Το προατομικό στάδιο του ανθρώπου
Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, η ψυχονοητική του υπόσταση έχει τη μορφή του προατόμου. Το προάτομο είναι το υλικό, το βιολογικό και οργανικό, δηλαδή, στοιχείο του ανθρώπου που επηρεάζει ολοκληρωτικά την ατομική ύπαρξη στην διάθεση για κυριαρχία, αυτοσυντήρηση και εκπλήρωση των υλικών απολαύσεων. Το προάτομο δεν συνειδητοποιεί καν ότι υπάρχει, γιατί στην αρχή της ζωής του ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα βιώσει την κοινωνική εμπειρία και την συναναστροφή με τους άλλους και σημασία έχει για αυτόν μόνο οτιδήποτε περιστρέφεται γύρω από το εγώ του, τον εαυτό του ικανοποιώντας αποκλειστικά τις δικές του ανάγκες.
Συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν οι άλλοι (Το ατομικό στάδιο του ανθρώπου)
Σιγά αλλά σταθερά κατανοεί ότι δίπλα του υπάρχουν οι άλλοι. Τότε είναι που αρχίζει να συνειδητοποιεί ο άνθρωπος ότι υπάρχει. Ο άνθρωπος αρχίζει να υπάρχει όταν συνειδητοποιεί ότι έξω από τον δικό του κόσμο υπάρχει ένας άλλος κόσμος ξεχωριστός από αυτόν, οι άλλοι και η φύση. Το άτομο εισέρχεται στην ιστορία και συλλαμβάνει μέσα του την κοινωνία. Τους άλλους
τους προσλαμβάνει αρχικά ως πρόσχημα και αποκούμπι για να κερδίσει το εγώ του, να εκπληρώνει ευκολότερα τις ανάγκες του. Όταν συνειδητοποιήσει ότι υπάρχουν οι άλλοι και ότι η ύπαρξή τους είναι βασικός όρος για την επιτυχή πορεία του στη ζωή, συνειδητοποιεί ότι ικανοποιεί και άλλες ανάγκες που πριν δεν υπήρχαν, κοινωνικές και πνευματικές, όπως η φιλία, η παρέα, το παιχνίδι. Αποκτώντας κοινωνικές εμπειρίες το άτομο σταδιακά κατανοεί ότι εκτός από το δικό του "εγώ" υπάρχουν και άλλα εγώ. Τότε είναι που γεννιέται ένα μικρό εμείς. Είναι το στάδιο της κοινωνικοποίησης στο οποίο ακόμα σοβεί ο σχετικός εγωκεντρισμός. Το άτομο έχει ξεκινήσει την πορεία του προς τον αληθινό άνθρωπο, αλλά ακόμα σκέφτεται περισσότερο ατομικά.
Το ηθικό στάδιο του ανθρώπου (Το σχετικό "εμείς"- ατομική ηθική)
Όσο περνά ο χρόνος, το άτομο με την συναναστροφή του με τους άλλους αρχίζει να αναπτύσσει μια ηθική μέσα του που απορρέει από αυτήν την συναναστροφή και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Η συναναστροφή ως κοινωνική συνήθεια εδραιώνει αισθήματα αγάπης και πνευματικότητας. Η πνευματικότητα αυτή συλλαμβάνεται από τη βεβαιότητά του ότι χωρίς τον άλλο δεν έχει νόημα η ζωή του, η ανάγκη για φιλία και διαπροσωπικές σχέσεις αποτελεί μέγιστη ανάγκη πλέον για τον εαυτό του. Ο άλλος αποκτά σημασία για την ύπαρξή του. Η ηθική του ατόμου αρχίζει να αναπτύσσεται μέσα του όταν αναρωτιέται πώς τον βλέπει ο άλλος. Στη συνέχεια συνειδητοποιεί ότι ο άλλος βλέπει τον εαυτό του μέσα από το εγώ που έχει εκείνος. Δηλαδή συνειδητοποιεί ότι υπάρχει ένα άλλο εγώ που βλέπει και κατανοεί το δικό του εγώ. Τότε το δικό του εγώ κοινωνικοποιείται και δρα όχι όπως ακριβώς θα ήθελε το δικό του εγώ, αλλά και σε σχέση και με το πώς θα ήθελαν οι άλλοι. Έχει ήδη γεννηθεί το σχετικό "εμείς".
Ο ηθικός άνθρωπος λοιπόν, ζει και δρα στην καθημερινότητά του όχι με βάση το πώς θα ήθελε μόνο ο ίδιος αλλά και σε σχέση με το πώς θα ήθελαν οι άλλοι. Στις περισσότερες των περιπτώσεων η ηθική του ατόμου έχει περισσότερο εξωτερικά χαρακτηριστικά, γιατί οι κοινωνικές περιστάσεις το αναγκάζουν να υιοθετεί τη στάση αυτή. Μέσα από τα άλλα άτομα φύεται ο ατομικός χαρακτήρας του ανθρώπου που αναπτύσσει μια κοινωνικότητα μηχανική και απρόσωπη, γιατί μέσα από αυτήν προβάλλει η εκπλήρωση των ατομικών προσδοκιών σε συνθήκες κοινωνικής νομιμότητας. Η ατομική ηθική νοείται ως η κοινωνική καταξίωση και πρόοδος του ατόμου, η εξυπηρέτηση των ατομικών συμφερόντων και επιδιώξεων με βάση την κοινωνική νομιμότητα, την κοινωνική ένταξη των προταγμάτων του ατόμου στα θεσπισμένα νομικά και συμβατικά πλαίσια που έχει δομήσει η εκάστοτε κοινωνία και πολιτεία. Οι πράξεις του ατόμου έχουν την νομιμότητα που απορρέει από τους κατά συνθήκη θετούς και άγραφους νόμους της κοινωνίας. Πρόκειται, λοιπόν, για την εξωτερική ηθική.
Οι περισσότεροι άνθρωποι κατορθώνουν να φθάσουν μέχρι το ηθικό στάδιο και οι εκδοχές της ηθικότητας ποικίλλουν προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Οι περισσότεροι άνθρωποι προσλαμβάνουν τον εαυτό τους όπως τον βλέπουν αποκλειστικά οι ίδιοι (ψυχολογική ιδιωτεία), Αρκετοί άνθρωποι προσλαμβάνουν τον εαυτό τους και με βάση το πώς τους βλέπουν οι άλλοι, για αυτό και αναθεωρούν και προσπαθούν να γίνονται καλύτεροι. Κάποιοι μπορεί να πράττουν δημόσια με βάση το τι θέλουν να βλέπουν οι άλλοι σε αυτούς, ενώ στην προσωπική τους ζωή να πράττουν διαφορετικά. Κάποιοι μπορεί να προσλαμβάνουν την αντίληψη των άλλων για τον εαυτό τους με βάση το πώς θα ήθελαν οι ίδιοι να τους βλέπουν οι άλλοι. Από ότι βλέπουμε οι περιπτώσεις ποικίλλουν και οι όψεις των προσλήψεων αντίληψης των ανθρώπων μεταξύ τους διαπλέκονται. Οι διαπροσωπικές σχέσεις και η εμπλοκή πολλών παραγόντων με αυτές συνθέτουν μια συγκεχυμένη εικόνα για τον άνθρωπο και τον πρακτικό βίο. Το άτομο πάνω από όλα θέτει το δικό του συμφέρον είτε μπορεί να διάκειται φιλικά είτε όχι προς το κοινωνικό συμφέρον.
Το πνευματικό στάδιο του ανθρώπου, το ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΑΤΟΜΟ (ο αληθινός άνθρωπος)
Προκειμένου αρθεί ο εγκλωβισμός του σύγχρονου ανθρώπου στο ατομοκεντρικό ανθρωπολογικό πρότυπο και να καταστεί αληθινός άνθρωπος (Συλλογικό άτομο) προέχει να εδραιωθεί η αντίληψη ότι η ατομική ταυτότητα τίθεται σε ορθές βάσεις και στοιχίζεται αρμονικά μόνο όταν συγκοινωνεί θεσμικά με την πολιτική κοινότητα. Τι σημαίνει αυτό; Συστοιχία, συνάντηση μέσων και σκοπών του πολίτη με τους στόχους της πολιτείας. Σε καμιά περίπτωση δε γίνεται λόγος για κατάλυση της ατομικότητας, αλλά για μεταμόρφωσή της σε οντολογική κοινωνική μονάδα, σε αληθινό άνθρωπο.
Για να μεταμορφωθεί το άτομο σε συλλογικό άτομο, είναι ανάγκη να αναπτύξει τους όρους και τη λειτουργία ενός δημόσιου χώρου το ίδιο το άτομο μαζί με τους άλλους, προκειμένου να θεμελιωθούν νέοι πολιτικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί θεσμοί. Οι ίδιοι οι πολίτες πρέπει να θεμελιώσουν από την αρχή νέους θεσμούς που θα νομιμοποιούν την απόλυτη κυριαρχία τους στη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων και της θεσπισμένης συμμετοχής τους στην άσκηση της εξουσίας ως βιωματικής δράσης σε όλα τα επίπεδα της κοινότητας. Όταν καθιερωθούν πολιτειακοί θεσμοί τους οποίους θα θεμελιώσουν οι ίδιοι οι πολίτες, θα έχει γίνει η πρώτη βασική αρχή, για να μεταβληθεί η πολιτική νοοτροπία. Η πόλις θα καταστεί οίκος και πόλος έλξης για τους πολίτες. Θα συγκροτηθεί για πρώτη φορά ένας δημόσιος πολιτικός χώρος. Η πολιτεία θα λειτουργεί με κέντρο αναφοράς πάντοτε τον κατά αλήθειαν λόγο. Ο άνθρωπος γεύεται, απολαμβάνει έναν κοινό βίο μόνο όταν έχει συμβάλει και ο ίδιος μαζί με τους άλλους στη δημιουργία του ως ένας από τους ενεργούς πολίτες.
Μετά την εδραίωση νέων από τα κάτω θεσμών, είναι ανάγκη να αλλάξει ριζικά η φιλοσοφία της παιδείας και της εκπαίδευσης με βάση την κοινοτική φιλοσοφία. Χρειαζόμαστε μια παιδεία που θα θέτει στο κέντρο των προτεραιοτήτων της την συνεργατική μη ανταγωνιστική φιλοσοφία ζωής. Αυτή η αλλαγή θα προκύψει ως συνέπεια της πρώτης στάσης. Η παιδεία στον κοινοτισμό δεν είναι τυπική διαδικασία προώθησης προκαθορισμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων και συστημάτων που απαιτούν την μηχανική υιοθέτησή τους για να παραχθεί ένα ορισμένο έργο. Παιδεία είναι η ίδια η κοινωνία σχέσεων. Η γνώση οικοδομείται από όλους και για όλους. Τα πάντα κρίνονται από και για τους πολίτες. Παιδεία είναι η αυτοφυή διεργασία ανάπτυξης δημιουργικής και κριτικής σκέψης. Στη νεωτερική κοινωνία το άτομο εκπαιδεύεται για να αναπτύξει τις δικές του δεξιότητες και προτιμήσεις χωρίς να τυγχάνει σύνδεσης και αρμογής με καθολικούς κοινωνικούς στόχους κάθε του επιλογή. Γιατί; Επειδή η νεωτερική κοινωνία αντιτίθεται σε κάθε μορφή καθολικών κοινών στόχων, είναι αντιπροσωπευτική και λειτουργεί όπως μια μηχανή. Δεν σοβεί καμιά σύνδεση, επικοινωνία ή σχέση μεταξύ πολίτη και πολιτείας. Δεν υπάρχει καν πολιτεία, αλλά μετεωρίζον κράτος επιβάλλον. Θεσμικά στόχους έχουν μόνο τα άτομα για την νεωτερική φιλοσοφία, όχι η κοινωνία. Θα αντιτείνει κάποιος λέγοντας ότι υπάρχουν μόνο άτομα, όχι κοινωνία. Μεγάλη πλάνη. Αν μια ομάδα ατόμων συνευρεθεί και δημιουργήσει ένα δημόσιο στέκι με κουβέντα και κοινωνηθούν οι απόψεις τους και οι θέσεις τους, τότε αλλάζουν όλα. Όλοι παύουν να είναι απόλυτοι στις θέσεις τους, αναθεωρούν προτάσεις και ιδέες υιοθετώντας τις θέσεις των άλλων. Τότε έχουμε τη συγκρότηση της κοινότητας. Τα άτομα στην ουσία έχουν μεταβάλει ως προς τους άλλους πολλές θέσεις, δεν κομίζουν κάτι ασύνδετο σε σχέση με τους άλλους. Το αποτέλεσμα της συνολικής τους στάσης δεν είναι απόρροια του ατομικού, αλλά της κοινότητας σχέσεων. Αλλά παρακάτω παρατίθεται η διαφορά πρόσληψης της έννοιας κοινωνία για κοινοτική και νεωτερική φιλοσοφία.
Η συγκρότηση ενός τέτοιου ανθρωπολογικού προτύπου, του συλλογικού ατόμου, δεν είναι αποτέλεσμα διαδικασιών ούτε συστημάτων, αλλά της πραγματικής δημοκρατικής πολιτικής κοινότητας. Της κοινότητας που λειτουργεί με θεσμούς που αντιστρέφουν την πορεία της ατομικής απόβλεψης. Δηλαδή καθίσταται συμφέρον του ανθρώπου να αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του κοινοτικού συμφέροντος, επειδή ο ίδιος αποτελεί μέρος του κοινοτικού σώματος, και θα αποκομίσει εκείνα τα ατομικά οφέλη που αληθινά θα αναδείξουν την πραγματική του ατομική πληρότητα, την κοινωνική του πληρότητα ως προσωπική ολοκλήρωση. Ο άνθρωπος πραγματώνει την ολοκλήρωσή του μόνο όταν την ευρίσκει μέσα στους αρμούς του ψηφιδωτού της κοινότητας. Η χαρά και η δημιουργικότητα ενοποιούνται στη σοφία και την εναρμόνιση με το όλον. Η πολιτική κοινότητα αποτελεί έναν ολοκληρωμένο οργανισμό που μιμείται τον τρόπο που λειτουργεί ο κόσμος. Αντίθετα, το άτομο στη νεωτερική κοινωνία αποβλέπει στην πρόοδο της δικής του πορείας και θεωρεί ότι έτσι παράλληλα θα προοδεύσει και η κοινωνία. Η νεωτερική κοινωνία δεν αποτελεί καν οργανισμό, αλλά είναι ένα σύνολο από ατομικότητες που αποβλέπουν στην παράλληλη και όχι συνάλληλη προώθηση των συμφερόντων τους. Στην πολιτική κοινότητα το πρόσωπο αποβλέπει στην πρόοδο της κοινότητας, γιατί οι άλλοι αποτελούν το μέλλον του. Η στάση αυτή είναι ο αληθινός τρόπος ζωής, μια άλλη αντίληψη ζωής που προσιδιάζει με τον τρόπο που λειτουργεί και η φύση και ο κόσμος. Αληθινός στην περίπτωσή μας ορίζεται αυτός που έχει αντιστοιχία με την κοινότητα, τη φύση τον κόσμο ή το υπερβατικό.
Επίσης, θα αναρωτηθεί κανείς και θα ρωτήσει. Πώς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο; Η "κοινωνία" για την οποία όλοι μιλάνε, από τους πολιτικούς μέχρι τους ιερείς και τους επιστήμονες είναι ένα τυχαίο σύμπτωμα της συγκυριακής φύσης των ατομικών συμφερόντων, είναι το τυχαίο αποτέλεσμα. Η κοινωνία στον κοινοτισμό, ως κοινότητα, είναι το θεσπισμένο καθολικό πηγαίο δυναμικό που εναρμονίζει και ενοποιεί ως όλον τους ανθρώπους μεταξύ τους με τη δική τους βούληση. Το Εν συνέχει την πολλότητα. Η πολλότητα πηγάζει από το Εν. Αν εξαφανιστεί το εγώ, η ανθρωπότητα θα ζει. Αν εξαφανιστούν οι άλλοι, η ανθρωπότητα θα πεθάνει.
Μια μικρή επιτομή του αληθινού ανθρώπου ως προσώπου
"Συλλογικό άτομο" στην σύγχρονη ελληνική πολιτική φιλοσοφία και στον κοινοτισμό, είναι ο τύπος εκείνος του ανθρώπου-πολίτη που μέσα του προσλαμβάνει τρεις κόσμους, τον δικό του, των άλλων και της φύσης, και τους αποδέχεται ως ενιαίο σύνολο του δικού του κόσμου. Είναι ο πολίτης της τριαδικής διάστασης. Αυτό διαφαίνεται και στις προσωπικές αντωνυμίες, που έχουν τρία πρόσωπα: εγώ, εσύ, αυτός ή αλλιώς αντίστοιχα, άνθρωπος, σχέση, συνολικό νόημα ζωής. Αν δεν ανακαλύψεις τον άλλο μέσα σου, δεν έχεις καταλάβει το νόημα του κόσμου. Το "πρόσωπο" είναι εκείνος ο πολίτης που θέλει να μοιράζεται τις ανησυχίες του και θέλει να συμμετέχει ουσιαστικά στα κοινά προσπαθώντας να εισάγει στην καθημερινή του πρακτική, ως φιλοσοφία ζωής, την απόπειρα να αποδέχεται οτιδήποτε θεωρεί ότι μπορεί να το αλλάξει και να αναπτύσσει εσωτερικό μηχανισμό άμυνας και σεβασμού απέναντι σε αυτό που θεωρεί αδύνατο να αλλάξει.
Το "συλλογικό άτομο" στην ελληνική γλώσσα, φιλολογία και φιλοσοφία δεν έχει σχέση με αυτό που έχουμε προσλάβει λανθασμένα ως "άτομο". "ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΑΤΟΜΟ" είναι η φαινομενική ουσία του ανθρώπου. Δηλαδή; Το άτομο είναι ο συγκεκριμένος υλικός και επιφαινόμενα κοινωνικός ή ηθικός άνθρωπος με τις ανάγκες του, το διακριτό υποσύνολο μιας κοινωνίας. Είναι κάτι συγκεκριμένο. Επειδή είναι αδύνατον να συλλάβουμε τον όλο άνθρωπο, τις συνειδητές και ασύνειδες λειτουργίες του ανθρώπινου είναι και δεν γνωρίζουμε ολοκληρωτικά τον εαυτό μας, η σύγχρονη φιλοσοφία μετέρχεται αυτόν τον όρο που μας μιλά για αυτό που φαίνεται και έχει βάθος ανεξερεύνητο. Στην ουσία έχει πολλές όψεις, άλλες φανερές και άλλες ανεξιχνίαστες. Αν γνωρίζαμε καλά τον εαυτό μας, θα είχαμε βρει τρόπους να ελέγξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε και λειτουργούμε. Έτσι, λοιπόν, επειδή δεν γνωρίζουμε απόλυτα τον εαυτό μας και έχουμε συνειδητοποιήσει την ύπαρξη ενός άγνωστου τεράστιου κόσμου μέσα μας (παρόμοιου με του σύμπαντος), προσπαθούμε να τον συλλάβουμε μέσα από τον άλλο ως προς κάποια άλλη όψη του. Συμπέρασμα; Τελικά μπορούμε να γνωρίσουμε πολύ καλύτερα τον εαυτό μας, αν υπερβούμε το εγώ μας και συναντήσουμε τον άλλο. Η αγαπητική σχέση είναι ο οδηγός για να βρούμε τον άγνωστο εαυτό μας. Βιώνουμε τη χαρά, όταν ανακαλύπτουμε καινούργιους κόσμους, καινούργια μέρη, γνωρίζουμε νέους ανθρώπους και νέες ιδέες. Αυτό μας σπρώχνει να βγούμε από το μικρό μας κόσμο, τους μύθους που έχουμε χτίσει μέσα μας.
Ο σύγχρονος ελληνικός κοινοτισμός συνεχίζει την μεγάλη δημοκρατική παράδοση των Ελλήνων χωρίς να μένει προσκολλημένος στο παλιό. Το παλιό ενδύεται νέα φορεσιά. Το άτομο έτσι εξελίσσεται σε πρόσωπο. Η ίδια η φύση μας διδάσκει ότι τα πάντα πρέπει να εξελίσσονται για να αντέξουν στο χρόνο. Χώρος και χρόνος παίζουν ένα καταπληκτικό παιχνίδι με το ανθρώπινο είναι. Τίποτα δε μένει ίδιο, ενώ το παλιό ποτέ δεν πεθαίνει απόλυτα, γιατί εισέρχεται μερικώς μέσα στο καινούργιο. Αυτό είναι η αληθινή εξέλιξη των ζώντων οργανισμών. Οργανικότητα. Μας το επιβεβαιώνει και η επιστήμη. Η ίδια μας λέει ότι κάθε νέα γνώση πρέπει να χτίζεται πάνω στην παλιά και να εξελίσσεται.
