Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα μας, ο δυτικός "πολιτισμένος" κόσμος, ο κόσμος της υλικής αφθονίας και της ιδεολογικής αποτελμάτωσης, χαρακτηρίζεται και στηρίζεται στην εμφάνιση της μαζικής κουλτούρας. Η μαζική κουλτούρα, που συμβαδίζει με την εξάλειψη του λαϊκού πολιτισμού της υπαίθρου και των πόλεων και που έβαλε στο περιθώριο τη γνήσια, την αυθεντική τέχνη, κατασκευάστηκε για να γεμίσει τον ελεύθερο χρόνο του σύγχρονου ανθρώπου. Όλοι σήμερα, ανεξάρτητα από την κοινωνική ή εθνική τους προέλευση, ανεξάρτητα από την κοινωνική κατηγορία στην οποία ανήκουν και από τις ιδεολογικές πεποιθήσεις τους, είναι αφοσιωμένοι μανιακά στην ανάγνωση βιβλίων μπεστ σέλλερ, εφημερίδων και περιοδικών ποικίλης ύλης, στην ακρόαση αμφίβολων ραδιοφωνικών προγραμμάτων και μουσικών τεχνοτροπιών "της μόδας", στην παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραμμάτων, τηλεταινιών, σήριαλ και κακόγουστων κινηματογραφικών ταινιών.
Αλλά, μέσα από ποιες διαδικασίες μεθοδεύτηκε η επινόηση αυτών των προοριζόμενων για μαζική κατανάλωση λύσεων; Ποιον ρόλο παίζει η μαζική κουλτούρα μέσα στη σημερινή κοινωνική οργάνωση και ποιες είναι οι επιπτώσεις της στα άτομα-δέκτες; Ποια είναι η διαφορά της από την αυθεντική "ανώτερη" κουλτούρα που ήταν ανέκαθεν προνόμιο μιας μικρής μειοψηφίας ανθρώπων; Σ’ αυτά και σ’ άλλα ερωτήματα προσπαθούν να απαντήσουν στο βιβλίο αυτό μ’ έναν τρόπο μοναδικό και απόλυτα πολιτικοποιημένο τέσσερις στοχαστές που ανήκουν στην Σχολή της Φραγκφούρτης και που άνοιξαν με την εμφάνισή τους μια νέα περίοδο στη ριζοσπαστική σκέψη και στην κοινωνική κριτική του καιρού μας.
Από βιβλιονετ
Αποσπάσματα από το βιβλίο <<ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ>> :
.........α. Γένεση τής μαζικής κουλτούρας
Μετά τίς κρίσεις πού χαρακτήρισαν τόν καπιταλισμό άπό τά τέλη τοΰ
19ου ώς τίς άρχές τοΰ 20οϋ αιώνα, ένισχύθηκε ή τάση διατήρησης τής
κατεστημένηςτάξης πραγμάτων. Οι πρωταγωνιστές τής τωρινής μοιρα
σιάς τής εξουσίας καί τής ιδιοκτησίας έκμεταλλεύτηκαν τίς σύγχρονες
τεχνολογικές έξελίξεις καί έπινόησαν αύτό πού λέγεται μαζική κουλ
τούρα, γιά νά μποροΰν νά άσκοΰν έλεγχο στή συνείδηση τών άνθρω
πον. Τά προϊόντα τής κουλτούρας αύτής είναι έμπορεύματα πού έπι
βάλλονται μέ τή διαφήμιση καί μέ τή μορφοποίηση νέων αισθητικών
προτύπων, πού δέν έχουν σχέση μέ τήν αισθητική καί μέ τήν όμορφιά,
άλλά μέ τά οικονομικά καί άλλα συμφέροντα τοΰ βιομηχανικού καί
χρηματιστικοΰ κεφαλαίου. Ή έπιβολή τής αισθητικής τής μαζικής
κουλτούρας συνοδεύεται άπό τή μουμιοποίηση τής κλασικής αύθεντι
κής τέχνης (τά άριστουργήματά της άπέκτησαν εναν μουσειακό χαρα
κτήρα, πού συνδέεται μέ την έπιφανειακότητα τής γενίκευσης τής παι
δείας), άπό τόν παραγκωνισμό τής αυθεντικής, σύγχρονης τέχνης καί
άπό τήν όλική σχεδόν έξαφάνιση τής λαϊκής κουλτούρας τής υπαίθρου
καί τών πόλεων.
β. Χαρακτηριστικά τής μαζικής κουλτούρας
1. Έ να άπό τά σπουδαιότερα γνωρίσματα τής μαζικής κουλτούρας εί
ναι ή τυποποίηση. Αύτή δέν εντοπίζεται μόνο στά γενικά χαρακτηρι
στικά, άλλά καί στίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες τών προϊόντων τής κουλ
τούρας αύτής. Είναι ή άτέρμονη έπανάληψη τών Ιδιων θεμάτων, μοτί
βων καί τεχνικών, ή άναπαλαίωση (πού καταλήγει σέ ευνουχισμό) πα
λιότερων θεμάτων καί έργων, ή «διασκευή» κλασικών, αύθεντικών έρ
γων τέχνης, ή τεχνητή άναβίωση παλιών τεχνοτροπιών καί μοδών, ή
άναίσχυντη εκμετάλλευση στοιχείων τής λαϊκής κουλτούρας πού άπο-
χωρίζσνται βάναυσα άπό τά άρχικά τους συμφραζόμενα, ή καθιέρωση
νέων θεμάτων καί συρμών (πού βασίζονται, στήν πραγματικότητα, σέ
παλιούς). Ή ψεύτικη αύτή ποικιλομορφία καί ποικιλοχρωμία δείχνει
ότι ή μαζική κουλτούρα δέν μπορεί νά υπάρξει χωρίς μιά έπίφαση πρω
τοτυπίας καί νεοτερισμοΰ.
Ή τυποποίηση συμβαδίζει μέ τήν ψευτοεξατομίκευση, μέ τόν
επιφανειακό καί κίβδηλο ύπερτσνισμό ορισμένων
λεπτομερειών πού άποβλέπουν στό διαχωρισμό τών προϊόντων τής μα
ζικής κουλτούρας, στήν άποφυγή μιάς ένδεχόμενης ταύτισής τους. Ή
ψευδοεξατομίκευση επιτυγχάνεται μέ τήν ύπερβολική χρήση κάθε εί
δους έφέ (μουσικών, όπτικών, σκηνοθετικών κλπ) πού έξαρτώνται μέ
τή σειρά τους άπό μιά προηγμένη τεχνολογία. 'Όπως λέει ό Άντόρνο,
«τό άποτέλεσμα τής τυποποίησης καί τής ■ψευδοεξατομίκευσης γιά τή
φυσιογνωμία τής βιομηχανίας τής κουλτούρας είναι ένα μείγμα έκσυγ-
χρονισμένης φωτογραφικής αυστηρότητας καί ακρίβειας, άπό τή μιά,
καί άτομικιστικών υπολειμμάτων, αισθηματισμού καί ένός ήδη ετοιμα
σμένου καί κανονισμένου ρομαντισμού, άπό τήν άλλη». Ή τυποποίηση
δέν άφορά πάντως μόνο τά προϊόντα τής μαζικής κουλτούρας, άλλά καί
τίς άντιδράσεις, τίς άπαντήσεις τών δεκτών τους. Σ’ αυτήν τήν έκ τών
προτέρων κατασκευή άπαντήσεων άποβλέπουν τά διάφορα σχόλια καί
οί κριτικές πού παρουσιάζονται άπό τίς εφημερίδες, τά περιοδικά, τό
ραδιόφωνο καί τήν τηλεόραση, καί πού έπιβάλλουν στό κοινό πρότυπα
ερμηνείας τών προϊόντων τής μαζικής κουλτούρας. Έ να συγκεκριμένο
παράδειγμα τής διαφοράς τής μαζικής κουλτούρας άπό τή γνήσια τέχνη
μέ βάση τήν τυποποίηση βρίσκεται στό άρθρο τού Άντόρνο «Ή προο-
ριζόμενη γιά τό πλατύ κοινό μουσική».17 Έδώ ή μουσική «γιά τίς μά
ζες» άντιδιαστέλλεται πρός τή «σοβαρή» (αύθεντική) μουσική. Ά ς
δούμε πώς σχηματοποιεί ό Ντέιβιντ Χέλντ τίς άπόψεις τοΰ Άντόρνο 18
(Βλέπε πίνακες I καί II).
2. Ή μαζική κουλτούρα δέν άποβλέπει στήν υπέρβαση τής κατεστημέ-
νης τάξης πραγμάτων ούτε προβάλλει τήν εικόνα ένός καλύτερου κό
σμου , οπου ό άνθρωπος θά συμβίωνε άρμονικά μέ τούς δμοιούς του καί
μέ τή φύση. Ή μαζική κουλτούρα δέν στοχεύει στήν κατάδειξη τών κοι
νωνικών άντιφάσεων ούτε έπικαλεϊται ιδανικά πού θά μπορούσαν όυ-
νάμει νά γίνουν πραγματικότητα. Αντίθετα, ταυτίζεται άπόλυτα μέ τό
ύπάρχον, άναπαράγει καί ενισχύει τίς κυρίαρχες ερμηνείες τής πραγ
ματικότητας καί κολακεύει τό ευνουχισμένο άτομο, εκμεταλλευόμενη
δλες τίς άδυναμίες τού έγώ του, τίς άνορθολογικές τάσεις του, τά νευ
ρωτικά του συμπτώματα καί τίς ναρκισσιστικές άμυνές του. Στόν κινη
ματογράφο π.χ. μπορεΐ κανείς νά παρατηρήσει τήν εξύμνηση τοΰ «μέ
σου άνθρώπου», μέ τά έλαττώματά του, τά «πάθη» του, τά μικρά του
χαρίσματα, τίς καλές ή εύθυμες πλευρές τοΰ έαυτοϋ του ■ έπίσης, τόν έκ-
θειασμό καί τήν άπολυτοποίηση τών πραγμοποιημένων άνθρωπίνων
σχέσεων, τήν τελική έπικύρωση τής ύπάρχουσας κοινωνικής ιεραρχίας,
τήν ταυτόχρονη άνάμειξη (καί συνεπώς άμοιβαία έξουδετέρωση) έν-
νοιών καί καταστάσεων πού είναι άντίθετες μεταξύ τους καί τόν γελοίο
τεμαχισμό τής άνθρώπινης ύπαρξης σέ «περιοχές» (άς θυμηθούμε έδώ
τό κλασικό σχήμα τής διάκρισης τής «πλούσιας σέ αισθήματα» ψυχής
άπό τήν «άσήμαντη» καθημερινή πραγματικότητα· παραδείγματα, ή
ιστορία τής πόρνης μέ τήν άγνή ψυχή, τοϋ συμπαθητικού γκάνγκστερ,
πού τοΰ άρέσει νά παίζει μέ ηλεκτρικά τρενάκια έπειδή πέρασε μιά δυ
στυχισμένη παιδική ήλικία, τοΰ μεγάλου άπατεώνα, πού είναι καί εξαι
ρετικά μορφωμένος, κλπ.)
γ. ’Επιπτώσεις τής μαζικής κουλτούρας στόν δέκτη
Ή μαζική κουλτούρα έπινοήθηκε γιά νά γεμίσει τόν έλεύθερο χρόνο
τοΰ άνθρώπου, τό χρόνο πού τοϋ άφήνει ή άσκηση μιάς όρθολογικο-
ποιημένης καί μηχανοποιημένης έργασίας καί ή συμμετοχή σέ μιά άνού-
σια διανθρώπινη συναλλαγή καί επαφή. Ή οχληρότητα τής καθημερι
νής ζωής, τά προβλήματα έπιβίωσης, συμμετοχής στά κοινά καί αυτο
γνωσίας, ή άγωνία γιά τό μέλλον, ή αίσθηση τής αποξένωσης πού έχει τό
σύγχρονο άτομο άπό κάθε τομέα τής ιδιωτικής, κοινωνικής καί πολιτι
κής ζωής, έκαναν τόν έλεύθερο χρόνο πραγματικό άσυλο. Ά λλά αύτό
άκριβώς τό καταφύγιο καταλήφτηκε άπό τή μαζική κουλτούρα, πού πέ
τυχε τόν έφησυχασμό, τήν έξουδετέρωση τής οργής καί τής άπελπισίας,
τήν άδρανοποίηση τής σκέψης καί τήν άναπαραγωγή τών παραδεδομέ-
νων άξιών καί άναγκών. 'Η μαζική κουλτούρα προσφέρει διασκέδαση,
ψυχαγωγία, μ’ άλλα λόγια φυγή άπό τήν πραγματικότητα καί προετοι
μασία γιά μιά άκόμη έργάσιμη μέρα. Συμπερασματικά, δέν είναι τίποτε
άλλο παρά μιά άσφαλιστική δικλείδα πού έκτονώνει τίς κρίσεις' είναι ή
πίσω όψη, ό πιστός συνοδοιπόρος τής καπιταλιστικής βιομηχανικής
παραγωγής...........
......Ή βιομηχανία τής κουλτούρας:
Ό Διαφωτισμός ώς έξαπάτηση τών μαζών
Ή κοινωνιολογική θεωρία ότι ή άπώλεια τοΰ στηρίγματος τής
Αντικειμενικά έδραιωμένης θρησκείας, ή εξαφάνιση τών τελευ-
ταίων προκαπιταλιστικών ύπολειμμάτων καί ή τεχνολογική καί
κοινωνική διαφοροποίηση καί έξειδίκευση έχουν οδηγήσει τήν
κουλτούρα μας σ’ ενα χάος άναιρεΐται καθημερινά· γιατί ή κουλ
τούρα σήμερα βάζει τήν ϊδια σφραγίδα σέ δλα. Τά φίλμ, τό ρα
διόφωνο καί τά περιοδικά φτιάχνουν ένα σύστημα όμοιόμορφο
τόσο στό σύνολό του δσο καί κάθε μέρος του χωριστά. Άκόμη
καί οί αισθητικές εκδηλώσεις τών πολιτικά διαφωνούντων προ
σώπων είναι ίδιες μέσα στήν ένθουσιώδη υποταγή τους στό άτσά-
λινο σύστημα. Τά διακοσμητικά διοικητικά κτίρια τής βιομηχα
νίας καί τά κέντρα έκθεσης τών βιομηχανικών προϊόντων είναι τά
ϊδια τόσο στίς χώρες πού έχουν ολοκληρωτικά καθεστώτα δσο καί
στίς υπόλοιπες. Οί τεράστιοι, άστραφτεροί πύργοι πού ξεπε-
τιοΰνται παντοΰ είναι εξωτερικά σημάδια τοΰ ιδιοφυούς σχεδια-
σμού τών διεθνών συμφερόντων πρός τόν όποιο κινιόταν τό άπε-
λευθερωμένο έπιχειρησιακό σύστημα (πού τά μνημεία του ήταν
μιά μάζα θλιβερών σπιτιών καί εμπορικών οίκων μέσα σέ ρυπα
ρές, άψυχες πόλεις). Ά κόμη καί τώρα τά παλιά σπίτια πού βρί
σκονται έξω άπό τά κέντρα τών πόλεων μοιάζουν μέ τρώγλες, καί
τά καινούρια μπάνγκαλοους πού χτίζονται στά περίχωρα τών πό
λεων μοιάζουν άπόλυτα μέ τίς πρόχειρες κατασκευές τών εμπορι
κών εκθέσεων, έπειδή εξυμνούν τήν τεχνική πρόοδο καί επειδή
άπαιτούν (καί ή άπαίτηση αύτή είναι εγγεγραμμένη στή φύση
τους) νά πεταχτοΰν μετά άπό λίγο δπως πετιούνται τά άδειανά
κονσερβοκούτια. Τά στεγαστικά σχέδια τών πόλεων πού άποβλέ-
πουν στή διαιώνιση τοΰ άτόμου ώς άνεξάρτητης δήθεν μονάδας
μέσα σέ μιά μικρή, ύγιεινή κατοικία, τό κάνουν δλο καί πιό υπο
χείριο στόν άντίπαλό του - στήν άπόλυτη δύναμη τοϋ κεφαλαίου.
’Επειδή οί κάτοικοι, ώς παραγωγοί καί καταναλωτές, κινοϋνται
πρός τό κέντρο σέ άναζήτηση δουλειάς καί εύχαρίστησης, δλες οί
μεμονωμένες κατοικίες κρυσταλλώνονται σέ καλά οργανωμένα
συμπλέγματα. .........
ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ:
