Η γυμναστική ήταν για τους Έλληνες απαραίτητη προετοιμασία για την κοινωνική ζωή του πολίτη. Τέλειος πολίτης ήταν εκείνος που, περνώντας από τα γυμναστήρια και τις παλαίστρες, μπόρεσε να δουλέψει το σώμα του, να το δημιουργήσει ισχυρό και αρμονικό, δηλαδή ωραίο, και να το έχει έτοιμο να υπερασπίσει το γένος. Κοιτάζεις ένα άγαλμα της κλασσικής εποχής και καταλαβαίνεις αμέσως αν ο άντρας που παριστάνει είναι λεύτερος ή δούλος. Το σώμα του το φανερώνει. Ωραίο αθλητικό κορμί, στάση ήρεμη, πειθαρχία του πάθους, είναι τα χαρακτηριστικά του ελεύθερου ανθρώπου. Ο δούλος παριστάνεται πάντα παχύσαρκος ή καχεκτικός, με απότομες χειρονομίες, αχαλίνωτες. Ο Διόνυσος, ο θεός της μέθης, στέκεται γαλήνιος. Και γύρα του ασχημονούν και κορδακίζουν, ολομέθυστοι, οι κατώτεροί του, οι δούλοι του, οι Σειλινοί και οι Σάτυροι.
Αρμονία νου και κορμιού, ιδού το ψηλό ιδανικό του Έλληνα. Υπερτροφία του ενός εις βάρος του άλλου θεωρούνταν βάρβαρη. Όταν άρχισαν οι Έλληνες να ξεπέφτουν, άρχισε και το σώμα του αθλητή να υπερτροφεί και να σκοτώνει το πνέμα του.....
Και στην Ελλάδα, όπως παντού, όταν αρχίζει ο ρεαλισμός να βασιλεύει, ο πολιτισμός ξεπέφτει.Έτσι φτάσαμε στην άπιστη, ρεαλιστική, χωρίς υπερατομικό ιδανικό, μεγαλόστομη ελληνιστική εποχή. Από το χάος στον Παρθενώνα, και τώρα από τον Παρθενώνα πίσω στο χάος. Ο μέγας ανήλεος ρυθμός. Τα αισθήματα και τα πάθη ξεσπούν, χάνει ο ελεύθερος άνθρωπος την πειθαρχία, φεύγει από τα χέρια του το χαλινάρι που κρατούσε (Ηνίοχος) τα ένστιχτα σε μια ισορρόπηση αυστηρή. Πάθη, αισθηματολογίες, ρεαλισμός. Μια λαχτάρα μυστικόπαθη και μελαγχολική χύνεται στα πρόσωπα. Τα φοβερά μυθολογικά οράματα γίνουνται διάκοσμος, ηδύνεται η Αφροδίτη σαν απλή γυναίκα, ο Δίας αποκτάει τσαχπινιά και κομψότητα, κι ο Ηρακλής ξαναγυρίζει στο κτήνος. Η Ελλάδα ύστερα από τον Πελοποννησιακό πόλεμο αρχίζει και διαλύεται, χάθηκε η πίστη στην πατρίδα, ο ατομικισμός θριαμβεύει. Πρωταγωνιστής πια δεν είναι ο θεός ή ο ιδανικεμένος έφηβος, παρά ο πλούσιος πολίτης με τις ηδονές και τα πάθη του, υλιστής, σκεπτικιστής και χαροκόπος. Το ταλέντο είχε αντικαταστήσει τη μεγαλοφυϊα, και τώρα η καλαισθησία αντικαθιστά το ταλέντο. Και γεμίζει η τέχνη παιδιά και γυναίκες κοκέτες, σκηνές ρεαλιστικές κι ανθρώπους κτηνώδεις ή διανοούμενους....
Απόσπασμα από το "Αναφορά στο Γκρέκο" του Νίκου Καζαντζάκη
