ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ, Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ο ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ

•  «Η αντίληψη της Αναγέννησης ότι η σωματική, η πνευματική και η ψυχική αγωγή του ανθρώπου πρέπει να στηρίζονται στη μελέτη της ελληνικής και της λατινικής αρχαιότητας. Σκοπό του έχει να μελετήσει τον αρχαίο κλασι­κό κόσμο πάνω στην ορθολογική και κριτική του διάσταση και να υψώσει με τις αξίες που εκείνος καλλιέργησε, το ανθρώπινο πνεύμα.

•   Τρόπος σκέψης που δίνει έμφαση στον άνθρωπο, στις αξίες του και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων του.

•    Είναι στάση ζωής που θεωρεί τον άνθρωπο πρώτη αξία.

•  Ο ανθρωπισμός είναι ένα σύνολο αντιλήψεων και συμπεριφορών / ενεργειών που δίνουν έμφαση και καλλιεργούν το σεβασμό στην αξία του ανθρώπου και τον τοποθετούν στο κέντρο του ενδιαφέροντος και κάθε δραστηριότητας (πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής, δημοσιογραφι­κής, καλλιτεχνικής, επιστημονικής, επαγγελματικής).

Ο ανθρωπισμός έχει την ιστορική του αφετηρία στα χρόνια της Αναγέννησης ως πνευ­ματικό κίνημα, με κύριο χαρακτηριστικό τη μελέτη του αρχαίου κλασικού κόσμου και των αξιών του. Ως παιδευτικό σύστημα, ο ανθρωπισμός αποβλέπει στη διαμόρφωση του ολόπλευρα καλλιεργημένου ανθρώπου, στην ανάπτυξη των σωματικών, πνευματικών, ηθικών και κοινωνικοπολιτικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας του.

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΚΑΙ ΙΔΑΝΙΚΑ - ΙΔΕΩΔΗ

                               

 Α. Ατομικές αξίες

Σε ατομικό επίπεδο, το ιδεώδες του ανθρωπισμού είναι ο ολοκληρωμένος άνθρω­πος, ο οποίος έχει αναπτύξει αρμονικά το σώμα, την ψυχή και το πνεύμα σε μια ενότητα. Γι' αυτό και το ιδανικό του ανθρωπισμού ως παιδευτικού αγαθού είναι η διαμόρφωση ανθρώπων με δυνατό και υγιές σώμα, διεισδυτικό και ευρύ πνεύμα, ισχυρή θέληση και ηθική ακεραιότητα. 

Πιο συγκεκριμένα, ο ανθρωπισμός περιλαμβάνει αξίες:

  Σωματικές               Πνευματικές                       Ψυχικές                                

Υγεία	Μόρφωση	Ισχυρή βούληση
Ευεξία	Γνώση	Αγωνιστικότητα
Άθληση	Ευθυκρισία	Θάρρος
Αρμονία	Αισθητική	Ευαισθησία
Ευρωστία	Διαλλακτικότητα	Γενναιοψυχία
Ηθικές Αξιοπρέπεια Υπευθυνότητα Ευπρέπεια Αυτοσεβασμός Ανιδιοτέλεια Β. Συλλογικές αξίες Σε συλλογικό επίπεδο, ο ανθρωπισμός συμβάλλει στη διαμόρφωση ευοίωνων συνθηκών για την κοινωνική ολοκλήρωση του ανθρώπου και την ανάπτυξη του πολιτισμού του. Γι' αυτό προωθεί αξίες που προάγουν την κοινωνική ευημερία και ευρυθμία: Κοινωνικές              Πολιτικές              Εθνικές–Διεθνείς
Συλλογικότητα	Συμμετοχή στα κοινά	Πολιτιστική ταυτότητα
Αλληλεγγύη	Δημοκρατία	Υγιής εθνισμός
Δικαιοσύνη	Διάλογος	Ειρήνη
Ισότητα	Αξιοκρατία	Οικουμενικότητα
Συνεργασία	Ελευθερία	Συνεργασία λαών

Πολιτιστικές  

Τέχνη

Αθλητικό ιδεώδες

Παράδοση

Επιστήμη

Παιδεία

ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ  ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΗ

Ο ανθρωπιστής μετριέται σε ποιότητα και όχι σε ποσότητα, γι' αυτό τον χα­ρακτηρίζουν τα εξής:

•     Φιλάνθρωπα αισθήματα / αλτρουισμός.

•    Δίκαιος, αδέκαστος, τίμιος.

•    Προσωπικότητα που αναλώνεται για το καλό, ανιδιοτελής προσφορά, εθελο­ντική δράση.

•   Στοχαστικός νους, ελεύθερο πνεύμα, αυθόρμητη και ειλικρινής έκφραση (ιδε­ών, συναισθημάτων).

•    Θεματοφύλακας των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

•    Υπέρμαχος της ειρήνης.

•    Ηρωικό πνεύμα, πνεύμα θυσίας και αυταπάρνησης.

•  Η σφαιρική και καθολική μόρφωση τέλος καθώς και η πνευματική ζωή, χωρίς να κρίνονται απόλυτα απαραίτητα, βοηθούν προς ένα ανθρωπιστικό προσανατολισμό της ανθρώπινης προσωπικότητας.

ΕΥΕΡΓΕΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ

ΑΤΟΜΙΚΟ   ΕΠΙΠΕΔΟ

Ο  άνθρωπος που εμφορείται από τις αξίες του Ανθρωπισμού είναι αλήθεια ότι δεν έχει να περιμένει υλική ανταμοιβή για τις επιλογές του, ούτε την εκτίμηση και το κύρος που απορρέει από την επαγγελματική επιτυχία .

•    Αισθάνεται, όμως, την αγάπη των συνανθρώπων του που ένιωσαν την προσφορά του και την εκτίμηση εκείνων που εμπνέονται από τις ίδιες υψηλές αξίες.

•    Νιώθει  ότι η ζωή του δεν χάνεται στα μικρότερα ή μεγαλύτερα προβλήματα της καθημερινότητας, δεν κλείνεται στο μικρόκοσμο του ατομισμού, αλλά ανοίγεται προς το συνάνθρωπο, επικοινωνεί, βιώνει τη χαρά της συντροφικότητας.

•    Αποτελεί υγιές πρότυπο για τα παιδιά του  σε μια εποχή που ο τρόπος ζωής των περισσότερων ενηλίκων  είναι παράδειγμα  προς αποφυγήν.

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ   ΕΠΙΠΕΔΟ

Η ύπαρξη του ανθρωπισμού συντελεί στην κοινωνική ευημερία / ευρυθμία, γιατί:

Κοινωνικό

§          Προτάσσεται το κοινό καλό, η ανυστερόβουλη δράση / εθελοντισμός (ανα­κούφιση από προβλήματα στους αναξιοπαθούντες).

§          Υποχωρούν τα εγωιστικά ένστικτα και το ατομικιστικό πνεύμα, ισχυροποιού­νται οι σχέσεις συνεργασίας, άμιλλας, γίνονται σχέσεις ζεστές, ουσιαστικές, όχι υποκριτικές.

§          Τηρούνται οι νόμοι και προστατεύονται τα δικαιώματα. Περιορίζονται τα φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας (λ.χ. ρατσισμός, βία).

Πολιτικό , Διεθνές , Εθνικό

§          Κατίσχυση της ισότητας, της αξιοκρατίας και της δικαιοσύνης. Εδραίωση της δημοκρατίας, αφού η πολιτική τίθεται στην υπηρεσία όλων και όχι λίγων. Κυριαρχία της διεθνούς συνεργασίας και όχι του επεκτατισμού / ιμπεριαλισμού (φονικά όπλα). Εδραίωση της ειρήνης, καθώς οι διαφορές υπάρχουν, αλλά δε διαιρούν / διχάζουν τα κράτη.

Οικονομικό / Οικολογικό

§          Η επιστήμη και η τεχνολογία υπηρετούν τον άνθρωπο και όχι το δόγμα «επι­στήμη για την επιστήμη». Απορρέουν καθολική μέριμνα για την υγεία, πλού­τος για όλους, αύξηση της παραγωγικότητας. Ο άνθρωπος δεν εξουσιάζεται από τη μηχανή, αλλά εκείνη του παρέχει δυνατότητες και ευκολίες σε κάθε τομέα. Δεν παγιδεύεται στον υλισμό και στην εργασιομανία.

§          Ο αγώνας για περιβαλλοντική προστασία είναι αγώνας κατεξοχήν των γνήσι­ων ανθρώπων, γιατί σεβασμός στη φύση σημαίνει σεβασμός στον άνθρωπο.

Πολιτιστικό

Άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών, γιατί εκλογικεύεται η παραγωγή / αγορά και εξαλείφεται η εμπορευματοποίηση ή και η στράτευση της τέχνης. Επιπροσθέτως, ενισχύεται η γνήσια ψυχαγωγία και προβάλλεται η αθλητική ιδέα ως αντίδοτο στον εκφυλισμό του αθλητικού ιδεώδους.

ΔΕΙΓΜΑΤΑ  ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ

Θα ήταν ασυγχώρητος αφορισμός, κατηγορηματική και απόλυτη άποψη, αν αντιμετωπίζαμε μονόπλευρα και ισοπεδωτικά το ζήτημα.

Από πολλούς διατυ­πώνεται η άποψη ότι σε καμία άλλη εποχή δεν αντιμετωπίστηκε με τόση ευαι­σθησία ο πάσχων άνθρωπος.

Πράγματι, αυτό διαπιστώνεται από:

•        την ενημέρωση για σύγχρονα προβλήματα,

•        την πληθώρα των εθελοντικών κινημάτων,

•        τη συγκινητική προσφορά μεμονωμένων ατόμων.

Επίσης, έχουν διαμορφωθεί συνθήκες και όροι ζωής που αναβαθμίζουν το βιοτι­κό και πνευματικό επίπεδο των ανθρώπων στις αναπτυγμένες χώρες, όπως:

•        η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης, που δημιουργεί ανθρωπινότε­ρες συνθήκες,

•        ο θρίαμβος του δημοκρατικού πολιτεύματος, που προσφέρει νομική κατοχύ­ρωση δικαιωμάτων,

•    η ανύψωση της πνευματικής στάθμης που σημαίνει γνώση, ενημέρωση.

ΑΙΤΙΑ – ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ

Παρά τη σημαντική βελτίωση των όρων ζωής του ανθρώπου και τη διάδοση των ανθρωπιστικών αξιών, στην εποχή μας διαπιστώνεται κρίση του ανθρωπισμού, δηλαδή σημαντικό έλλειμμα ανθρωπιάς, γεγονός που οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην κατί­σχυση του τεχνοκρατικού πνεύματος και των οικονομικών και πολιτικών σκοπιμοτήτων. Αναγνωρίζεται, μάλιστα, ότι η σχέση μεταξύ της διακήρυξης των ανθρωπιστικών αρχών σε θεωρητικό επίπεδο και της εγκατάλειψής τους στο επίπεδο της καθημερινής πρακτι­κής είναι αντιστρόφως ανάλογη.

Οι παρακάτω καταστάσεις, γεγονότα, συμπεριφορές, ενέργειες πιστοποι­ούν την κρίση του ανθρωπισμού στην εποχή μας:

1.  Η αλόγιστη επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη δίχως ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό εμφανίζει μορφές και δια­στάσεις που απειλούν τον άνθρωπο και υποβαθμίζουν τις συνθήκες ζωής του:

♦     Εξοπλισμοί, φονικά όπλα μαζικής καταστροφής.

♦     Περιβαλλοντική υποβάθμιση.

♦     Τεχνοκρατία και μηχανοποίηση του ανθρώπου.

2.       Η διάπραξη φρικτών εγκλημάτων από άτομα, οργανώσεις και κράτη κατά της ανθρωπότητας στο όνομα της ιδεολογίας, του έθνους και της απόλυτης «αλή­θειας», που πιστεύουν ότι κατέχουν:

•    Εγκλήματα πολέμου, μαζικές εξοντώσεις, εθνικές εκκαθαρίσεις.

•    Τρομοκρατικές ενέργειες και απώλειες αμάχων.

3.       Η διατήρηση σκοταδιστικών και προσβλητικών για τον άνθρωπο θεσμών από αυταρχικά καθεστώτα:

•    Κατάργηση πολιτικών ελευθεριών, βασανιστήρια, θανατική ποινή.

•    Καταπίεση των γυναικών, ρατσισμός.

4.   Η επικράτηση των νόμων της αγοράς και της λογικής των αριθμών οδηγεί στην πυροδότηση ανταγωνισμών, στην έξαρση ανισοτήτων, παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, θέτει τον άνθρω­πο στο περιθώριο. Η άνιση κατανομή του πλούτου και η εκμετάλλευση των χωρών του «τρίτου κό­σμου» προκαλούν και διατηρούν εικόνες της ανθρώπινης δυστυχίας, που απο­τελούν μελανό στίγμα για την ανθρωπότητα:

•    Υποσιτισμός και πείνα, εξαθλίωση, απαξίωση της ανθρώπινης ζωής.

•   Υποτίμηση - περιθωριοποίηση ανθρώπων που διαφέρουν (μετανάστες, πρό­σφυγες, τσιγγάνοι και άλλες μειονότητες)

•    Παιδιά που καταλήγουν θύματα αναγκαστικής εργασίας ή σεξουαλικής εκμετάλ­λευσης - κακοποίησης και συμμετέχουν σε ένοπλες συγκρούσεις.

5.  Το δυσμενές πλαίσιο ζωής που διαμορφώνεται για τον άνθρωπο στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις:

•    Αποξένωση, μοναξιά, άγχος και ψυχική φθορά.

•    Εγκληματικότητα, βία, καχυποψία και ανασφάλεια.

6.   Η κυριαρχία της εμπορευματοποίησης σε όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας και το πνεύμα υλικού ευδαιμονισμού, επιβάλλει την «ηθική» του χρήματος και της ιδιοτέλειας, συντελεί στη δημιουργία μονοδιάστατων προσωπικοτήτων, χωρίς ανθρωπιστικές αξίες:

•    Ωφελιμισμός, υστεροβουλία, υποκρισία και αδιαφορία για το συνάνθρωπο.

•    Υποδούλωση του ανθρώπου στον καταναλωτικό τρόπο ζωής, αλλοτρίωση.

•    Εμπορευματοποίηση της τέχνης και του αθλητισμού, της παράδοσης και της γνώ­σης.

7.  Η εξάπλωση του βιομηχανοποιημένου μαζικού πολιτισμού υποβαθμίζει τη σχέ­ση του ανθρώπου με το παρελθόν του και απειλεί την ταυτότητα των ατόμων και των λαών:

•    Αποξένωση από την παράδοση, προοδοπληξία και ξενομανία.

•    Πολιτιστική ομοιομορφία και αποκήρυξη του πλούτου των ιδιαίτερων εθνικών πολιτισμών.

8.       Η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος προκαλεί κινδύνους για τη σωματική υγεία και υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής.

9.       Ο χαρακτήρας της σύγχρονης εργασίας:

         • η κυριαρχία της μηχανής και η εξειδίκευση διαμορφώνουν μονομερείς προσωπικότητες.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ

Το αδιέξοδο του σύγχρονου τεχνοκρατικού πολιτισμού επιτάσσει τον επαναπροσδιορισμό των αξιών στην εποχή μας και την επανασύνδεση του ανθρώπου με τα ιδανικά και τις αρχές του ανθρωπισμού.

 Για την επίτευξη αυτού του στόχου απαιτείται:

1.       Ευαισθητοποιημένος και καλλιεργημένος άνθρωπος( Άτομο)

♦    Κριτική ματιά, συνειδητοποίηση της διάστασης του προβλήματος, περισυλ­λογή, ανακάλυψη της προσωπικής ευθύνης, αφύπνιση.

♦    Εγκράτεια, λιτότητα, απαγκίστρωση από την καταναλωτική «κουλτούρα», δηλαδή την επιδίωξη της ευτυχίας και της καταξίωσης μέσω της κατανάλωσης μέσα από γόνιμη αυτοαναζήτηση.

♦    Επανιεράρχηση αξιών, αποποίηση του ατομικισμού και υιοθέτηση κοινωνικών αξιών και ιδανικών που δίνουν νόημα και περιεχόμενο στη ζωή του ανθρώπου και τον κατευθύνουν σε έναν απώτερο σκοπό, μια ανώτερη «Ιθάκη».

♦    Κοινωνική ευαισθησία, αλληλεγγύη στο δοκιμαζόμενο άνθρωπο, εθελοντική προσφορά.

♦    Ενδιαφέρον για τα αγαθά που προάγουν την ποιότητα ζωής, όπως η δημιουργικό­τητα, η ανθρώπινη επικοινωνία, η διά βίου παιδεία κ.ά.

2.           Ανθρωπιστική παιδεία ( Οικογένεια και Σχολείο)

♦    Βιωματική κατάκτηση των ανθρωπιστικών αξιών μέσα από το παράδειγμα των γονιών και των «δασκάλων», το γόνιμο διάλογο, το γνήσιο οικογενειακό πνεύμα (εστία και όχι κέντρο διερχομένων), την ελεύθερη ανάπτυξη της νεανικής προσωπικότητας, διαμόρφωση ολόπλευρα καλλιεργημένων ανθρώπων, ελεύθερων και αυτοκαθοριζόμενων προσωπικοτήτων.

♦    Διεύρυνση των νοητικών δυνατοτήτων και όξυνση της κριτικής ικανότητας του νέου με την παροχή γνώσεων, το διάλογο και την ενθάρρυνση της αυτενέργειας του.

♦    Εκπαίδευση του νέου σε ένα κλίμα ανεκτικότητας και σεβασμού στη διαφορετι­κότητα του «άλλου», ατόμου ή λαού.

♦    Διάπλαση ανθρώπων με αγωνιστική διάθεση και κοινωνική ευαισθησία.

♦    Μετάδοση στους νέους των στοιχείων της κοινωνικής ομοιογένειας με στόχο την ανάπτυξη της έμφυτης κοινωνικότητας τους και την υπεύθυνη και δημιουργική ένταξη τους στο σύνολο.

♦    Ανάπτυξη του οικουμενικού πνεύματος και των πανανθρώπινων αξιών μέσω της γνωριμίας του νέου με την παράδοση και ανάδειξη της ενότητας του ανθρώπινου πνεύματος και του πολιτισμού.

3.     Ενίσχυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και της συλλογικής ζωής (Πολιτεία / Κράτος)

♦    . Ευνομούμενο και δημοκρατικό κράτος που προάγει την ελεύθερη ανάπτυξη, το σεβασμό. Ένα κράτος κοινωνικής συνοχής, πρόνοιας, με έμπρακτη κατοχύρωση των ατομικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων με θε­σμούς και μέτρα κοινωνικής προστασίας για όλους τους πολίτες και ιδιαίτερα για τις «αδύναμες» και ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες.

♦    Παροχή δυνατοτήτων για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των πο­λιτών και την επίτευξη των ατομικών τους στόχων μέσα σε μια κοινωνία ισότητας και αξιοκρατίας.

♦    Εφαρμογή των νόμων,  προάσπιση των δικαιωμάτων

♦    Διαμόρφωση ενός θετικού πλαισίου ζωής με την εξασφάλιση των αγαθών που παρέχουν ικανοποιητικές συνθήκες διαβίωσης για όλους τους πολίτες (μόρφωση, άθληση, ψυχαγωγία, υγεία, εργασία κ.ά.).

♦    Βελτίωση της ποιότητας ζωής, κυρίως στις πόλεις (δόμηση, πράσινο), αναζωογόνηση της επαρχίας.

4.           Ανάληψη της ευθύνης από τη διεθνή κοινότητα

♦    Υιοθέτηση πολιτικής για τη μείωση των εξοπλισμών με απώτερο στόχο την επικράτηση της ειρήνης στον κόσμο.

♦    Επιδίωξη ισόρροπης ανάπτυξης των λαών και δικαιότερης κατανομής των αγα­θών στον πλανήτη, παραγραφή των χρεών στα φτωχά κράτη.

♦    Διεθνής συμφωνία για την προστασία του περιβάλλοντος και του οικοσυστήμα­τος από την ανεξέλεγκτη τεχνολογική ανάπτυξη.

♦    Ενίσχυση διεθνών οργανισμών και θεσμών για την αποτελεσματικότερη προστα­σία των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

5.            ΜΜΕ / Πνευματικοί άνθρωποι

♦    Ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, αποκάλυψη της αλήθειας μέσα από απρόσκοπτη και ειλικρινή ενημέρωση, προβολή του έργου ανθρωπιστικών οργανώσεων.

♦    Προβολή πνευματικών και όχι μόνον υλιστικών προτύπων: αναβάθμιση του περιεχομένου των εκπομπών, ουσιαστικά δελτία ειδήσεων, έλεγχος διαφημι­στικών μηνυμάτων.

♦    Οι διανοούμενοι αγωνιστές, μαχητές για την επικράτηση της δικαιοσύνης.

♦    Οι επιστήμονες στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι των εκάστοτε σκοπι­μοτήτων.

 ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΙΔΑΝΙΚΟ (Κείμενο του Αλέξανδρου Δελμούζου)

Όπως το κάθε άτομο χρειάζεται ένα σκοπό στη ζωή του, για να πάρει νόημα η ζωή αυτή, για να συντονίζει όλες του τις προσπάθειες προς μία κατεύθυνση και να το βοηθά εντείνοντας τις δυνάμεις του να γίνεται ολοένα και καλύτερο, έτσι και ένας ολόκληρος λαός. Αλλιώς, άτομο και λαός αφήνονται στην τύχη και ζουν ζωή της στιγμής, χωρίς προοπτική και ελπίδα για πρόοδο πραγματική. Όπως όμως στο άτομο ο σκοπός της ζωής του είναι δυναμογόνος, όταν πηγάζει από μέσα του, από τις δικές του ανάγκες και δυνατότητες, έτσι και για το λαό. Κι αυτόν μπορεί να τον συγκινήσει και να τον εμπνεύ­σει μονάχα ένα ιδανικό, που ριζώνει στο δικό του χώμα και στη δική του φυσική ζωή. Ιδανικό δηλαδή που πηγάζει από την ιστορία του και τη ζωντανή του παράδοση, που ταιριάζει με την ψυχολογία του, με τον τόπο του και τις ανάγκες που δημιουργεί.

Τέτοιο ιδανικό βγαλμένο μέσα από το ελληνικό χώμα και την ιστορία του λαού του είναι ο ανθρωπισμός. Ανθρωπισμός θα πει να πλάθουμε ανθρώπους με γερό και ωραίο σώμα, με καθαρό και στοχαστικό νου, με δυνατή θέληση και σεβασμό και αγάπη στους συνανθρώπους των. Ανοιχτομάτες, που είναι σε θέση να κρίνουν οι ίδιοι υπεύθυνα όσα προβλήματα τους παρουσιάζει η ατομική και ομαδική τους ζωή, χωρίς να παρασύρονται σαν άβουλη αγέλη από τον πρώτο δυνατό ή δημαγωγό της ημέρας, ανθρώπους ικανούς να εξασφαλίσουν οι ίδιοι με την προσωπική τους εργασία τους υλικούς όρους της ζωής τους, όσα χρειάζονται, για να κρατιέται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, να καταφάσκουν ελεύθερα τις δεσμεύσεις που επιβάλλει η ομαλή συμβίωση με τους συνανθρώπους τους και η προκοπή τους, ικανούς να οργανώσουν τη ζωή της λαϊκής ολότητας όπου ανή­κουν, έτσι, που και τα άτομα και η ολότητα να προκόβουν και να καλυτερεύουν όλο και περισσότερο το επίπεδο της υλικής και πνευματικής τους ζωής και για την προκοπή της να μη ρίχνουν την ευθύνη σε άλλους ή και στην τύχη, παρά να νιώθουν τον εαυτό τους όχι μόνο συνυπεύθυνο με τους φυσικούς ηγέτες αλλά και ως τον κυρίως υπεύθυνο. Ανθρώπους δηλαδή που έχουν υψωθεί από το ζωικό στο ανθρώπινο επίπεδο, που έχουν δουλέψει μέσα τους όσο γίνεται το ανθρώπινο βάθος και που πραγματικά ελεύθεροι στέκουν στη μοίρα τους.

Ανθρωπισμός δεν θα πει ισοπέδωση των ατόμων σε μία πολιτεία. Ο κάθε πολίτης έχει βέβαια δικαίωμα να ζήσει και ν' αναπτύξει ελεύθερα τον εαυτό του μέσα στα όρια που επιβάλλουν σε όλους οι δεσμεύσεις για την ομαλή ομαδική συμβίωση ενός λαού και την προκοπή του. Να τον αναπτύξει μάλιστα σύμφωνα με το φυσικό του, γιατί μόνο έτσι μπορεί και τον ψυχικό του κόσμο να δουλέψει βαθύτερα και στην πιο μεγάλη απόδοση να φτάσει. Από την άποψη δηλαδή του δικαιώματος για τη συντήρηση και την ελεύθερη ανάπτυξη της υλικής και πνευματικής τους ζωής όλοι είναι ίσοι. Η ισότητα όμως αυτή δεν εξαφανίζει τις φυσικές διαφορές ανάμεσα στα άτομα, διαφορές ως προς την ψυχοσύσταση και ως προς τις ικανότητες και τη δυναμικότητα του καθενός. Αναγκαία συνέ­πεια των διαφορών αυτών σε μια πολιτεία καλά οργανωμένη είναι ο καθένας να παίρνει μέσα σ’ αυτή τη θέση που του έχει ορίσει το φυσικό του και όχι η κοινωνική και οικονομική θέση του σπιτιού του, και στις ηγετικές θέσεις σε όλους τους κλάδους της δημόσιας ζωής ν' ανεβαίνουν εκείνοι που πραγματικά αξίζουν γι' αυτές. Συνέπεια δηλαδή είναι η σωστή ιεραρχία των προσωπικών αξιών, ιεραρχία που όχι μόνο θα αναγνωρίζει ο κάθε πολίτης, παρά θα βοηθά στο στήσιμο της.

Όπως τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους, έτσι και οι λαοί. Τις διαφορές αυτές δεν τις αρνείται το ανθρωπιστικό ιδανικό, αρνείται όμως το χωρισμό των λαών σε λαούς κυρίων και λαούς σκλάβων ή λαούς που πρέπει να εξοντωθούν. Γι' αυτό όλοι οι λαοί έχουν την ανθρωπινή τους αξία, την αξία του ανθρώπου, και όλοι έχουν το ίδιο δικαίωμα να ζή­σουν ανθρώπινα και ν' αναπτύξουν τον εαυτό τους ελεύθερα. Αλλά κι εδώ εννοούμε την ελευθερία μέσα στα όρια που ορίζουν όσες δεσμεύσεις επιβάλλει σε όλα ανεξαιρέτως τα κράτη αυτό το ίδιο ανθρωπιστικό ιδανικό, η ελεύθερη μάλιστα ανάπτυξη τους πλουτίζει ποικιλότροπα και υψώνει τη ζωή γενικά της ανθρωπότητας και τον πολιτισμό της.