ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΗΦΑΙΣΤΟΣ - ΟΙ ΒΑΘΥΤΕΡΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥ ΤΟΥ ΚΟΝΔΥΛΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ, ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ

Μελετώντας τον Κονδύλη κανείς αν θέλει να ωφεληθεί ούτε τον αγαπά ούτε τον μισεί ούτε συμφωνεί μαζί του ούτε διαφωνεί και ασφαλώς αν δεν θέλει να καταποντιστεί επιστημονικά δεν επιχειρεί εύκολες εισαγγελικές καταγγελίες που υποδηλώνουν άγνοια του έργου του και της σιδερένιας επιστημολογίας του.

Το ζήτημα δεν είναι εάν διαφωνείς ή συμφωνείς αλλά εάν μπορείς χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες να κολυμπήσεις μέσα στον βαθύτατο και απέραντο ωκεανό του περιγραφικού, αξιολογικά ελεύθερου και «προσανατολιστικού» Κονδύλειου Πολιτικού στοχασμού.

Αφού κατόρθωσε να περιγράφει σε πολύ μεγάλο βαθμό αξιολογικά ελεύθερα, αναμενόμενα, με αυτοπεποίθηση είπε απαντώντας σε ερώτηση στο πλαίσιο μιας συνέντευξης: «Εκπλήσσομαι εάν κανείς συμφωνεί ή διαφωνεί μαζί μου».

Δεν αμφιβάλλω πλέον κατά πόσο ο Παναγιώτης Κονδύλης είναι ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές όλων των εποχών. Απλά διερωτώμαι αν κάνω λάθος εάν πω ότι ήταν τουλάχιστον μοναδικός και ανεπανάληπτος σε πολλά ζητήματα τα οποία επί αιώνες απασχολούν την πολιτική σκέψη, ιδιαίτερα όσον αφορά τους προσανατολισμούς και τα κύρια χαρακτηριστικά των πολιτικοανθρωπολογικών γεγονότων των Νέων Χρόνων. Επίσης για τον τρόπο που οι Νέοι Τρόποι συνδέονται με τον Μεσαίωνα και τις προγενέστερες εποχές όπου και βρίσκονται οι αφετηρίες και η κορύφωση του πολιτικού πολιτισμού και της πολιτικής σκέψης.

Αναμφίβολα τέτοια επιτεύγματα καμιά σχέση δεν έχουν με την ιδεολογική, δογματική και κανονιστική σκέψη ή την προπαγάνδα, ενώ απαιτούν ευρυμάθεια, κατανόηση των προσανατολισμών τις ιστορίας, σωστή αντίληψη της θέσης της πολιτικής σκέψης στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι και κατανόηση των περιορισμών οποιουδήποτε στοχαστή.

Σε αυτά οφείλονται, αναμφίβολα, οι ρητές απαραβίαστες γραμμές μεταξύ πολιτικής πάλης και περιγραφικής πολιτικής σκέψης του Κονδύλειου πολιτικού στοχασμού αλλά και η ευαισθησία του για τους περιορισμούς του πολιτικού στοχαστή ο οποίος αν κάτι έχει να προσφέρει στα επιστημονικά πεδία της πολιτικής θεωρίας του ανθρώπου, του κράτους και του διεθνούς συστήματος, απαιτείται να παλεύει προσπαθώντας να παραμένει προσκολλημένος στην αντικειμενική περιγραφή των προσανατολισμών της τυπικής λογικής των όντων και να επιχειρεί να φωτίζει όσες περισσότερες πτυχές μπορεί εντός αυτών των προσανατολισμών.

Οι άνθρωποι κάνουν ό,τι θέλουν και ο αξιολογικά ελεύθερος πολιτικός στοχαστής αποστασιοποιημένα από αξιώσεις ισχύος περιγράφει και ερμηνεύει όσο πιο αντικειμενικά μπορεί.

Έστω και αν δεν το επιτυγχάνει, κάτι είναι και αυτό. Τουλάχιστον κινείται με φορά την Ιθάκη της αντικειμενικότητας και έτσι μόνο μπορεί να είναι χρήσιμος σε όλους, δηλαδή, έτσι μόνο μπορεί να έχει επιστημονικές αξιώσεις.

Δύσκολο βέβαια να το πει κανείς καθότι η πολιτική σκέψη κατά την διάρκεια των Νέων Χρόνων είναι κυριολεκτικά στρατευμένη στις εκατέρωθεν αξιώσεις ισχύος κάθε περίστασης, ενώ κατά κανόνα, πριν ειπωθεί ή γραφτεί κάτι, προηγείται το κανονιστικό πρόταγμα.

Θέση μου είναι ότι στις μέρες μας όσο ποτέ άλλοτε, μετά από δύο σχεδόν αιώνες περιπέτειες μέσα στους λαβύρινθους της πολιτικής θεολογίας των ιδεολογικών δογμάτων και των συμπαρομαρτούντων ιδεολογημάτων και θεωρημάτων, και με δεδομένο ότι πλέον εισήλθαμε στην μετά-Αποικιακή πολυπολική εποχή δύο εκατοντάδων εθνοκρατών, πολλά από τα οποία είναι κολοσσιαία έθνη μακραίωνου πολιτισμού και μακραίωνων πολιτικών παραδόσεων, όσο προχωράμε στον 21 αιώνα η αξιολογικά ελεύθερη περιγραφή και ερμηνεία είναι για όλους προϋπόθεση πολιτικού και στρατηγικού ορθολογισμού.

Ο Κονδύλης είναι μια σπάνια περίπτωση πολιτικού στοχαστή ο οποίος επειδή δεν είχε αξιώσεις για δόξα, ισχύ και υλικούς πόρους [είναι, δήλωσε, ένας ταπεινός παρατηρητής της ανθρώπινης κατάστασης προσπαθώντας να φωτίσει όσο περισσότερο μπορεί αυτή την κατάσταση] είχε την ψυχική και πνευματική νηφαλιότητα να αποκτήσει μια σωστή θέαση των προσανατολισμών του ιστορικού γίγνεσθαι, των μεγάλων σταθμών και των βαθύτερων διαμορφωτικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπολογικών δομών και τάσεων και των εγγενών δυνάμεων που συγκροτούν τα κοινωνικοοντολογικά γεγονότα. Για παράδειγμα τις ανθρωπολογικές προεκτάσεις του περάσματος από τον μοντερνισμό στον μεταμοντερνισμό, πριν ενάμιση περίπου αιώνα, λόγω εξελίξεων που σχετίζονται με την μαζικοπαραγωγή και την μαζικοκατανάλωση [σε πολλά κείμενα αλλά πρωτίστως στο αριστούργημά του «Η παρακμή του αστικού πολιτισμού»].

Ο Κονδύλης δεν ήταν προσδιοριστικός αλλά προσανατολιστικός και ως προς τούτο κατά βάση Ομηρικός και Θουκυδίδειος. Κύριο αντικείμενο της πολιτικής σκέψης, δηλαδή, είναι το πώς δομούνται, το πώς προσανατολίζεται η φορά κίνησής τους και το πώς επηρεάζονται τα κοινωνικοοντολογικά και πολιτικοανθρωπολογικά γεγονότα. [Βλ. Το Θουκυδίδειο «Παράδειγμα» της επιστημονικής μελέτης της διεθνούς πολιτικής και οι «επιστημονικές επαναστάσεις» http://wp.me/p3OlPy-Lb]. Το πως κατασκευάζονται ανθρωποπλαστικά είναι ζήτημα με το οποίο ενασχολείται η ιδεολογικά και προπαγανδιστικά προσανατολισμένη ανάλυση και όχι η επιστημονικά κινούμενη πολιτική θεωρία. Ακριβώς, μετά από δύο αιώνες καταβύθισης των συζητήσεων στην εσχατολογική και ανθρωποπλαστική θεώρηση των πραγμάτων από τα ηγεμονικά επιστρατευμένα μοντερνιστικά ιδεολογικά δόγματα, το μέγα μελλοντικό ζήτημα της πολιτικής σκέψης, είναι η διάκριση μεταξύ ιδεολογίας και πολιτικής θεωρίας.

Εδώ, τρεις είναι οι άξονες της παρέμβασής μου σε αναφορά με τον Κονδύλη.

• Πρώτον, η κατανόηση του διεθνούς συστήματος είναι ελλειμματική εάν δεν κατανοηθεί στοιχειωδώς η ετερογένεια, ανομοιογένεια, ετερότητα και ποικιλομορφία των δρώντων / όντων και το γεγονός ότι η πολιτική ηθική και ο πολιτικός ορθολογισμός ορίζονται, διαμορφώνονται, αλλάζουν και σταθεροποιούνται σύμφωνα με την εθνοκρατοκεντρική λογική του σύγχρονου κόσμου. [Βλ. ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versus πολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων ­– http://wp.me/p3OlPy-1bH –http://wp.me/p3OqMa-13c]. Δηλαδή όχι πλανητικά αλλά κατά εθνοκράτος.
• Δεύτερον, πιο συγκεκριμένα, η κρατοκεντρική πολιτική ηθική προσδιορισμένη μέσα στα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια κάθε συγκεκριμένης κοινωνίας παράγει πολιτικό ορθολογισμό συμβατό με την πολιτικοανθρωπολογική ετερότητα κάθε κυρίαρχης κοινωνίας.
  •        Επιπλέον, εδράζεται πάνω στις οικείες θεμελιώδεις κοσμοθεωρητικές παραδοχές και νομιμοποιεί τις οικείες κανονιστικές δομές ή την αλλαγή τους.
  •       Οι ηθικοκανονιστικές δομές και οι απορρέουσες κανονιστικές δομές και οι θεμελιώδεις νόμοι (Συντάγματα), για να μην δημιουργείται μια πολιτειακή σχιζοφρένεια, απαιτείται να είναι συμβατά με τις θεμελιώδεις κοσμοθεωρητικές παραδοχές κάθε κοινωνίας. Οι κοσμοθεωρίες κάθε κοινωνίας συνήθως αναφύονται και εμπεδώνονται στην φάση των αξιώσεων πολιτικής κυριαρχίας (εθνικής ανεξαρτησίας) και δημιουργούν συντελεστικό περιβάλλον κοινωνικής συνοχής, κοινού στρατηγικού προσανατολισμού και κρατικής βιωσιμότητας. Το κοσμοθεωρητικά στερημένο ή ελλειμματικό κράτος είναι ανυπόστατο ή πολιτικά σχιζοφρενές και υποψήφιο για κατακερματισμό και διασκορπισμό (συνήθως μέσα από εμφύλιους πολέμους που συνοδεύονται από έξωθεν παρεμβάσεις όσων έχουν συμφέρον).
• «(Πολιτικός) ορθολογισμός [μιας εκάστης κοινωνικής οντότητας] είναι η σκόπιμη και άψογη (από την άποψη της τυπικής λογικής κάθε οντότητας) χρήση των επιχειρηματολογικών μέσων της σκέψης, για να κατοχυρωθεί μια δεδομένη θεμελιώδης στάση απέναντι στον κόσμο», δηλαδή, μια κοινή κοσμοαντίληψη των μελών ενός έθνους για υπαρξιακά ζητήματα, για στρατηγικούς προσανατολισμούς και για συμφέροντα. Πρωτίστως και πρωταρχικά για τις προϋποθέσεις ασφάλειας, ευημερίας και επιβίωσης.

Αυτά θα πρέπει να τα δούμε υπό το πρίσμα μιας πασίδηλης πραγματικότητας, δηλαδή την εθνοκρατοκεντρική δόμηση του κόσμου και την εκ τούτου προκύπτουσα πολιτική διαφοροποίησή του. Τα αίτια είναι πολύ συγκεκριμένα και διαχρονικά επιβεβαιωμένα.

Πλανητικά δεν υπάρχει παγκόσμια κοινωνία, δεν υπάρχει παγκόσμιο κοινωνικοπολιτικό σύστημα προσδιορισμού μιας παγκόσμιας πολιτικής ηθικής επί κάθε ζητήματος του συλλογικού βίου και ενός παγκόσμιου συστήματος διανεμητικής δικαιοσύνης και ως εκ τούτου δεν υπάρχει παγκόσμιο κράτος, κυβέρνηση των κυβερνήσεων ή διεθνείς θεσμοί που δεν είναι εξαρτημένες μεταβλητές των κυρίαρχων κρατών, ιδιαίτερα των ισχυρών.

Σε κάθε περίπτωση οι διεθνείς θεσμοί αφορούν την διεθνή τάξη και όχι κάποια παγκόσμια πολιτική ηθική ή παγκόσμια δικαιοσύνη ενώ μεταξύ των διεθνών θεσμών και της σταθερότητας παρεμβάλλονται τα αίτια πολέμου. 

Ανάλογα και αντίστοιχα με αυτό που συμβαίνει στην ενδοκρατική τάξη, εάν μπορούσε να υπάρχει διεθνής δικαιοσύνη (ή «παγκόσμια», λένε όσοι μιλούν ακόμη πιο ιδεολογικά) θα πρέπει να μπορεί να απαντηθεί που πρέπει να χαράσσονται τα σύνορα μεταξύ εθνών και που και πως θα κατανέμονται πλανητικά οι πόροι, ο πλούτος, η παραγωγή και η κατανάλωση.

Ο τρόπος που εξελίσσονται και δομούνται τα πράγματα στα τρία επίπεδα ανάλυσης μπορεί να φωτιστεί και σε αναφορά με τις θέσεις του Γκίλπιν για τα πάγια χαρακτηριστικά της διαχρονίας χωρίς τα οποία δεν είναι δυνατό να διεξαχθεί μια σοβαρή συζήτηση για την διεθνή πολιτική. Ότι δηλαδή πάντα υπήρχαν πολλές κοινωνικές οντότητες που ανάλογα με την εποχή ονομάζονταν φυλές, κράτη, έθνη κτλ, ότι πάντα αυτές βρίσκονταν σε ανταγωνισμό και σύγκρουση, ότι τα μέλη τρέφουν πίστη και νομιμοφροσύνη στην οικεία κοινωνία, ότι βάζουν την ασφάλεια υψηλά στην κλίμακα των συλλογικών προτεραιοτήτων και ότι όταν δεν κινούνται έτσι οι συνέπειες είναι μεγάλες.

Ο πλανήτης, υποστηρίζεται, πάντα ήταν και συνεχίζει να είναι, βαθύτατα εθνικά κατακερματισμένος και ως εκ τούτου πολιτικοανθρωπολογικά διαφοροποιημένος. Μια μόνο κοινή κοσμοθεωρία υπάρχει για όλα ανεξαιρέτως τα βιώσιμα έθνη: Είναι η αξίωση πολιτικής κυριαρχίας, δηλαδή Εθνικής Ανεξαρτησίας. Διαχρονικά ήταν πάντα αξίωση κάθε κοινωνικής οντότητας και κατοχυρώθηκε από όλους στον ΟΗΕ το 1945. Σημειώνεται ότι στην ώριμη κλασική εποχή το αντίστοιχο (της Εθνικής Ανεξαρτησίας) ονομαζόταν «ιδεώδες της ανεξαρτησίας» και ήταν θέσφατο και προϋπόθεση δημοκρατίας και ελευθερίας στο εσωτερικό των Πόλεων. Έτσι μόνο μια κοινωνία μπορεί να απολαμβάνει ελεύθερα την οντολογική ετερότητά της.

Αυτά πρωτίστως είναι τα αίτια του εθνοκρατοκεντρικού κατακερματισμού του κόσμου και τα αίτια σταθερότητας ή αστάθειας. Αίτια είπα, όχι πρόβλημα. Γιατί δεν μπορεί να θεωρείται πρόβλημα η υπαρξιακή δομή του κόσμου όπως πάντα ήταν, όπως είναι στις μέρες μας και όπως έτσι προσανατολίζεται.

Αίτια πολέμου βέβαια υπάρχουν πολλά, αλλά είναι ζήτημα άλλης τάξης. Εάν δεν κατανοούμε τα αίτια πολέμου και τον εγγενή χαρακτήρα τους στην Οδύσσεια των κρατών και του κόσμου, αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στο γεγονός ότι εθελοτυφλώντας δεν γνωρίζουμε πως δεν κατέχουμε μαγικό ραβδί ανθρωπολογικής εξομοίωσης και πολιτικής εξίσωσης του πλανήτη είτε στο γεγονός ότι συνειδητά ή ανεπίγνωστα γινόμαστε φορείς και μέσο μεταμφίεσης των ηγεμονικών αξιώσεων ισχύος.

Όσον αφορά τα αίτια πολέμου καλά θα κάνουμε να θυμηθούμε τα Θουκυδίδεια αξιώματα. Οι προεκτάσεις του γεγονότος ότι ο κόσμος είναι εθνοκρατοκεντρικά δομημένος και διαφοροποιημένος και ότι αποτελείται από εθνοκράτη άνισης ισχύος, άνισης ανάπτυξης, διαφορετικής κοσμοθεωρητικής και ηθικής διαμόρφωσης και ότι η ισχύς είναι αθέσπιστη καθότι απουσιάζει μια παγκόσμια κοινωνία, είναι βαθύτατες. Σημαίνει ότι τα πάντα ή σχεδόν τα πάντα που αφορούν την σταθερότητα ή την αστάθεια συναρτώνται με την ισορροπία ισχύος.  Ιδιαίτερα για τον αμυνόμενο «δίκαιο υπάρχει όταν υπάρχει ίση δύναμη«. Ιδιαίτερα, όσον αφορά την σταθερότητα του συστήματος και την συλλογική ελευθερία των λιγότερο ισχυρών κοινωνιών, και επειδή οι διανεμητικές λειτουργίες της ισχύος στην διεθνή πολιτική είναι αθέσπιστες, «όσοι είναι ελεύθεροι το χρωστούν στην δύναμή τους«. Καθημερινά καταμαρτυρείται, εξάλλου, ότι η ελπίδα περί μιας υπάρχουσας ή επερχόμενης αδιασάλευτης και δίκαιης για όλους παγκόσμιας τάξης είναι σπάταλη. Μια τέτοια ελπίδα προκαλεί αβάστακτες ζημιές σε όσους ελπίζουν μάταια.

Από την θεώρηση αυτή, η οποία είναι αυστηρά περιγραφική και ερμηνευτική των πραγμάτων -και η βασιμότητα των αξιωμάτων καταμαρτυρείται καθημερινά-, απορρέει μια εδραία αντί-ηγεμονική παραδοχή που αφορά την ελευθερία, την ασφάλεια και την ευημερία των λιγότερο ισχυρών κυρίαρχων πολιτικών οντοτήτων.

Σε κάθε περίπτωση εάν και όταν μεταξύ δύο ή περισσότερων κυρίαρχων δρώντων υπάρχουν συγκρουόμενα συμφέροντα μια αντί-ηγεμονική θεώρηση πέραν του ότι εκ των πραγμάτων είναι συνδεδεμένη με την συλλογική ελευθερία και την πολιτική ελευθερία, συνδέεται με την ισορροπία και την αστάθεια σύμφωνα με τα αξιώματα του Θουκυδίδειου Παραδείγματος.

Η κοσμοθεωρητική και ηθικοκανονιστική ποικιλομορφία του κόσμου δεν μπορεί να αμφισβητηθεί με λογικούς όρους. Αμφισβητήσεις αυτής της ποικιλομορφίας -συνήθως στην βάση εξισωτικών και εξομοιωτικών διεθνιστικών δογμάτων ή πολιτικά αδιάφορων κοσμοπολίτικων γνωμών- ενέχει βαθύτερες προεκτάσεις για την σταθερότητα ή αστάθεια. Οι προεκτάσεις αυτές γίνονται ακόμη πιο κατανοητές εάν κανείς κατανοήσει την Κονδύλεια πολιτικοανθρωπολογική θεώρηση περί τυπικής λογικής των όντων και ως προς τούτο την διαλεκτική σχέση κοσμοθεωρητικών θεσφάτων και πολιτικών εκλογικεύσεων που εκπληρώνουν τα συμφέροντα μιας κοινωνικής οντότητας. Τι είναι πολιτικός ορθολογισμός, εν τέλει, και γιατί δεν εμφορούνται όλοι από τον ίδιο ορθολογισμό όσον αφορά την πολιτική ζωή.

Οι κοινωνίες εκκινούν ως συλλογικές οντότητες και αναπτύσσονται γύρω από οικείους κοσμοθεωρητικούς άξονες που προσφέρουν ενιαίο στρατηγικό προσανατολισμό οι δε στάσεις τους και ενέργειές τους ενώ είναι μορφικά πανομοιότυπες. Για εγγενείς λόγους είναι εν τούτοις διαφορετικού περιεχομένου, καθότι «υπηρετούν κάθε φορά την εκλογίκευση θεμελιωδών αποφάσεων με διαφορετικό περιεχόμενο» (Ισχύς και Απόφαση).

Η θεώρηση για την τυπική λογική έχει ως αφετηρία τη θέση ότι κάθε ανθρώπινη ύπαρξη ατομική ή συλλογική είναι εξ ορισμού οντολογικά προικισμένη. Ο Κονδύλης  εκθέτει το γεγονός της ποικιλομορφίας των κανονιστικών αρχών, των αξιών, των ερμηνειών αυ­τών των αξιών και των φορέων τους.

Όπως παρατηρεί ο Κονδύλης, «ο άνθρωπος είναι έλλογος όχι μόνο με την τεχνική-εργαλειακή, αλλά και με την ηθική-κανονιστική [και κοσμοθεωρητική] έννοια του όρου. Αν η επικοινωνία ως τέτοια ήταν ένα αμφοτέρωθεν ευχάριστο ή σπαραξικάρδιο ταξίδι ανακάλυψης της ψυχής του άλλου, τότε με τίποτε δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί το αδιαμφισβήτητο γεγονός της εχθρότητας μεταξύ υποκειμένων δι­αφορετικών αποφάσεων, και επομένως, το γεγονός της ιστορικά μαρτυρημένης ποικιλομορφίας των κανονιστικών αρχών, των αξιών και των ερμηνειών τους».

Οι άνθρωποι ως άτομα ή ως συλλογικότητες ανάλογα με τις αφετηρίες και τη διαδρομή της κάθε οντότητας είναι διαφορετικά διαμορφωμένοι: Μεταξύ άλλων επιδρούν και επενεργούν θεμελιώ­δεις κοσμοθεωρητικές παραδοχές, συλλογικές κοσμοεικόνες, μύθοι, εξαντικειμε­νικευμένοι τρόποι ζωής, ιστορικά διαμορφωμένες συλλογικές ταυτότητες, μεταφυσικά δόγματα, ιστο­ρικές μνήμες, εικόνες εχθρών-φίλων και ρευστές ιεραρχίες φίλιων-εχθρικών «Άλλων» ανάλογα με τη συγκυρία και τη ρευστότητα των σχέσεων, τα συστή­ματα τάξης και δικαιοσύνης, τα συστήματα ασφάλειας και αυτοσυντήρησης, και οτιδήποτε άλλο συγκροτεί τον κόσμο ηθικοκανονιστικά και διαμορφώνει την ανθρωπολογική ετερότητα κάθε οντότητας [Ισχύς και Απόφαση].

Ενώ μεταξύ διαφορετικά διαμορ­φωμένων οντοτήτων παρατηρείται μορφική ομοιότητα των δομών σκέψης, δι­αφέρει το περιεχόμενό τους και «σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εκάστοτε θεμελιώδους απόφασης κρυσταλλώνονται δομές, οι οποίες αντιπαρατίθενται σε άλλες και μπορούν να τις συναγωνιστούν» (βλ. Ισχύς και απόφαση). «Η λογικά μεθοδευμένη σκέψη έχει ίσαμε τώρα τεθεί στην υπηρεσία εντελώς διαφορετικών απόψεων και θέσεων κατά τρόπο περίεργο, η οποία συμπίπτει πάντοτε με τον προσωπικό τους τρόπο σκέψης». Και συνεχίζει σε αναφορά με την έννοια «ορθολογισμός»:

«Ορθολογισμός, λοιπόν, είναι η σκόπιμη και άψογη (από την άποψη της τυπικής λογικής) χρήση των επιχειρηματολογικών μέσων της σκέ­ψης για να κατοχυρωθεί θεωρητικά μια δεδομένη θεμελιώδης στάση απέναντι στον κόσμο. Αυτή η θεμελιώδης στάση ή απόφαση βρίσκεται η ίδια πέραν από κάθε λογική αιτιολόγηση. Μονάχα η εκλογίκευση της θεμελιώδους στάσης ή απόφασης μπορεί να πραγματοποιηθεί με λογική συνέπεια και μονάχα αυτή μπορεί, επίσης, να αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής διαμάχης –όχι η ίδια η θεμελιώδης στάση: Γιατί στα έσχατα ερωτήματα η απάντηση δίνεται με αξι­ωματικές αποφάνσεις. Μπορούν, λοιπόν, να υπάρξουν τόσες μορφές λογικής συνέπειας όσες και οι θεμελιώδεις στάσεις. Μολονότι τα τυπικά λογικά μέσα παραμένουν τα ίδια, ωστόσο υπηρετούν κάθε φορά την εκλογίκευση θεμελιω­δών αποφάσεων με διαφορετικό περιεχόμενο» (Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987, τομ. Ι, σ. 47-8).

[Ένθεν και ένθεν, η έμφαση στα αποσπάσματα που παρατίθενται αυτούσια ή verbatim ένθεν και ένθεν είναι δική μου]

«Προϋπόθεση για τη σύλληψη του χαρακτήρα της κανονιστικής σκέψης παραμένει η διάκριση ανάμεσα στον τρόπο, με τον οποίο λειτουργεί πράγματι η σκέψη, και στον τρόπο, με τον οποίο αυτή ορίζεται πάνω στη βάση μια εξαντικειμενικευμένης απόφασης», Ισχύς και Απόφαση (Εκδόσεις Στιγμή, 1991), σ. 120-1,165.

Κάθε μεμονω­μένη ανθρώπινη ύπαρξη παρά το γεγονός ότι είναι μία μοναδική, ανεπανάλη­πτη, απέραντη και βαθύτατη πνευματική και αισθητή ετερότητα, αποφασίζει εν τούτοις να είναι ολοκληρωμένη σε μία συλλογική οντότητα ανθρώπων, να αποδέχεται υποχρεώσεις, να αξιώνει τη συνδιαμόρφωση της πολιτικής ηθικής και των πολιτικών δικαιωμάτων, να μην ασκεί βία και αν ασκήσει να υποστεί κυρώσεις, να αποδέχεται θυσίες και να επιδεικνύει ακόμη και αυτοθυσία, όταν το έθνος στο οποίο ανήκει απειληθεί από «Άλλους».

Έτσι, η Κονδύλεια επιστημολογία έχοντας ως άξονα το αλάνθαστο, ακλόνητο και καθημερινά καταμαρτυρούμενο γεγονός της διαφορετικής τυπικής λογικής των όντων φωτίζει το γεγονός της ανθρωπολογικής ετερότητας των κοινωνικών οντοτήτων και αναιρεί προγραμματικά κάθε ιδεολογικά εκπορευμένη εξισωτική και εξομοιωτική θεώρηση του κόσμου. Η ιδεολογία, σημειώνει ο Παναγιώτης Κονδύλης στο «από τον 20 στον 21 αιώνα» δεν είναι επιστήμη αλλά εργαλείο της πολιτικής διαπάλης.

Προσδιορίζει επίσης τον προσανατολισμό των πραγμάτων όταν τεκμηριώνει πολύ πειστικά ότι η επιβίωση και η απόκτηση και διατήρηση επαρκούς ισχύος που την διασφαλίζει είναι σταθερός προσανατολισμός και πρωταρχικός σκοπός κάθε βιώσιμης οντότητας τον οποίον όπως είπαμε υπηρετούν μορφικά όμοιες πλην από άποψη περιεχομένου διαφορετικές επιχειρηματολογικές εκλογικεύσεις.

Κάθε οντότητα ατομική ή συλλογική πριν καν γεννηθεί αρχίζει να συγκροτεί την ετερότητά της σε αναφορά με συγκεκριμένες οικείες ανθρωπολογικές σταθερές, πρωτίστως την επιβίωση και σε κάθε στάδιό της τα συμπαρομαρτούντα κριτήρια και παράγοντες της ισχύος που την αφορούν υπαρξιακά και που της είναι αναγκαία για να έναν εξ ορισμού διόλου ανθόσπαρτο και εξαιρετικά ανταγωνιστικό κόσμο.

Ο Κονδύλης, πέραν του ότι στερείται ανθρωπολογικά εξομοιωτικών και πολιτικά εξισωτικών θεωρήσεων, είναι ο τελευταίος εσχατολόγος της πολιτικής σκέψης. Με άνεση περιγράφει το πώς την θρησκευτική θεολογία την διαδέχθηκε τα νέα χρόνια η μοντερνιστική υλιστική ιδεολογική εσχατολογία. ΑΜΦΟΤΕΡΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΔΥΟ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ.

Στερείται επίσης κατασκευαστικών ιδεοληψιών, που αποτελούν το κύριο γνώρισμα των ιδεολογικά εκπορευμένων θεωρήσεων των Νέων Χρόνων. Η οντότητα δεν ορίζεται προγραμματικά από κάποιους ανθρωποπλάστες. Γεννιέται, διαμορφώνεται και παλεύει αδιαλείπτως για επιβίωση, ισχύ για να το επιτύχει και αξιώσεις για πολιτική κυριαρχία για να αυτοπροσδιορίζεται ή, για να το πούμε με δικά μας λόγια, για να μπορεί να απολαμβάνει την ανθρωπολογική της ετερότητα, όπως εμείς ορίζουμε την Ελευθερία. [Κοσμοθεωρία των Εθνών]

Το ταξίδι της Οδύσσειας και κυρίως προς τα πού προσανατολίζονται τα καράβια είναι ή πρέπει να είναι το αντικείμενο της Πολιτικής Θεωρίας. Πολιτική θεωρία συμβατή με τα αξιώματα του Παραδείγματος μπορούμε να έχουμε όταν αποκλειστούν οι εσχατολογίες: Για έσχατους χλοερούς τόπους, για έσχατες αταξικές κοινωνίες, για έσχατο πολιτικά αδιάφορο πλανήτη όπου πολιτικά αδιάφοροι ωφελιμιστές θα κινούνται περίπου άνευρα μόνο χαμογελώντας και για έσχατο ρατσιστικά ιεραρχημένο κόσμο επικεφαλής του οποίου είναι κάποιος Άρειος Δαρβίνος. Μόνο η ιδεολογικά-εσχατολογικά στερημένη πολιτική θεωρία που μπορεί να φανεί χρήσιμη σε όλους για να αντλούν πολιτικό και στρατηγικό ορθολογισμό.

Δική μας θέση στο Κοσμοθεωρία των Εθνών είναι ότι ο πολιτικός και στρατηγικός ορθολογισμός συναρτάται με τα αντί-ηγεμονικά αντανακλαστικά των κοινωνικών οντοτήτων και αυτό ισχύει όταν θέλουν να είναι συλλογικά ελεύθερες. Συναρτάται με το βάθεμα της πολιτικοανθρωπολογικής διαμόρφωσης κάθε εθνοκρατοκεντρικής οντότητας που διεγείρει αυτά τα αντι-αντιηγεμονικά ένστικτα. Καθότι στο ταξίδι της κρατοκεντρικής Οδύσσειας και επειδή απουσιάζει μια νομιμοποιημένη Κοσμοσυστημική ιεραρχία όπως ίσχυε στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επί μακρόν, η σταθερότητα θα είναι συνάρτηση των αντί-ηγεμονικών αντανακλαστικών και της ύπαρξης ισορροπίας ή ανισορροπίας.

Τα αντί-ηγεμονικά αντανακλαστικά είναι λογικό να βαθαίνουν, να σμιλεύονται και να οξύνονται τόσο περισσότερο όσο τα θεμελιώδη κοσμοθεωρητικά θέσφατα ων αξιώσεων πολιτικής κυριαρχίας ισχυροποιούνται με αποτέλεσμα να προσκολλώνται στην αξίωση πολιτικής κυριαρχίας και να επιδεικνύουν μεγαλύτερη ετοιμότητα να αντισταθούν υπερασπιζόμενοι την συλλογική τους ελευθερία.

Καθότι η συλλογική ελευθερία συναρτάται άμεσα με τις δυνατότητες μιας κοινωνίας να απολαμβάνει την πολιτικοανθρωπολογική και κοινωνικοοντολογική ετερότητά της χωρίς έξωθεν καταναγκασμούς. Σίγουρα, αυτά δεν είναι μετρήσιμα εξ ου και προσανατολισμούς αναζητούμε και όχι προσδιορισμούς του αστάθμητου εκκρεμούς της ανθρώπινης φύσης.

Αφού πριν πέντε αιώνες επήλθε το τέλος των κοσμοσυστημάτων γεγονός που σημαίνει ότι θα βρισκόμαστε για πολύ ακόμη, από άποψη ενδοκρατικής και διακρατικής πολιτικής ωρίμανσης, στα πρώιμα κλασικά χρόνια σε ένα κρατοκεντρικό κόσμο πολιτικά κυρίαρχων κοινωνιών άνισου μεγέθους, άνισης ισχύος, άνισης κατοχής πλούτου, άνισης ανάπτυξης και άνισων ικανοτήτων –κρατοκεντρικός κόσμος ο οποίος σιγά-σιγά και με πολύ τύχη θα κοντεύει την κρατοκεντρική ωριμότητα των δια-Πολιτειακών κρατοκεντρικών σχέσεων, χωρίς αυτό βέβαια να παρέχει κάποια ασφάλεια– η σταθερότητα είναι συνάρτηση της ισορροπίας μεταξύ των κρατικών δρώντων και το αντίστροφα.

Διεθνικοί δρώντες είναι απόλυτα ανορθολογικοί δρώντες που προκαλούν πολιτική και στρατηγική αστάθεια η δε μόνη θεραπεία για αυτή την παθολογία θα μπορούσε να είναι μια αποτελεσματική διακρατική διακυβέρνηση. Όσο περισσότερο ισχύει αυτό τόσο περισσότερο θα ελέγχεται η ιδιωτεία των διεθνικών δρώντων και το αντίστροφο. Οι διακρατικοί έλεγχοι, εξάλλου, δυσχεραίνονται για λόγους που δεν είναι του παρόντος.

Η πολιτική σκέψη για να είναι βάσιμη, για να είναι γήινη και όχι πολιτική θεολογία και για να είναι χρήσιμη για την πολιτική πράξη και για να αφορά τον αληθινό κόσμο και όχι κάποιο φανταστικό, υποθετικό και επουράνιο, απαιτείται να διαθέτει οντολογία. [Βλ. ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versus πολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων ­– http://wp.me/p3OlPy-1bH –http://wp.me/p3OqMa-13c]

Επί του προκειμένου ανά πάσα στιγμή λάμβαναν και λαμβάνουν χώραν, εξηγεί ο Κονδύλης, κοινωνικοοντολογικά γεγονότα τα οποία, όπως κινούνται, συγκροτούν τις δομές του κόσμου, την φορά κίνησης του συνόλου και των μερών, ενώ οι εξαιρέσεις και τα τυχαία γεγονότα καθώς επίσης και οι εξαιρέσεις και οι κανόνες αποτελούν μέρος μιας περιγραφικής και αξιολογικά ελεύθερης ανάλυσης.

Ακριβώς ο Κονδύλης, όπως ήδη αναφέρθηκε, όταν ρωτήθηκε γιατί δεν κάνει προσδιορισμούς του Πολιτικού γεγονότος απάντησε: «οι άνθρωποι ας κάνουν ό,τι θέλουν». Ο προσδιορισμός και η διαμόρφωση του Πολιτικού γεγονότος είναι υπόθεση των μελών των κοινωνικών οντοτήτων και όχι κάποιων πολιτικών στοχαστών οι οποίοι σκέπτονται και λειτουργούν εκτός πολιτικής [και συχνά αν όχι κατά κανόνα δεν γράφουν επιστημονικά αλλά μεταμφιέζουν επιστημονικά αξιώσεις ισχύος – «Η ηδονή, η ισχύς η ουτοπία»]. Βαθύτερα και πέραν αυτού του «αφορισμού» βρίσκεται η Ομηρική προσανατολιστική και ως εκ τούτου προγραμματική μη προσδιοριστική ανάλυση. Αναζητά τον προσανατολισμό ή την κίνηση των πραγμάτων στον τόπο και στον χρόνο προσπαθώντας να φωτίσει κάποιες προϋποθέσεις εντός αυτού του προσανατολισμού («Αόρατο Χρονολόγιο»)

Κινούνται προς την Ιθάκη ή προς την αντίθετη κατεύθυνση και αν είναι προς την Ιθάκη τίθεται πάντα επί τάπητος το ζωντανό και ρευστό ερώτημα «ποια Ιθάκη»; Θυμώνουν τους Ποσειδώνες, εισέρχονται ασκόπως σε σπήλαια Κυκλώπων και έλκονται από ανορθολογικές Σειρήνες κάθε είδους; Μέγα ζήτημα της πολιτικής σκέψης και της πολιτικής πράξης, όπως ήδη υπονοήθηκε, είναι το γεγονός ότι αντί μιας «ανθρώπινης Ιθάκης» προτάσσεται μια εσχατολογικά-ιδεολογικά προσδιορισμένη Ιθάκη.

Μέσα από την σημαντικότερη και άφθαστη προσανατολιστική περιγραφή για την μεταμοντέρνα εποχή, στο αριστούργημά του «Η παρακμή του Αστικού πολιτισμού» αλλά και στο τελευταίο του έργο «Το πολιτικό και ο άνθρωπος», ο Κονδύλης κυριολεκτικά κονιορτοποίησε τελεσίδικα κάθε επιστημονική αξίωση αυτού που ονόμασε «διόλου θρεπτικός μεταμοντέρνος χυλός», δηλαδή το πλήθος ιδεολογημάτων και θεωρημάτων περί ενός γραμμικά κινούμενου ή πολιτικά αδιάφορου κόσμου όπου περίπου δεν θα χρειάζεται θέσπιση των διανεμητικών λειτουργιών της ισχύος ή κοινωνικοπολιτική οργάνωση σύμφωνα με τα πλανητικά πολιτικοανθρωπολογικά γεγονότα.

Μερικά συναφή αποσπάσματα

«Οι πραγματιστές δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν την απτή χρησιμότητα των “μεταφυσικών” κατασκευών μέσα στον κοινωνικό αγώνα για ισχύ. Ίσως να είναι “καθ’ αυτό” (διάβαζε: από την σκοπιά φιλελεύθερων ωφελιμιστικών αντιλήψεων) αδιάφορο, ποια ιδέα περί Θεού πρεσβεύει κάποιος, ωστόσο η πρακτική διαφορά γίνεται τεράστια, αν υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι για την ιδέα τους περί Θεού είναι πρόθυμοι να πεθάνουν ή να σκοτώσουν, αφού συνδέουν μαζί της τη δική τους ταυτότητα». (Ισχύς και Απόφαση 1991, σ. 106).

«… θα μάθουν σέ διαφορες περιπτώσεις στό μέλλον ότι επέμβαση δέν έξαγεται μόνον ὑπό μορφή στρατιωτικών ἐπιχειρήσεων αλλά καί εισάγεται ὑπό μορφή τρομοκρατικών ἐνεργειῶν …» [http://wp.me/p3OlPy-1bD]

Απόσπασμα από το Παναγιώτης Κονδύλης «Θεωρία του Πολέμου» (Εκδόσεις Θεμέλιο 1997), σελ. 375-6

331-3 «Η αποσύνθεση των πολιτικών ιδεολογιών του 19ου και 20ου αιώνα δεν θα συνεπιφέρει το τέλος των αγώνων ισχύος ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες, έθνη και κράτη – αυτό δεν θα γινόταν ούτε και στην άκρως απίθανη περίπτωση όπου θα σταματούσαν οι πόλεμοι στην διακρατική τους μορφή» … Εξαφάνιση των ιδεολογιών δεν θα εξαφανίσει τις συγκρούσεις. Ακόμη και επικράτηση μιας κοσμοθεωρίας θα οδηγεί σε διαφορετικές ερμηνείες από διαφορετικές ομάδες. Έτσι διεξάγονταν οι κοινωνικοί αγώνες της societa civilis. … «Είναι δυνατές οι συγκρούσεις σε καθαρά υπαρξιακή βάση χωρίς κανένα ιδεολογικό ψιμύθιο, κι αυτές ίσως να ήσαν ακόμη πιο τραχειές και αμείλικτες απ’ όσες έχουν ιδεολογικά κίνητρα. Το «τέλος των ιδεολογιών» θα είχε τότε ως συνέπεια όχι το «τέλος της ιστορίας» προς την κατεύθυνση ενός ακτινοβόλου μεταιστορικού μέλλοντος, αλλά την επιστροφή της ιστορίας στο πρωτόγονο στάδιο της στοιχειακής υπαρξιακής αντιπαράθεσης». Τα περί τέλους της ιστορίας οφείλονται στο γεγονός ότι «οι νοητικές κατηγορίες προσανατολίζονται, στην εποχή της μαζικής δημοκρατίας, προς τον χώρο και όχι προς τον χρόνο. … επιστροφή στην προσδοκία του φιλελευθερισμού του 19ου αιώνα πως το εμπόριο θα υποκαταστήσει τον πόλεμο «Εδώ φυσικά τίθεται ένα ερώτημα γιατί να πετύχει ο μάνατζερ εκείνο που δεν κατόρθωσε ο αστός».

Στη συγκεκριμένη ιστορικότητά τους, οι αποφάσεις συναποτελούν την ατελείωτη ποικιλομορφία του αντικειμενικά υπαρκτού, δηλαδή των διαφορετικών, λίγο πολύ πλήρων, καλύτερα ή χειρότερα οργανωμένων κόσμων.  Οι κόσμοι αυτοί είναι διαφορετικοί, επειδή προήλθαν από διαφορετικές συγκεκριμένες ιστορικές αποφάσεις. Μονάχα η απόφαση ως αποχωρισμός και ως αξίωση ισχύος, μπορεί να εξηγήσει τη γένεση τόσο πολλών ιδιόμορφων κόσμων. Καμιά  κανονιστική τοποθέτηση, κανένας –σε καλές εποχές κραυγαλέος και σε δύσκολους καιρούς ψιθυριστός– εξορκισμός του Ενός Λόγου και της Μιας Αλήθειας δεν είναι σε θέση να κάνει το ίδιο. Στοχαστές με κανονιστική τοποθέτηση αναγκαστικά σκοντάφτουν σε κάθε τους βήμα πάνω στην ποικιλομορφία των ιστορικών δεδομένων, και επειδή το γνωρίζουν αυτό ή το διαισθάνονται, την αποφεύγουν –αν όχι με ανοιχτή περιφρόνηση, πάντως συγκεκαλυμμένα, δηλαδή με τη βοήθεια ιστορικοφιλοσοφικών κατασκευών, οι οποίες ταξινομούν τούτη την ποικιλομορφία κατά τρόπο ώστε να είναι δυνατή η υπαγωγή της σε μιάν υπέρτερη, κανονιστικά φορτισμένη ιδέα. Ο ισχυρισμός, ότι ένας, και μόνο ένας, διευθετημένος κόσμος είναι ο αληθινός, δημιουργεί την ίδια στιγμή αναρίθμητους ψευδείς, κάτω απ’ την πίεση των οποίων ο «αληθινός» μοιάζει να ασφυκτιά». 69

Η πολιτική θεολογία  … «αντλεί την ζωντάνια της από την προγραμματική θεωρητική σύνδεση του προβλήματος της κυριαρχίας με το ανθρωπολογικό πρόβλημα. Αυτό σημαίνει ότι πίσω από κάθε τοποθέτηση απέναντι στο πρώτο βρίσκεται –ρητά ή άρρητα, συνειδητά ή ασυνείδητα– μια αντίληψη για το τι είναι ο άνθρωπος, για το ποιες ψυχοπνευματικές δυνάμεις εμφορούν τη δράση του και προσδιορίζουν την κοινωνικοπολιτική συμπεριφορά του ή ακόμη γενικότερα, για το ποια είναι η οντολογική του περιωπή μέσα στο σύμπαν. Η φορμαλιστική μυθολογία του «κράτους δικαίου» επιδιώκει απεναντίας να υποβάλει την εντύπωση ότι η ευθεία τοποθέτηση απέναντι στα ζητήματα ουσίας περιττεύει, καθώς η τήρηση του θεσμικού-διαδικαστικού τύπου μεταβάλλεται η ίδια σε ουσία του πολιτικού καθεστώτος: ακριβώς, η πρόταξη του τύπου εξασφαλίζει, όπως λέγεται, ότι μέσα στο ίδιο θεσμικό πλαίσιο μπορούν να συνυπάρξουν πολύ διαφορετικές κοσμοθεωρητικές θέσεις και να πραγματωθεί η ανοχή όλων προς όλους. Αλλά ακόμη και μια μικρή εμβάθυνση στα πραγματικά δεδομένα επιτρέπει την διαπίστωση ότι το σύγχρονο δυτικό “κράτος δικαίου” χρειάζεται λειτουργικά, εξ ίσου όσο και οποιοσδήποτε άλλος πολιτικοκοινωνικός σχηματισμός, μια κυρίαρχη ιδεολογία συνυφασμένη με ανθρωπολογικά αξιώματα» (1994β σ. 127,128).

«Ορθολογισμός είναι η σκόπιμη και άψογη (από την άποψη της τυπικής λογικής) χρήση των επιχειρηματολογικών μέσων της σκέψης, για να κατοχυρωθεί θεωρητικά μια δεδομένη θεμελιώδης στάση απέναντι στον κόσμο» «Μονάχα η εκλογίκευση της θεμελιώδους στάσης ή απόφασης μπορεί να πραγματοποιηθεί με λογική συνέπεια και μονάχα αυτή μπορεί, επίσης, να αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής διαμάχης – όχι η ίδια η θεμελιώδης στάση: γιατί στα έσχατα ερωτήματα η απάντηση δίνεται με αξιωματικές αποφάνσεις. Μπορούν λοιπόν να υπάρξουν τόσες μορφές λογικής συνέπειας όσες και θεμελιώδεις στάσεις. Μολονότι τα τυπικά λογικά μέσα παραμένουν τα ίδια, ωστόσο υπηρετούν κάθε φορά την εκλογίκευση θεμελιωδών αποφάσεων με διαφορετικό περιεχόμενο» (Διαφωτισμός)

«Όποιος μαθαίνει να ζει χωρίς ρητές ή άρρητες εσχατολογίες και χωρίς ηθικισμούς ως υποκατάστατα τους, πρέπει και να μάθει να πεθαίνει, πλήρως και αμετάκλητα, με γαλήνη και φαιδρότητα ψυχής.» Αόρατο Χρονολόγιο της Σκέψης

«Η έσχατη πραγματικότητα συνίσταται από υπάρξεις, άτομα ή ομάδες που αγωνίζονται για την αυτοσυντήρησή τους και μαζί αναγκαστικά, για τη διεύρυνση της ισχύος τους. Γι’ αυτό συναντώνται ως φίλοι ή ως εχθροί και αλλάζουν φίλους και εχθρούς ανάλογα με τις ανάγκες του αγώνα για την αυτοσυντήρησή τους και τη διεύρυνση της ισχύος τους» (Κονδύλης Ισχύς και απόφαση 1991, σ. 213)

πηγή: ifestos.edu