Του Τζωρτζόπουλου Δημήτρη
Καθολική είναι η πεποίθηση πως ο Πλάτων εντυπωσιάστηκε τόσο καταλυτικά από τον Σωκράτη, ώστε να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στη φιλοσοφία και να εγκαταλείψει κάθε άλλη βλέψη για ενασχόλησή του με την ποίηση ή με την πολιτική, συνεργούντων προς τούτο και των κυρίαρχων πολιτικών συνθηκών. Τι χαρακτήριζε τον Σωκράτη ως φιλόσοφο και τι του επέτρεπε να ασκήσει μια τόσο μεγάλη και θαυμαστή επιρροή επί του Πλάτωνος; Όπως μας λέει ο Πλάτων στην Απολογία, ο Σωκράτης ήταν παραδειγματικά αφοσιωμένος στη φιλοσοφία και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δείξει πλήρη αδιαφορία για τις προσωπικές του υποθέσεις. Στο πλαίσιο τούτης της αδιαφορίας εντάσσεται επίσης η στάση του απέναντι στη δίκη, την καταδίκη και τη θανάτωσή του. Ο θάνατός του, υπό ένα πιο διεισδυτικό βλέμμα, ήταν μια υπέρτατη θυσία για την υπεράσπιση της φιλοσοφίας, ανεξάρτητα αν ενταγμένος εντός του πνεύματος σκοπιμότητας από την πλευρά της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν ένα αποτρόπαιο έγκλημα. Γράφει σχετικά ο Πλάτων για τούτη την υπέρτατη θυσία του Σωκράτη:
«Ίσως όμως να έλεγε κάποιος: “μα δεν ντρέπεσαι, Σωκράτη, που επιδόθηκες σε τέτοια ενασχόληση που να κινδυνεύεις τώρα εξαιτίας της να πεθάνεις;”. Σε αυτόν θα απαντούσα δικαιολογημένα πως “δε μιλάς σωστά, άνθρωπέ μου, αν νομίζεις ότι πρέπει να υπολογίζει τον κίνδυνο του θανάτου ένας άνθρωπος που μπορεί να ωφελήσει έστω και λίγο· αντίθετα μόνο εκείνο πρέπει να εξετάζει, όταν κάνει κάτι, αν η πράξη του είναι δίκαιη ή άδικη και αν αρμόζει σε καλό ή κακό άνθρωπο”»[1].
Ο Σωκράτης τιμά τη φιλοσοφία μετουσιώνοντάς την σε βιοθεωρία και βιοηθική, δηλ. σε μια τέτοια πρακτική οργάνωση της σκέψης, ώστε να αποβαίνει χρήσιμη για αυτή τούτη την Υπόθεση του ανθρώπου, χωρίς να πολυπραγμονεί.
Έτσι, ο Πλάτων πήρε από τον Σωκράτη την αντίληψη ότι η φιλοσοφία, με όλα τα μεγάλα προτάγματά της, χρειάζεται πρωτίστως να επικεντρώνεται στην κατανόηση και εξήγηση/ερμηνεία όλων εκείνων των αρχών/αρετών, που λαμβάνονται ως δεδομένες για τη ζωή, όπως π.χ. είναι η δικαιοσύνη που αναφέρεται στο ως άνω απόσπασμα, αλλά δεν γίνονται αντικείμενο φιλοσοφικής εξέτασης. Ακόμη άντλησε από τον δάσκαλό του την επιμονή για συγκεκριμένη έρευνα επί του πρακτέου, για τη χάραξη μιας αληθινής οδού προς τη γνώση και όχι τον εκφυλισμό της φιλοσοφίας σε όργανο υπηρέτησης ωφελιμιστικών σκοπών, όπως συμβαίνει συνήθως στις εποχές μας. Στον Θεαίτητο, για παράδειγμα, ο Πλάτων αναζητεί την αληθινή γνώση όχι στη μια ή την άλλη γνώμη αλλά στην αμφισβήτηση των πεποιθήσεων που εδραιώνονται ή προβάλλονται ως φιλοσοφικές αξιώσεις, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στη μεθοδική έρευνα, ήτοι συνομιλία, που δεν εξαντλείται σε μια ορισμένη θεωρία για τη γνώση ή στην πειθώ δημόσιων ανδρών:
«Σωκράτης: Μήπως νομίζεις πως υπάρχουν τόσο φοβεροί δάσκαλοι, ικανοί να φωτίσουν την αλήθεια των γεγονότων …;
Θεαίτητος: Δεν έχω τη γνώμη ότι μπορούν να διδάξουν με κάποιο τρόπο, αλλά πείθουν.
Σωκράτης: Λέγοντας “πείθουν” δεν εννοείς ότι τους κάνουν να έχουν άποψη;
Θεαίτητος: Βεβαίως.
Σωκράτης: όταν λοιπόν οι δικαστές πειστούν … για πράγματα που μόνο αν τα δεις μπορείς να τα γνωρίζεις, … τότε προκύπτει το γεγονός ότι κρίνοντας εξ ακοής και σχηματίζοντας αληθινή άποψη, έκριναν χωρίς να έχουν γνώση …
Θεαίτητος: Οπωσδήποτε.
Σωκράτης: Αν επομένως, φίλε μου, η γνώση ήταν το ίδιο πράγμα με τη σωστή άποψη, τότε ο δικαστής δεν θα είχε ποτέ σωστή άποψη δίχως γνώση. Όπως όμως βλέπουμε, είναι άλλο πράγμα το ένα κι άλλο το άλλο»[2] .
Η γνώση, για τον Σωκράτη και κατ’ επέκταση για τον Πλάτωνα σε ένα πιο θεωρητικό επίπεδο, δεν είναι αυτό που θέλει κάποιος να μεταδώσει σε κάποιον άλλο και να τον πείσει ότι είναι η αλήθεια. Γιατί τότε σχετικοποιείται απολύτως η γνώση υπό την έννοια ότι μπορεί να είναι αλήθεια αλλά μπορεί και ψεύδος. Η φιλοσοφική διερεύνηση της γνώσης είναι μια διαλεκτική αμφισβήτηση της απολυτοποίησης του σχετικού. Στη βάση μιας τέτοιας διαλεκτικής αντίληψης θεμελιώνεται και η διαλεκτική της ζωής και του θανάτου.
Ο Σωκράτης κατανοούσε τον ανθρώπινο βίο ως διαλεκτική ζωής και θανάτου και προτίμησε να θυσιαστεί παρά να σώσει τη ζωή του με την απάρνηση των αρχών του. Κατ’ αυτή τη διαλεκτική, η ζωή έχει αξία ως φιλοσοφική ζωή, τουτέστι ως διαρκής και ενδελεχής εξέταση, διερεύνηση του εαυτού μας ‒με βάση τη διερώτηση: ποιοι είμαστε;‒ αλλά και των απόψεων των συνανθρώπων μας. Συγχρόνως, μια τέτοια διερεύνηση, μια τέτοια δηλ. φιλοσοφική στάση ζωής, μαθαίνει τον αληθινό φιλόσοφο να μη φοβάται τον θάνατο· δεν τον κρατά άξεστο και αμαθή, έτσι ώστε να τρέμει μπροστά στο θάνατο:
«… το να φοβάται κανείς τον θάνατο, Αθηναίοι, δεν είναι τίποτε άλλο παρά να νομίζει ότι είναι σοφός ενώ δεν είναι, γιατί θεωρεί πως γνωρίζει αυτά που δεν γνωρίζει. Γιατί κανένας δεν ξέρει τι είναι ο θάνατος, ούτε αν συμβαίνει να είναι το ύψιστο αγαθό για τους ανθρώπους, ενώ αυτοί τον φοβούνται σαν να είναι σίγουροι ότι πρόκειται για το μεγαλύτερο κακό. … Εγώ, Αθηναίοι, … αν θα έλεγα ότι είμαι σε κάτι σοφότερος [από τους περισσότερους ανθρώπους] είναι σε τούτο , ότι δηλ. δεν έχω σαφή γνώση για τα όσα γίνονται μετά θάνατον»[3].
Ο Πλάτων θα εντυπωσιαστεί από τούτη τη στάση του Σωκράτη απέναντι στο θάνατο και θα επεξεργαστεί περαιτέρω την αντίληψή του ότι η φιλοσοφία είναι μελέτη θανάτου[4]. Για να είναι μελέτη θανάτου, πρωτίστως πρέπει να είναι φιλοσοφία της ζωής και όχι φιλοσοφία απάρνησης της ζωής.
Ως φιλοσοφία της ζωής αποκτά, κατά κύριο λόγο, τον χαρακτήρα της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Π.χ. η φιλοσοφία του Πλάτωνος περί της ουτοπικής πολιτείας στο έργο του Πολιτεία επιχειρεί να καταδείξει πως ένας ευδαίμων βίος δεν μπορεί να υπάρξει εντός των υπαρκτών πολιτευμάτων, διότι όλα στηρίζονται σε ψευδείς πεποιθήσεις και υπηρετούν το ψεύδος: υπόσχονται ή προβάλλουν κίβδηλα ιδανικά και έναν κίβδηλο τρόπο ζωής, που δεν συνάδει με τον αυθεντικά φιλοσοφικό τρόπο ζωής, έναν τέτοιο δηλ. βίο, όπου όλοι οι άνθρωποι απολαμβάνουν όλα τα ύψιστα αγαθά, χωρίς να χάνονται στο κυνήγι του υλικού πλουτισμού, όπου προσβλέπουν στο ευ ζην και όχι απλώς στο ζην και έτσι δεν γίνονται έρμαια της αδικίας, της φιληδονίας, της ανισότητας των φύλων, γενικώς μιας επιτηδευμένης ζωής, περιβεβλημένης με το φωτοστέφανο της επιτυχίας αλλά όχι της ευτυχίας. Τι δείχνουν όλα τούτα; Πως ο Πλάτων δεν έμεινε ανεπηρέαστος από τον Σωκράτη, από το φιλοσοφικό του παράδειγμα, που προτίμησε να καταδικαστεί και να εκτελεστεί ως εγκληματίας παρά να προδώσει τη φιλοσοφία. Στην περίπτωση του Σωκράτη και περαιτέρω του Πλάτωνα, ο φιλοσοφικός Λόγος δεν εκτυλίσσεται ως δασκαλικός, ρητορικός ή σοφιστικός, που δεν επιχειρηματολογεί, δεν σκέπτεται παρά επιδιώκει απλώς να πείσει αλλά ως δια-λογικός, ως ομιλητικός στην ψυχή του ανθρώπου, όπως μας λέει ο Πλάτων στον Φαίδρο, ως συλλογιστική ανάμεσα σε συζητητές. Ο Πλάτων, ακολουθώντας τον δάσκαλό του, προτάσσει ως κύριο στόχο να παρακινήσει τον αναγνώστη, τον συνομιλητή, να σκεφτεί φιλοσοφικά· να τον εξοικειώσει με φιλοσοφικούς τρόπους γνώσης των πραγμάτων και να ενσταλάξει μέσα του την αγάπη για τα θεϊκά αγαθά.
