Ο Μαξ Χορκχάιμερ είχε από την πρώτη στιγμή συνειδητοποιήσει ως ιδρυτής της Σχολής της Φρανκφούρτης ότι η μόνη εφικτή μορφή οργάνωσης μιας δημοκρατικής κοινωνίας είναι μέσα στα κοινοτικά πρότυπα χωρίς να λαμβάνει ο συγκροτητικός της χαρακτήρας κολεκτιβιστικά χαρακτηριστικά με κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Ο διακεκριμένος στοχαστής και δημιουργός της Κριτικής Θεωρίας πίστευε ότι αυτό που χρειαζόταν δεν είναι η ανατροπή του καπιταλισμού, όπως πίστευαν και πιστεύουν οι αδιάλλακτοι δογματικοί αριστεροί και οι κρατιστές σοσιαλιστές, αλλά η μεταμόρφωσή του μέσω της δημιουργίας θεσμών που θα επιτελούν τους λειτουργικούς όρους για την επίτευξη μιας έλλογης σύνταξης της κοινωνίας κατά προσέγγιση. Ήταν ενάντιος σε οποιαδήποτε θεώρηση της κοινωνίας στην οποία το άτομο θα έχανε την αυτονομία του. Άλλωστε πρώτιστος στόχος της κριτικής θεωρίας ήταν να αναδείξει όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά του νεωτερικού καπιταλιστικού συστήματος με σκοπό την συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση των όρων λειτουργίας του.
Ο Μαξ Χορκχάιμερ ομολογεί ότι η δημιουργία ενός κόσμου όπως αυτός κάποτε οραματιζόταν (στα νεανικά του χρόνια) αποτελεί ανεκπλήρωτη προσδοκία. Οι παράγοντες που αποτρέπουν, κατά τη γνώμη του, τη δημιουργία ενός τέτοιου κόσμου με εξαφάνιση κάθε έννοιας αγοράς είναι οι αρχές που θα πρέπει να αποτελέσουν τα θεμέλιά του σε μια άλλη εκδοχή του, δηλαδή η δικαιοσύνη και η ελευθερία. Αυτές οι δύο έννοιες είναι αδύνατον να πραγματωθούν από κοινού, όπως λανθασμένα θεωρούσε ο διαφωτισμός (ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα). Την κοινή τους πραγμάτωση εμποδίζει όχι μόνο η λογική της ιστορίας, που προσδιορίζει τον κόσμο στον οποίο ζούμε και συνεπώς επιμηκύνει την ύπαρξή του μέσα στο χρόνο χωρίς σημαντικές μεταβολές, αλλά η σχέση στην οποία οι ίδιες διατελούν μεταξύ τους.
Ελευθερία και δικαιοσύνη είναι έννοιες διαλεκτικές, δηλαδή, όπως διευκρινίζει ο Horkheimer, αντίθετες. Η εναντιότητά τους καθίσταται διάφανη, όταν τις εξετάσει κανείς στο πλάτος της ευρύτερης έννοιας στην οποία αναφέρονται. Δηλονότι της κοινωνίας. Προβαίνοντας ο Horkheimer σε μια τέτοια εξέταση, διαπιστώνει ότι: όσο περισσότερη δικαιοσύνη τόσο περισσότερη ελευθερία, όσο περισσότερη ελευθερία τόσο λιγότερη δικαιοσύνη.
Ο Horkheimer επισημαίνει, λοιπόν, την αντιθετική σχέση ελευθερίας και δικαιοσύνης, αναδιφώντας τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του, στον κόσμο αυτό η δραστηριότητα του ατόμου καθορίζεται μέχρι τις έσχατες λεπτομέρειές της, συρρικνώνεται από την άλλη στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ανταπόκριση της κοινωνίας στο αίτημα για ίσες ευκαιρίες συγκαλύπτει την πρόθεσή της για καταπίεση και κυριαρχία. Επομένως, η κοινωνική δικαιοσύνη δεν υπηρετεί την έννοια της δικαιοσύνης, αλλά τις εξουσιαστικές τάσεις της κοινωνίας, το ίδιο ακριβώς που μας επισημαίνει και ο Hayek. Η κατάσταση αυτή δεν είναι γνώρισμα μόνο της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και της ανθρώπινης ιστορίας σε όλη τη μέχρι τώρα πορεία της.
Βιβλιογραφία
Η Κριτική Θεωρία κατά τον Max Horkheimer, Νικόλαος Χρόνης
