Εισαγωγή του Χένρι Μίλλερ
Η ζωή στον Σπινόζα δεν είναι ιδέα, δεν είναι υπόθεση θεωρίας. Είναι τρόπος ύπαρξης, ένας και ο ίδιος αιώνιος τρόπος για όλα τα κατηγορήματα. Μονάχα από μια τέτοια οπτική γωνία αποκτά το πλήρες της νόημα η γεωμετρική μέθοδος. Στην Ηθική, η γεωμετρική αυτή μέθοδος αντιτίθεται σ' εκείνο που ο Σπινόζα αποκαλεί σάτιρα· και σάτιρα είναι όλα όσα βρίσκουν ευχαρίστηση στην ανημπόρια και στα δεινά των ανθρώπων, όλα όσα εκφράζουν την περιφρόνηση και την κοροϊδία, όλα όσα τρέφονται από την κακοβουλία και την υποτίμηση, από κατηγόριες και ποταπές ερμηνείες, όλα όσα τσακίζουν τις ψυχές (ο τύραννος χρειάζεται τσακισμένες ψυχές, όπως και οι τσακισμένες ψυχές χρειάζονται έναν τύραννο). Η γεωμετρική μέθοδος παύει να είναι μέθοδος διανοητικής έκθεσης· δεν πρόκειται πλέον για καθηγητική έκθεση αλλά για μέθοδο επινόησης. Γίνεται μέθοδος βιοτικής και οπτικής διόρθωσης. Αν ο άνθρωπος είναι κατά κάποιον τρόπο στρεβλωμένος, αυτό το αποτέλεσμα της στρέβλωσης διορθώνεται, αρκεί να το προσαρτήσουμε στις αιτίες του more geometrico.
Η οπτική αυτή γεωμετρία διατρέχει όλη την Ηθική. Πολλοί έχουν αναρωτηθεί αν η Ηθική θα έπρεπε να διαβαστεί με όρους σκέψης ή με όρους δύναμης (επί παραδείγματι, τα κατηγορήματα είναι δυνάμεις ή έννοιες;). Ένας μόνον όρος υπάρχει στην πραγματικότητα, η Ζωή, που συμπεριλαμβάνει τη σκέψη, αλλά και τανάπαλιν μόνον από τη σκέψη συμπεριλαμβάνεται. Όχι πως η ζωή είναι μες στη σκέψη. Μονάχα όμως ο σκεπτόμενος έχει μια ζωή δυνατή και χωρίς ενοχή ή μίσος, μονάχα η ζωή εξηγεί τον σκεπτόμενο. Πρέπει να κατανοήσουμε σε ένα όλον τη γεωμετρική μέθοδο, το επάγγελμα της λείανσης των φακών και τη ζωή του Σπινόζα. Διότι ο Σπινόζα ανήκει στους ζωντανούς-ορώντες. Και ακριβώς, λέει πως οι αποδείξεις είναι τα «μάτια της ψυχής»." Πρόκειται για το τρίτο μάτι, εκείνο που μας επιτρέπει να δούμε τη ζωή πέρα από όλες τις ψευδείς επιφάσεις, τα πάθη και τους θανάτους. Για μια τέτοια θέαση χρειάζονται αρετές, ταπεινοσύνη, ένδεια, αγνεία, λιτότητα, όχι πλέον ως αρετές που ακρωτηριάζουν τη ζωή, αλλά ως δυνάμεις που ενώνονται μαζί της και διεισδύουν μέσα της. Ο Σπινόζα δεν πίστευε στην ελπίδα, δεν πίστευε καν στο θάρρος· πίστευε μόνο στη χαρά, και στη θέαση. Άφηνε τους άλλους να ζουν, φτάνει και οι άλλοι να τον άφηναν να ζει. Ήθελε μονάχα να εμπνεύσει, να αφυπνίσει, να ανοίξει τα μάτια. Η απόδειξη ως τρίτο μάτι δεν έχει στόχο να υπαγορεύσει ή έστω να πείσει, αλλά απλώς να αποτελέσει το φακό ή να λειάνει το γυαλί γι' αυτή την εμπνευσμένη ελεύθερη θέαση. «Κοιτάξτε, εμένα μου φαίνεται λες και οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες, οι φιλόσοφοι λειαίνουν φακούς. Δεν είναι τίποτε άλλο από μεγάλες προετοιμασίες για κάτι που δεν συμβαίνει ποτέ. Μια μέρα ο φακός θα είναι τέλειος, και τότε θα δούμε όλοι καθαρά τι συγκλονιστικός, τι υπέροχος, τι ωραίος είναι ο κόσμος...».
Της Κυριακής Γουδέλη, καθηγήτρια φιλοσοφίας παν/μίου Πατρών
Της Κυριακής Γουδέλη, καθηγήτρια φιλοσοφίας παν/μίου Πατρών
Η Ηθική γράφτηκε τη δεκαετία του 1660, αλλά εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Σπινόζα, το 1677. Η Ηθική έχει
αναγνωριστεί ως μείζον φιλοσοφικό έργο. Αποτελείται από πέντε μέρη, και, όπως θα διαπιστώσουμε και από
την ανάλυσή του, το περιεχόμενό του είναι όχι μόνο επίκαιρο, αλλά εξακολουθεί μέχρι σήμερα να γονιμοποιεί
φιλοσοφικές ιδέες, καθώς και πολυάριθμα και ετερόκλητα ρεύματα, από οικολογικά μέχρι φεμινιστικά.
Ο τρόπος έκθεσης των φιλοσοφικών ιδεών της Ηθικής, αρχικά, ακολουθεί μια αυστηρή λογική διατύπωση, σύμφωνα με τη γεωμετρική τάξη, όπως άμεσα δηλώνεται από
τον υπότιτλο του βιβλίου. Κάθε μέρος της Ηθικής διαρθρώνεται με ένα αρχικό αριθμημένο σύνολο ορισμών
και αξιωμάτων και ακολουθείται από μια μακρά σειρά αριθμημένων προτάσεων, που συνοδεύονται από τις
αποδείξεις τους, σχόλια και παραρτήματα. Η Ηθική, συνεπώς, φιλοδοξεί να συναντήσει τις απαιτήσεις της
ανερχόμενης τον 17ο
αι. επιστημονικής αυστηρότητας και λογικής εγκυρότητας. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο
Deleuze στην ενδιαφέρουσα ερμηνεία του << Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της Έκφρασης>>, στην αυστηρή και άνυδρη Ηθική ενυπάρχει και ένα δεύτερο βιβλίο, αυτό των πολυάριθμων σχολίων, όπου η άκαμπτη γεωμετρική
λογική δίνει τη θέση της σε έναν ελεύθερο και πιο γόνιμο στοχασμό.
Αρκετοί σχολιαστές εξαντλούν τη χρήση της γεωμετρικής μεθόδου του Σπινόζα στην αδιαμφισβήτητη
μορφολογική ομοιότητα της Ηθικής με τα Στοιχεία του Ευκλείδη (περί το 300 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια). Πράγματι, αμφότερα διακρίνονται για την ύπαρξη βασικών αφετηριακών αυταπόδεικτων ορισμών και αξιωμάτων
που αποτελούν τα θεμέλια οικοδόμησης μιας υποδειγματικής αποδεικτικής λογικής και μεθοδικών συλλογισμών που αποβλέπουν στην αδιάσειστη αποδειξιμότητα των εκάστοτε προτάσεων. Εντός αυτού του πλαισίου,
μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το βασικό χαρακτηριστικό της γεωμετρικής μεθόδου έγκειται στον παραγωγικό
(ή απαγωγικό) της χαρακτήρα, σύμφωνα με τον οποίο, ξεκινώντας από ένα περιεκτικό συνθετικό στοιχείο ή
ορισμό, παράγουμε το σύνολο των επιμέρους ιδιοτήτων του όλου. Με άλλα λόγια, η γεωμετρική μέθοδος προχωρά από το όλο στο μέρος και όχι το αντίστροφο, όπως ισχύει για την αναλυτική-επαγωγική μέθοδο. Άμεση
συνάρτηση αυτής της μεθόδου είναι και ο σύστοιχος γνωσιακός τρόπος σύλληψης του όλου, ο οποίος είναι
κατ’ ανάγκη εποπτικός ή ενορατικός, εφόσον συλλαμβάνει αρχικά και αφετηριακά το Όλον.
Ο Σπινόζα, προκειμένου να διασαφηνίσει την εν λόγω μέθοδο, χρησιμοποιεί μαθηματικά, γεωμετρικά παραδείγματα, όπως το
παράδειγμα του κύκλου: οι ιδιότητες του κύκλου δεν επάγονται αναλυτικά, εξετάζοντας σταδιακά, βήμα προς
βήμα, την κατασκευή του κύκλου, αλλά αντιστρόφως, ξεκινώντας από τον συνθετικό ορισμό του κύκλου, παράγονται αναγκαία όλες του οι ιδιότητες. Ο σωστός δε ορισμός είναι αυτός που δηλώνει τον τρόπο γέννησης του κύκλου, οπότε ο ζητούμενος ορισμός του κύκλου είναι το σχήμα που προκύπτει από την περιστροφή ενός
ευθύγραμμου τμήματος γύρω από ένα σταθερό άκρο του. Ήδη, όμως, παρατηρούμε ότι με βάση τα παραπάνω
έχουμε αρχίσει να υπερβαίνουμε τα στενά λογικά όρια μιας ευκλείδειας γεωμετρικής μεθόδου. Ο αφετηριακός
συνθετικός ορισμός που προηγείται στη σπινοζική γεωμετρική μέθοδο δεν αποτελεί μια απλή ή «έξυπνη» λογική κατασκευή, αλλά φιλοδοξεί να συνιστά την ουσία του πράγματος ή τη γενεσιουργό του αιτία! Ο αληθής
ορισμός εξηγεί την εσώτερη ουσία του πράγματος, από την οποία απορρέουν αναγκαία όλες οι επιμέρους ιδιότητες του πράγματος.
Συνεπώς, η γεωμετρική μέθοδος στον Σπινόζα δεν συνίσταται απλώς στη χρήση των αυστηρών παραγωγικών νόμων της μαθηματικής λογικής, αλλά είναι άμεσα συνυφασμένη με τους εσωτερικούς
νόμους ανάπτυξης ή εκδήλωσης των όντων καθαυτά, σε ένα φιλοσοφικό πλαίσιο όπου Λογική και Οντολογία
ταυτίζονται. Κατά τον Σπινόζα, η εσωτερική αναγκαιότητα μετάβασης από έναν συλλογισμό στον επόμενό
του με βάση την αυτοανάπτυξη της εγγενούς ισχύος της νόησης δεν αποτελεί παρά το παράλληλο νοητικό
σύστοιχο της αναγκαίας αιτιακής οντολογικής συσχέτισης των όντων και των ιδιοτήτων τους μεταξύ τους.
Με άλλα λόγια, η γεωμετρική-συνθετική μέθοδος του Σπινόζα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Οντολογία
του –αν όχι αναγκαίο προϊόν της Οντολογίας του–, στην οποία, όπως θα δούμε αναλυτικά, το Όλον παράγει
τα μέρη και όχι αντιστρόφως, και μάλιστα αναγκαία.
Ωστόσο, παραμένει ένα τουλάχιστον ερώτημα: για τον
ορισμό του κύκλου και την αναγκαία συναγωγή των ιδιοτήτων του χρειάζεται ο εξωτερικός γεωμέτρης, χωρίς
τον οποίο η γεωμετρική μέθοδος καταρρέει. Όταν, όμως, έχουμε να κάνουμε με το Όλον, το Απόλυτο, τον Θεό
ή Φύση, πώς μπορούμε να αποφύγουμε ώστε ο γεωμέτρης να μην είναι παρά ο πλανεμένος ανθρώπινος νους;
Σε μια τέτοιου –χεγκελιανού– τύπου ερώτηση, ο Σπινόζα καταρχάς, πιθανώς, θα απαντούσε, μετατοπίζοντας
τον γεωμέτρη εσωτερικά στην ίδια τη φύση του Θεού, ως τον εσωτερικό γεωμέτρη του Τζιορντάνο Μπρούνο,
αλλά στην επιτακτική επιμονή του προβλήματος πιθανώς να παρέπεμπε τον αναγνώστη στην ταπεινή επαναλαμβανόμενη αρχική του ρήση στους περισσότερους ορισμούς «Με… κατανοώ αυτό που…» (per… intelligo
id quid…), που υποδηλώνει εντέλει τον δικό του απόλυτο τρόπο κατανόησης των αιώνιων αληθειών.
__________________
πηγές-βιβλιογραφία
Εισαγωγή στη φιλοσοφία του Σπινόζα
Ζιλ Ντελέζ, Σπινόζα, Πρακτική Φιλοσοφία
