείο δεν είναι απλώς ένα αντικείμενο με συγκεκριμένες ιδιότητες (βάρος, σχήμα), αλλά κάτι συσχετίζεται με το χέρι μας "καλώντας" το να το χρησιμοποιήσει. Η προ-αντικειμενική ύπαρξη είναι αυτό το επίπεδο της άμεσης και σωματικής κατανόησης.
Η ιδέα της προ-αντικειμενικής ύπαρξης είναι κρίσιμη για να αντιληφθούμε την κεντρική θέση του Merleau-Ponty: η φιλοσοφία δεν πρέπει να ξεκινά από το cogito (τη συνείδηση) του Καρτέσιου, αλλά από το "σώμα-εν-τω-κόσμω" (le corps-au-monde). Η συνείδηση δεν είναι ένα απομονωμένο "εγώ", αλλά όπως και στον Χάιντεγκερ, μια σωματικά ενσωματωμένη (embodied) συνείδηση, που διαμορφώνεται μέσα στην ενεργή σχέση της με τον κόσμο. Αυτή η πρωταρχική εμπειρία είναι το θεμέλιο κάθε σκέψης, γλώσσας και γνώσης.
Σε ένα άλλο επίπεδο, ο κόσμος δεν είναι ένα σύνολο απομονωμένων αντικειμένων, αλλά ένα ενιαίο "όραμα" ή πεδίο (champ) που έχει νόημα για εμάς. Η αντίληψη είναι πάντα "οργανωμένη" και εδραιωμένη γύρω από ένα κέντρο, που είναι το σώμα μας. Ένα αντικείμενο, για παράδειγμα, δεν το αντιλαμβανόμαστε μόνο ως σύνολο ιδιοτήτων (χρώμα, σχήμα), αλλά ως κάτι που έχει λειτουργικό νόημα για εμάς (π.χ., ένα μολύβι ως εργαλείο γραφής).
Το "σώμα" μας στην υπαρξιστική φιλοσοφία του Μερλώ Ποντύ είναι ένα ευρύτερο σύνθετο πεδίο συνάντησης και υποδοχής κάθε μορφής ενεργειών, δράσεων και συνειδητότητας μέσω των οποίων δημιουργείται μια υποκειμενική ατομική βάση αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας. Ο ανθρώπινος νους είναι συντονισμένος σε κάθε του νοητική ενέργεια με αυτήν την υποκειμενική βάση που συγκροτείται από τις δυνάμεις που αλληλεπιδρούν μαζί με το σώμα.
Συμπεραίνοντας, αυτό το έργο του Merleau-Ponty αποτελεί μια ριζοσπαστική επανεξέταση της αντίληψης, επανατοποθετώντας το σώμα στον πυρήνα της φιλοσοφίας. Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η γνώση και το νόημα δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της σκέψης, αλλά πηγάζουν από την πρωταρχική, βιωματική και σωματική μας εμπειρία με τον κόσμο. Η Φαινομενολογία της Αντίληψης άσκησε τεράστια επιρροή στη φαινομενολογία, την υπαρξιστική φιλοσοφία, την ψυχολογία, ακόμα και τις γνωσιακές επιστήμες, καθώς υπογράμμισε τη σημασία του ενσωματωμένου (embodied) νου.
