Η στωική φιλοσοφία και παιδεία
Για τους Στωικούς ήδη από τον Ζήνωνα, ιδρυτή της Στοάς, ύλη και πνεύμα αποτελούν δύο εκφάνσεις μιας και της αυτής ουσίας, που στην αρχέγονη κοσμική της ιδιοσυστασία είναι φωτιά, αναμεμιγμένη ωστόσο με τον Λόγο, αιώνιο και αναγκαίο συστατικό για την ύπαρξη όλων των όντων. Η μορφή συνένωσης του συστατικού αυτού και η αναλογική παρουσία του Λόγου δημιουργεί τις ποιότητες, τις κινήσεις και τελικά την οντογένεση κάθε όντος, σε σημείο ώστε να καθίσταται δυνατή n οντολογική διαβάθμισή τους.
Το κοσμικό συγκρότημα λειτουργεί με απρόσκοπτη αιτιότητα, βάσει ενός νομοτελειακού κανόνα, την Ειμαρμένη, πεμπτουσία της οποίας είναι ο Λόγος, ο οποίος αναδεικνύεται σε κυβερνήτη και ρυθμιστή της όλης κοσμικής πραγματικότητας. Ο σπερματικός λόγος που ενυπάρχει στον άνθρωπο αποτελεί παράγωγο του παγκόσμιου Λόγου και τον συνδέει με την κοσμική τάξη· Ο σπερματικός Λόγος ενοικεί, ως ηγεμονικόν, στην καρδιά του ανθρώπου από όπου ρυθμίζει και κυβερνά μέσα από τη λειτουργία της συγκατάθεσης όλες τις ορμικές, αισθητηριακές και νοητικές λειτουργίες του οργανισμού, εξασφαλίζοντας την ενότητα επιθυμίας, σκέψης και δράσης- Η ενότητα αυτή υπό την επιταγή του Λόγου οδηγεί στην ευδαιμονία που αποτελεί ψυχική αρμονία, αποτέλεσμα της συνείδησης ότι εκπληρώθηκε ο ανώτατος προορισμός του ατόμου. Ζωή σύμφωνη με τον Λόγο (ομολογουμένως ζην) σημαίνει ζωή σύμφωνα με τη φύση και είναι ταυτόσημη με ζωή ηθική, ιδανική ψυχική διαμόρφωση, κατάκτηση της αρετής και ολοκλήρωση της ανθρώπινης οντότητας.
«Καλό» είναι εκείνο που ωφελεί και προάγει τον σκοπό της ζωής του ανθρώπου, εκείνο στο οποίο αποκαλύπτεται και ολοκληρώνεται η ουσία του Λόγου, εκδηλώνεται στις επιλογές του ατόμου και τελικά στις πράξεις του. Η ολοκλήρωση των εγγενών φυσικών δυνατοτήτων του ατόμου συνιστά την αρετή.
Κυριότερες αρετές είναι για τους στωικούς η φρόνηση, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη, οι οποίες αποσκοπούν στην κατάκτηση του ευδαίμονος βίου και διαφοροποιούνται μεταξύ τους από το ότι κάθε μια απ’ αυτές επιχειρεί την ολοκλήρωση του ανθρώπου από διαφορετικό δρόμο.
Η αρετή είναι ψυχική κατάσταση διδακτή, για την εμπέδωση της όμως απαιτείται επίπονη συνειδητή άσκηση, αγωγή και φιλοσοφική κατάρτιση. Οι ανθρώπινες πράξεις διακρίνονται σε κατορθώματα, όταν προωθούν τον ανθρώπινο σκοπό ζωής, αμαρτήματα, όταν τον αντιστρατεύονται, και σε μέσες πράξεις, δηλ. καθήκοντα που συνηχούν στις επιταγές του Λόγου χωρίς να ολοκληρώνουν απαραίτητα τον ανθρώπινο επικαθορισμό.
Η στοιχειώδης εκπαίδευση δεν αποτελεί, κατά τους στωικούς, προαπαιτούμενη κατάρτιση για την πρόσκτηση της αυθεντικής παιδείας, που ταυτίζεται με τη φιλοσοφική γνώση και μόνη ικανή να οδηγήσει στη διαβίωση σύμφωνα με τη φύση και στην «εύροια βίου».
Ιδιαίτερη σπουδαιότητα απέδιδαν οι στωικοί στην προσωπικότητα του παιδαγωγού, όπως και στο σύστημα φιλοσοφικής κατάρτισης που διαιρέθηκε σε ιδιαίτερες, ανάλογα με την ηλικία του διαπαιδαγωγούμενου «εβδομάδες».
Η πραγματική παιδεία άρχιζε κατά τη δεύτερη εβδομάδα και τα περιεχόμενα σπουδών συ- στοιχούσαν προς τη διαίρεση της Φιλοσοφίας και η διδασκαλία άρχιζε με τη Λογική, για να ακολουθήσουν η Φυσική και η Ηθική. Ιδιαίτερη έμφαση αποδιδόταν στην πρακτική συνιστώσα της παρεχόμενης γνώσης, ώστε οι δραστηριότητες του διαπαιδαγωγούμενου να εντάσσονται στα πλαίσια της λογικότητας, να περιβληθεί ο διαπαιδαγωγούμενος την προσωπικότητα του σοφού. Μια προσωπικότητα, που χαρακτηρίζεται από την ύψιστη αρετή της «απάθειας» και αποτελεί το περιούσιο ανθρωπολογικά πρότυπο των στωικών.
Η στωική ηθική
Σε γενικές γραμμές στον τομέα της ηθικής οι στωικοί απέρριπταν τον ηδονισμό, εκτιμούσαν την κοινωνική ζωή και συνιστούσαν ανάμειξη στην πολιτική. Σύμφωνα με την Αρχαία Στοά η ευτυχία βρίσκεται μέσα στην αρετή, όπου φτάνει όποιος ζει σύμφωνα με τη φύση. Ο Χρύσιππος δίδασκε ότι το οικειότερο πράγμα για κάθε ζώο είναι η σύστασή του και η επίγνωσή της. Οι τέλειες αρετές, δηλαδή η φρόνηση, η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η σωφροσύνη, και όσες άλλες υπάγονται σε αυτές αποτελούν μορφές γνώσης. Ο ευδαίμων βίος είναι μία σειρά πράξεων ενάρετα επιτελεσμένων και σύμφωνα με τη φύση. Κάθε τι το ωφέλιμο είναι αγαθό μόνον όταν χρησιμοποιείται σωστά, και σύμφωνα με αυτή την έννοια η αρετή αποτελεί το μοναδικό αγαθό.
Ο άνθρωπος ως μοναδική λογική οντότητα επί γης, ικανή να κατανοήσει τη θεϊκή νομοτέλεια, θα πρέπει να κατευθύνει συνειδητά τις δραστηριότητες του σύμφωνα με τις επιταγές της. Το να ζει κανείς δηλαδή σύμφωνα με τον Λόγο που αποτελεί την πεμπτουσία της φύσης. Το «Ομολογουμένως ζην» ή «ακολούθως τη φύσει ζην» προσδιορίζει το πρόταγμα της στωικής Ηθικής.
Επειδή η φύση του ανθρώπου είναι ο Λόγος, το να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση μεταφράζεται στο να ζει «κατά Λόγον». Για τον λόγο αυτό η «φρόνησις» (κατά τον Ζήνωνα) ή η «σοφία» (κατά τον Κλεάνθη) που χαρακτηρίζει αυτή τη μορφή ζωής, την «εύροια βίου», την κατά ευνοϊκό δηλαδή τρόπο διαμόρφωση της ζωής, συνιστά την ύψιστη αρετή των στωικών και προσδιορίζει την ευδαιμονία του ατόμου.
Όλες οι υπόλοιπες πράξεις που αναφέρονται στη συμβατική ζωή του ανθρώπου, εκτιμούνται από τους στωικούς ως «αδιάφορα», με ορισμένες ωστόσο διαβαθμίσεις ανάλογα με τη συμβολή τους στην εκπλήρωση του σκοπού της ζωής του.
Όλες οι ενέργειες εξαρτώνται από τη συνειδητή γνώση με την οποία επιτελούνται και την κατάταξή τους στις παραπάνω κατηγορίες. «Πρέπει να έχω πάντα υπόψη μου ποια είναι η παγκόσμια φύση και ποια είναι η δική μου και σε ποια σχέση βρίσκεται αυτή προς την άλλη και από ποιο σύνολο είναι τμήμα και ότι δεν υπάρχει κανένας που να μπορεί να με εμποδίσει να κάνω και να λέω όσα είναι σύμφωνα με την παγκόσμια φύση της οποίας είμαι τμήμα»
Τη γνώση των αυθεντικών αξιών, την ορθή τους εκτίμηση και την καθιέρωσή τους σε μοναδικό μετρονόμο των πράξεών μας αντιστρατεύεται το «πάθος», το οποίο αποτελεί «άλογον κίνησιν της ψυχής», που συσκοτίζει τη λογική, το «ηγεμονικόν», ώστε να συγκατατεθεί στη διενέργεια μιας αγαθής, ενάρετης πράξης. Μέλημα του ανθρώπου θα πρέπει να είναι συνεπώς, σε αντίθεση με την αριστοτελική άποψη, η καταπολέμηση του πάθους.
Προκειμένου να εκπληρωθεί ο προορισμός του ανθρώπου, να εξασφαλιστεί δηλαδή η ενάρετη διαβίωσή του, θα πρέπει να απελευθερωθεί η ψυχή από τα πάθη. Την ψυχική αυτή κατάσταση αποκαλούν οι στωικοί «απάθεια» και χαρακτηρίζει την προσωπικότητα του σοφού, του μοναδικού, ελεύθερου, πλούσιου, δίκαιου, ενάρετου και ευδαίμονος ατόμου, που μπορεί να διακρίνει το αναγκαίο και να το πραγματοποιήσει, που είναι ανεξάρτητος από εξωτερικές επιρροές και γι’ αυτό κυρίαρχος του εαυτού του. Όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι – δηλαδή η πλειοψηφία – χαρακτηρίζονται φαύλοι.
Σε αντίθεση προς το ανθρωπολογικό πρότυπο των κυνικών που αδιαφορούσε για την εξωτερική πραγματικότητα – γεγονός που χαρακτήριζε και την ηθική στάση των αρχαιότερων στωικών – και οδηγούσε στη διαμόρφωση μιας άκρως εγωιστικής συνείδησης, ο σοφός των στωικών αναδεικνύει αρετές όπως την ανδρεία, όπου έχει αποστολή να υπομένει στις ταλαιπωρίες, τη σωφροσύνη, που προσδιορίζει την παραμονή στα όρια του μέτρου και τη δικαιοσύνη, που χαρακτηρίζει τη δίκαιη κατανομή.
Κοντά στην τελευταία, η οποία προσδιορίζει τη σχέση του σοφού με τον Αλλο, επιτάσσει ο στωικισμός στον σοφό να διέπεται και από αγάπη για τον συνάνθρωπο και μάλιστα, σε βαθμό πρωτοφανή για τα δεδομένα της αρχαιότητας. Και η αγάπη αυτή να μην περιορίζεται μόνο στα συγγενικά η φιλικά διακείμενα προς τον σοφό άτομα, αλλά να απευθύνεται σ’ όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από χρώμα, κοινωνική προέλευση και εθνική καταγωγή. Έτσι εμφανίζονται οι στωικοί ως οι πρώτοι εκπρόσωποι του ανθρωπισμού και του κοσμοπολιτισμού κατά την αρχαιότητα σε σημείο, ώστε τα ηθικά τους προτάγματα να αποτελέσουν το θεμελιακό υπόβαθρο του ηθικού οικοδομήματος των νεότερων χρόνων.
πηγή: sophiacosmos
