Η λογική του Χέγκελ ως μεταφυσική
Ο Χέγκελ πίστευε σε μια ενότητα του νοείν και του είναι. Δηλαδή ότι είναι δυνατόν η ανθρώπινη νόηση να συλλάβει την πραγματικότητα των όντων, του κόσμου και της λειτουργίας του. Ότι το είναι, ο κόσμος, η πραγματικότητα γύρω μας μπορεί να γίνει μια διαδικασία κατά την οποία ο άνθρωπος ή κάτι συλλαμβάνει τις διάφορες καταστάσεις της ύπαρξής του μέσα από την εξελικτική πορεία μέσα στο χρόνο ενοποιώντας στην ταυτότητά του όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτήριζαν κάθε μεταμόρφωση-μεταβολή του. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται με τον αποφατισμό, μας λέει ο Χέγκελ.
Ο αποφατισμός, γνωστός περισσότερο με τον χαρακτηρισμό "αρνητικότητα", στον Χέγκελ είναι μια αέναη σχέση ανάμεσα στις χαρακτηριστικές ιδιότητες ενός όντος, ενός πράγματος και τις αντιθετικές ή συμπληρωματικές σε αυτές. Η εγελιανή διαλεκτική διαδικασία αντλεί την κινητήριο δύναμή της από την πίεση λοιπόν να υπερβεί την αρνητικότητα αυτή.
Η διαλεκτική εδώ είναι μια διαδικασία μέσα σε έναν κόσμο όπου ο τρόπος ύπαρξης των ανθρώπων και των πραγμάτων είναι καμωμένος από αντιθετικές σχέσεις, με τέτοιο τρόπο που κάθε επιμέρους περιεχόμενο ή χαρακτηριστικό να μπορεί να ανελιχθεί, να αναδειχτεί αποκλειστικά περνώντας από το αντίθετό του. Το "αντίθετό" του είναι συμπληρωματικό τμήμα του πρώτου, και ολόκληρο το περιεχόμενο είναι το σύνολο όλων των αντιθετικών σχέσεων που υπάρχουν σε αυτό.
Με πιο απλά λόγια, ας πάρουμε ένα πράγμα, ένα αντικείμενο που θέλουμε να το γνωρίσουμε, να το μελετήσουμε να καταλάβουμε τις ιδιότητές του που το διακρίνουν από άλλα αντικείμενα. Αν θέλουμε να διακρίνουμε το συγκεκριμένο πράγμα, το επιτυγχάνουμε αρκεί να απαριθμήσουμε τις ιδιότητές του.
Το παράδειγμα
Για παράδειγμα, έστω ότι έχουμε ένα τραπέζι. Το τραπέζι που βρίσκεται εδώ σε αυτό το δωμάτιο χρησιμοποιείται ως γραφείο και έχει σκουροκάστανο λούστρο, είναι βαρύ, ξύλινο κ.λπ. Το να είναι ένα τραπέζι με τα ανωτέρω χαρακτηριστικά δε σημαίνει το ίδιο με το να λέμε ότι είναι απλώς ένα τραπέζι. Μιλάμε ήδη για κάτι συγκεκριμένο. Το τραπέζι δεν είναι κάποια από τις ιδιότητες αυτές (σκουροκάστανο, βαρύ, ξύλινο κ.λπ) ούτε είναι απλά το υλικό τους άθροισμα. Οι επιμέρους ιδιότητες, κατά τον Χέγκελ είναι συγχρόνως και η άρνηση του τραπεζιού. Δηλαδή δεν είναι δυνατόν οι συγκεκριμένες ιδιότητες αυτές να ορίζουν την ολοκληρωμένη ταυτότητα του τραπεζιού, αλλά μόνο ένα μέρος του.
Οι προτάσεις αυτές έχουν την τυπική λογική δομή του Α ίσον Β. Τι σημαίνει αυτό; Ότι η πρόταση "το τραπέζι είναι σκουροκάστανο κ.λπ" λέει ταυτόχρονα ότι το τραπέζι είναι κάτι που δεν είναι ο εαυτός του (να η άρνηση). Αυτή είναι η πρώτη αφηρημένη μορφή με την οποία εκφράζεται η αρνητικότητα όλων των πεπερασμένων πραγμάτων. Το ίδιο το είναι κάποιου πράγματος εμφανίζεται ως κάτι άλλο, σαν κάτι διαφορετικό από το πράγμα. Το πράγμα, το ον, μας λέει ο Χέγκελ, υπάρχει στην "ετερότητά" του, στο άλλο του (Anderssein).
Ένα πράγμα δε μπορεί να κατανοηθεί μέσω των ιδιοτήτων του, χωρίς αναφορά σε άλλες ιδιότητες οι οποίες αποκλείονται από αυτές που κατέχει. Η έννοια "ξύλινο" έχει νόημα π.χ μόνο διαμέσου της συσχέτισής της με κάποια άλλη έννοια, "μη ξύλινη". Δηλαδή η έννοια του "ξύλινου" συλλαμβάνεται από τη διάκριση ότι υπάρχουν αντικείμενα, πράγματα που μπορεί να είναι σιδερένια, πλαστικά κ.λπ. Όπως και η έννοια "σκουροκάστανο" (χρώμα) μπορεί να νοηθεί σε σχέση με την ύπαρξη άλλων χρωμάτων (μπλε, πράσινο κ.λπ). Το σύνολο των αρνήσεων, των ιδιοτήτων που δεν τα έχει ένα πράγμα είναι άπειρο.
Άρα μιλάμε για απειρότητα σχέσεων. Το κάθε πράγμα πρέπει να εννοηθεί σε σχέση με άλλα πράγματα. Αυτό το βλέπουμε καθημερινά στη ζωή μας. Ας φανταστούμε το κινητό που θέλουμε να αγοράσουμε. Πόσες συγκρίσεις θα κάνουμε με άλλα κινητά ως προς τις ιδιότητες και τις δυνατότητες που έχουν; Πάρα πολλές. Διαχρονικά όμως θα κάνουμε συγκρίσεις άπειρες ως προς την έννοια "κινητό", σε σχέση δηλαδή με όλα τα κινητά που κυκλοφόρησαν μέσα στην ιστορία και σε σχέση με εκείνα που σκεφτόμαστε για τις μελλοντικές τους δυνατότητες.
Η δυνατότητα του ανθρώπου να συλλάβει τον πραγματικό εαυτό του
Το ον λοιπόν για το οποίο γίνεται λόγος μπορεί να είναι και ο άνθρωπος. Όταν μας λέει ο Χέγκελ ότι και ο άνθρωπος βρίσκει μέσα από την ετερότητά του, μέσα από τον άλλο την ταυτότητά του, τι εννοεί;
Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις ανθρώπινες σχέσεις. Το άτομο μόνο του χωρίς τη σύναψη διαπροσωπικών ή φιλικών σχέσεων, χωρίς την ένταξή του σε μορφές κοινοτήτων (οικογένεια, γειτονιά, σχολείο, κοινωνικός χώρος εργασίας, ενεργό μέλος συλλόγου κ.λπ), χωρίς την ζύμωσή του στη συνάντηση με τον άλλο αδυνατεί να βιώσει πλευρές της ανθρώπινης ουσίας και οντότητας, προκειμένου να συλλάβει το όλον, τον έσω ιδανικό άνθρωπο, ένα καθολικό νόημα για την ύπαρξη. Μάλιστα, η δυνατότητα αυτή, δηλαδή το να σχετίζεται με τους άλλους και να αποκτά, κατά τη σύναψη των σχέσεων αυτών, γνώσεις, σκέψεις, κρίσεις και εμπειρίες αλλότριες, διαφορετικές από αυτόν, καθίσταται μια μορφή ελευθερίας, γιατί έτσι επιτυγχάνει να συλλαμβάνει κανείς άπειρους τρόπους να σκέφτεται, να κρίνει, να δρα, να ζει ή να υπάρχει.
Βιβλιογραφία:
"Λόγος και επανάσταση", του Χέρμπερτ Μαρκούζε
