Ο Χέγκελ (ή Έγελος) πάσχιζε με ζήλο να ξανασυλλάβει τη δύναμη εκείνη που είχε παραγάγει και συντηρήσει στις αρχαίες ελληνικές πόλεις τη ζωντανή ενότητα όλων των σφαιρών του πνευματικού πολιτισμού και είχε γεννήσει την ελεύθερη ανάπτυξη όλων των δυνάμεων του "έθνους". Ο Χέγκελ έκανε λόγο για μια κρυμμένη δύναμη, που την ονόμαζε Volkgeist, που σήμαινε το "πνεύμα του λαού ενός έθνους".
Για τον Χέγκελ η Volkgeist αντιπροσωπεύει το σύνολο των φυσικών, τεχνικών, οικονομικών, ηθικών και πνευματικών συνθηκών που καθορίζουν την ιστορική εξέλιξη ενός έθνους. Στο εγελιανό φιλοσοφικό ιδεαλιστικό σύστημα το πνεύμα αυτό, η Volkgeist, είναι ο πρωταγωνιστής του ιστορικού είναι μέσα στον χρόνο. Είναι αυτό που σταδιακά ξεδιπλώνεται διαρκώς εξελισσόμενο μέσα στο χρόνο μέσω πολλαπλών αρνήσεων και συνθέσεων.
Όταν αναφέρεται στην ανάλυση που διεξάγει για τη νεωτερική εποχή επισημαίνει την απώλεια της ενότητας και της ελευθερίας. Η απώλεια αυτή, ως ιστορικό γεγονός, είναι γενικό γνώρισμα της σύγχρονης εποχής και παράγων που χαρακτηρίζει όλες τις συνθήκες της ιδιωτικής και της κοινωνικής ζωής. Αυτή η απώλεια της ελευθερίας και της κοινότητας είναι φανερή στις πολυάριθμες αντιθέσεις που πλημμυρίζουν τη ζωή του ανθρώπου, και ιδιαίτερα
στην αντίθεση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Αυτή η αντίθεση, η οποία μετέβαλε τη φύση σε εχθρική δύναμη που έπρεπε να κυριαρχηθεί από τον άνθρωπο, οδήγησε σε ανταγωνισμό ανάμεσα στην ιδέα και την πραγματικότητα, ανάμεσα στη σκέψη και το πραγματικό, ανάμεσα στη συνείδηση και την ύπαρξη. Ο άνθρωπος ανακαλύπτει διαρκώς ότι αποβάλλεται από έναν κόσμο που είναι ενάντιος και ξένος στις παρορμήσεις και τις επιθυμίες του.
Μας επισημαίνει ο Χέγκελ ότι η ενοποιητική δύναμη που συγκροτούσε η κοινοτική φιλοσοφία στις αρχαίες ελληνικές πόλεις, και περισσότερο στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, ήταν η ζωτική αρμονία του ατομικού και κοινού συμφέροντος, η οποία διασφάλιζε την ελευθερία του συνόλου και συγχώνευε τις συγκρούσεις μέσα στη ζωντανή ενότητα του Volkgeist, του εθνικού πνεύματος της αρχαίας δημοκρατίας δηλαδή.
Προκειμένου ο Χέγκελ να συλλάβει την φανέρωση αυτού του ενωτικού κοινοτικού πνεύματος μέσα στην αρχαία κοινωνία, περιγράφει ότι ενσαρκωνόταν στην ενότητα της θρησκευτικής, της πολιτικής και της καλλιτεχνικής έκφρασης. Η εκδήλωση αυτής της ζωντανής συνεκτικής υποκειμενικότητας, επισημαίνει, παρεμποδίζεται στον σύγχρονο κόσμο από τους θετικοποιημένους θεσμικούς μηχανισμούς, οι οποίοι θα πρέπει να παραμεριστούν.
"Χέγκελ", του Κοσμά Ψυχοπαίδη (εκδόσεις πόλις)
"Λόγος και επανάσταση", του Χέρμπερτ Μαρκούζε (εκδόσεις ύψιλον)
