ΠΑΤΩΝΤΑΣ ΕΔΩ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΚΟΥΝ:
Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ
Ο Τόμας Κουν, φυσικός και φιλόσοφος της επιστήμης, εδραίωσε σε νέες δομές την επιστήμη και το πώς αυτή εξελίσσεται. Η παραδοσιακή αντίληψη για την επιστήμη που θεωρούσε την νοησιαρχική επαγωγική μέθοδο ή την διαψευσιμότητα των θεωριών εργαλεία εξήγησης των ιστορικών δεδομένων είναι πλέον παρελθόν.
Ο Κουν εισάγει την έννοια του «παραδείγματος». Το κατά Κουν παράδειγμα αποτελείται από τις γενικές θεωρητικές παραδοχές, τους νόμους και τις τεχνικές εφαρμογής παραδοχών και νόμων που αναγνωρίζονται και υιοθετούνται από τα μέλη μιας συγκεκριμένης επιστημονικής κοινότητας. Το παράδειγμα είναι κάτι ευρύτερο από μια απλή θεωρία. Παράδειγμα θεωρείται ένα συνολικό αφήγημα για τον τρόπο που υπάρχει ο φυσικός κόσμος με πολλές προεκτάσεις βιολογικές σχετικές με τους ζώντες οργανισμούς. Παραδείγματα μπορούν να θεωρηθούν η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία, η πτολεμαϊκή αστρονομία, η νευτώνεια μηχανική, ο κλασικός ηλεκτρομαγνητισμός κ.α..
Γνώση λοιπόν δεν είναι το αποτέλεσμα αποκλειστικά μιας ορθολογικής διαδικασίας σε σχέση με αντίστοιχα εμπειρικά δεδομένα. Επιστημονική γνώση πλέον αποτελεί το σύνολο των συναινετικών αποφάσεων μιας κοινότητας επιστημόνων. Το προσωπικό επιστημονικό δυναμικό είναι αυτό που κάθε φορά δοκιμάζει την επαληθευσιμότητα μιας συνολικής θεωρίας (παράδειγμα) για τα πράγματα. Όταν το παράδειγμα, η θεωρία για το αντικείμενο της γνώσης, κλονίζεται και σταματά να ισχύει, τότε επέρχεται μια περίοδος κρίσης για αυτήν. Τη χρονική αυτή στιγμή λαμβάνει χώρα μια επιστημονική επανάσταση. Επιστημονική επανάσταση συμβαίνει όταν ένα «παράδειγμα» , μια επιστημονική θεωρία δηλαδή, αντικαθίσταται κατά ένα μέρος της ή σχεδόν στο μεγαλύτερο μέρος της (σπάνια) από ένα νέο παράδειγμα. Ποτέ δεν αντικαθίσταται καθ’ ολοκληρίαν από ένα νέο.
Κύριο χαρακτηριστικό της νέας γνωσιοθεωρίας, ως κλάδος της επιστήμης, στην μεθοδολογική της
συγκρότηση είναι η εισαγωγή διεπιστημονικών προσεγγίσεων στον τρόπο που θεμελιώνει μια νέα γνώση. Έτσι, εντάσσει στους κόλπους της τον επικουρικό ρόλο της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, των πολιτικών επιστημών και της οικονομικής θεωρίας.
Καθοριστικό κριτήριο διευθέτησης μιας σύγκρουσης μεταξύ παραδείγματος (θεωρίας) και εμπειρικής παρατήρησης, δηλαδή μεταξύ μιας θεωρίας και μιας πράξης είναι οι ορθολογικές κρίσεις μιας κοινότητας επιστημόνων με συζήτηση και διάλογο.
Η επιστήμη λοιπόν δεν αποτελεί τόσο ένα ατομικό δημιούργημα, αλλά περισσότερο επίτευγμα μιας κοινότητας επιστημόνων διαχρονικά και συγχρονικά.
Ο Τόμας Κουν και η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων
Γράφει ο Γιώργος Τσουτσίδης
Κατά την περίοδο 1920-1960, κυρίαρχο φιλοσοφικό ρεύμα στο χώρο της επιστημολογίας είναι ο Λογικός Εμπειρισμός. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ομως, η προβληματική που επικρατεί στην επιστημολογία αλλάζει με τη δημιουργία ενός νέου φιλοσοφικού ρεύματος, της «Νέας Φιλοσοφίας της Επιστήμης». Η «Νέα Φιλοσοφία της Επιστήμης» αμφισβητεί και απορρίπτει τις βασικές θέσεις των λογικών εμπειριστών. Ως ο κυριότερος εκπρόσωπος του νέου φιλοσοφικού ρεύματος αναδεικνύεται ο Τ.S.Kuhn, του οποίου το έργο ‘Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων’’ αποτελεί το μανιφέστο της «Νέας Φιλοσοφίας της Επιστήμης». Ο Κuhn στη Δομή εισάγει μια εντελώς νέα ορολογία: επιστημονική κοινότητα, προ-επιστήμη, φυσιολογική επιστήμη, ιδιόρρυθμη επιστήμη, γρίφοι, ανωμαλίες, κρίση, επιστημονική επανάσταση, ασυμμετρότητα, Παράδειγμα. Το Παράδειγμα είναι ο πιο βασικός Όρος της Δομής. Ο Κuhn χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο, όπως παραδέχτηκε ο ίδιος αργότερα, με δυο διαφορετικές σημασίες. Πρώτον, σημαίνει το σύνολο των πεποιθήσεων, των μεθόδων και των τεχνικών, που ασπάζεται μια επιστημονική κοινότητα. Αποτελεί μια κοσμοθεωρία, μια οντολογική παραδοχή, μια κοινή γλώσσα. Δεύτερον, όρος Παράδειγμα αντιστοιχεί στις παραδειγματικές λύσεις συγκεκριμένων προβλημάτων, τα οποία χρησιμοποιεί και ως πρότυπα μια επιστημονική κοινότητα. Δεν έλειψαν οι αρνητικές κριτικές για το έργο του. Την πιο έντονη, μάλιστα, κριτική υπέστη η έννοια του Παραδείγματος, λόγω της ασάφειας της.
Η ΝΕΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΑ
Ο Kuhn στη Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων εισάγει μια εντελώς νέα ορολογία και οριοθετεί ένα ευρύ πλαίσιο επιστημολογικών προβλημάτων, με επίκεντρο τη δομή και την αλλαγή των επιστημονικών θεωριών:
- Επιστημονική κοινότητα (scientificcommunity)
Σύνολο επιστημόνων με συναφές πεδίο έρευνας και με κοινές αντιλήψεις για τη φύση της επιστήμης και τη μεθοδολογία της. Οι επιστήμονες αυτοί μιλούν την ίδια «γλώσσα» και βλέπουν τα πράγματα με την ίδια «οπτική». Επιπλέον, αποτελούν τη βασική κοινωνιολογική μονάδα, καθώς ο Κuhn δεν ενδιαφέρεται τόσο τον μεμονωμένο επιστήμονα, όσο για τη συλλογική μορφή έρευνας στην επιστήμη.
- Παράδειγμα (paradigm)
Η αποδοχή ενός κοινού Παραδείγματος αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της επιστημονικής κοινότητας. Ο όρος αυτός, που είναι θεμελιώδης και πολυσυζητημένος, χρησιμοποιήθηκε από τον Κuhn , όπως ισχυρίζεται ο ίδιος, με δυο διαφορετικές έννοιες. Πρώτον, σημαίνει το σύνολο των πεποιθήσεων, των μεθόδων και των τεχνικών, που ασπάζεται μια επιστημονική κοινότητα. Πρόκειται για τη «σφαιρική» έννοια του όρου και σημαίνει μια κοσμοθεωρία, μια οντολογική παραδοχή, μια κοινή «γλώσσα», που σηματοδοτεί την είσοδο σε έναν νέο κόσμο. Δεύτερον, ο όρος Παράδειγμα αντιστοιχεί στις παραδειγματικές λύσεις συγκεκριμένων προβλημάτων, τα οποία και χρησιμοποιεί ως πρότυπα από μια δεδομένη ομάδα επιστημόνων.
Στον ορισμό της έννοιας ‘’επιστημονική κοινότητα ’’και ‘’παραδειγμα’’ υπάρχει μια κυκλικότητα, καθώς η μια έννοια φαίνεται να ορίζεται με βάση την άλλη (κυρίως με την πρώτη από τις δύο σημασίες του όρου, τη σφαιρικότερη). Θεωρεί, λοιπόν, ο Κάλφας ότι επιστημονική κοινότητα και Παράδειγμα διέπονται από μια σχέση αλληλεξάρτησης και ότι δημιουργούνται ταυτόχρονα.
- Προ-επιστήμη
Πλειάδα αντιμαχόμενων σχολών και απόψεων, οι οποίες υπήρχαν μέχρι την εμφάνιση του πρώτου Παραδείγματος, το οποίο σηματοδοτεί, κατά τον Kuhn, την έναρξη της επιστήμης.
Ο Kuhn παραλληλίζει τη δραστηριότητα της φυσιολογικής επιστήμης με τη «λύση γρίφων» (puzzle-solving), υπό την έννοια ότι τα προβλήματα της φυσιολογικής επιστήμης επιδέχονται λύσεις, όπως και οι «γρίφοι» και ότι για τη λύση των προβλημάτων αυτών υπάρχουν ήδη, όπως και στην περίπτωση των «γρίφων» κανόνες που απορρέουν από το εκάστοτε Παράδειγμα.
- Φυσιολογική Επιστήμη (normalscience)
Η σύνδεση μιας συγκεκριμένης επιστημονικής κοινότητας με ένα Παράδειγμα δημιουργεί μια αυστηρή παράδοση επιστημονικής έρευνας, που ο Kuhn ονομάζει φυσιολογική (ή κανονική) επιστήμη.
Το ερευνητικό έργο στη φυσιολογική επιστήμη γίνεται στα πλαίσια και υπό την καθοδήγηση ενός Παραδείγματος και έχει το χαρακτήρα διασάφησης, διεύρυνσης και ακριβέστερης διατύπωσής του. Κατά τον Kuhn, στόχος της φιλοσοφικής επιστήμης δεν είναι η αποκάλυψη νέων ειδών φαινομένων, ούτε οι επιστήμονες επιζητούν να επινοήσουν νέες θεωρίες. Αντιθέτως, η έρευνά της τείνει στη διάρθρωση εκείνων των φαινομένων και θεωριών, που το Παράδειγμα ήδη. Το Παράδειγμα, παρά τη διεύρυνσή του, διατηρεί την ίδια βασική δομή παρέχοντας, έτσι, στα μέλη της επιστημονικής κοινότητας μια σταθερή και απαράλλαχτη εικόνα του κόσμου. Επομένως, η επιστημονική ανάπτυξη κατά την περίοδο αυτή αποκτά συσσωρευτικό χαρακτήρα, αφού κάθε απόπειρα επέκτασης του Παραδείγματος σε νέες περιοχές φαινομένων συνεπάγεται την αφομοίωσή τους από το αποδεκτό Παράδειγμα.
Η φυσιολογική επιστήμη δεν είναι, για τον Kuhn, μόνο ένα ιστορικό δεδομένο, αλλά αποτελεί και κριτήριο ωριμότητας ενός επιστημονικού κλάδου, με την έννοια ότι η πρόοδος σε ένα επιστημονικό πεδίο έρευνας αρχίζει να εμφανίζεται για πρώτη φορά με τη φυσιολογική επιστήμη. Διότι με αυτή δημιουργούνται οι προϋποθέσεις εκείνες, που οδηγούν την έρευνα στο σχετικό κλάδο σε γρήγορη ανάπτυξη.
- Γρίφοι (puzzles)
Ο Kuhn παραλληλίζει τη δραστηριότητα της φυσιολογικής επιστήμης με τη «λύση γρίφων» (puzzle-solving), υπό την έννοια ότι τα προβλήματα της φυσιολογικής επιστήμης επιδέχονται λύσεις, όπως και οι «γρίφοι» και ότι για τη λύση των προβλημάτων αυτών υπάρχουν ήδη, όπως και στην περίπτωση των «γρίφων» κανόνες που απορρέουν από το εκάστοτε Παράδειγμα.
Οι «γρίφοι» είναι εκείνη η ειδική κατηγορία προβλημάτων που μπορούν να ελέγξουν την ευφυΐα και την επιδεξιότητα ενός ερευνητή: Δηλαδή, αν δεν μπορεί να λύσει το σχετικό πρόβλημα δεν ευθύνεται το εργαλείο του (Παράδειγμα), αλλά ο ίδιος.
Παραστατική είναι η παρομοίωση με τη λύση ενός puzzle, δηλαδή με το ότι η λύση δεν ισοδυναμεί απλώς με το να «σχηματίσει κανείς μια εικόνα». Ένα παιδί ή ένας μοντέρνος καλλιτέχνης θα μπορούσε να τη σχηματίσει σκορπίζοντας τα κομματάκια του παιχνιδιού, ως αφηρημένα σχήματα, πάνω σε κάποια ουδέτερη επιφάνεια. Η εικόνα μπορεί να ήταν καλύτερη και πρωτότυπη, αλλά δεν θα αποτελούσε λύση, διότι η πορεία δεν θα είχε ακολουθήσει τους κανόνες που διέπουν τη λύση των puzzles. Παρόμοιοι περιορισμοί ισχύουν για τις δυνατές λύσεις των σταυρόλεξων, των αινιγμάτων, των σκακιστικών προβλημάτων κ.ά.
Η συσσώρευση ανωμαλιών οδηγεί σε κατάσταση κρίσης, η οποία προκαλεί αναστάτωση και ανησυχία στους επιστήμονες, οι οποίοι χάνουν την εμπιστοσύνη τους στο Παράδειγμα και αρχίζουν να αμφισβητούν τις θεμελιώδεις αρχές του κλάδου, ενώ παράλληλα επιχειρούν, στην αρχή τουλάχιστον, να ενσωματώσουν τις ανωμαλίες στο παλιό Παράδειγμα.
Η επιστήμη λοιπόν προχωρά αξιοποιώντας τις δυνατότητες επίλυσης γρίφων των Παραδειγμάτων. Δηλαδή, η επιστημονική επίλυση γρίφων συγκρίνεται με τις κανονισμένες κινήσεις επίλυσης ενός puzzle, οι οποίες εξασφαλίζουν αυτή τη δυνατότητα θέτοντας συγκεκριμένους περιορισμούς στη σχετική διαδικασία. Στην περίπτωση αυτή έχουμε κανονική επιστήμη, ενώ, όταν οι εν λόγω γρίφοι παύουν να είναι επιλύσιμοι από τα θέματα της φυσιολογικής επιστήμης, μετατρέπονται σε προβλήματα της και οδηγούν στο φαινόμενο της μεταστροφής προς ένα νέο παράδειγμα.
- Ανωμαλίες (anomalies)
Η δραστηριότητα επίλυσης γρίφων δεν πάντοτε επιτυχημένη. Έτσι, κάποια προβλήματα παραμένουν άλυτα ή ορισμένα πειράματα και νέες παρατηρήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε δεδομένα που διαψεύδουν μια αποδεκτή πεποίθηση. Τα προαναφερόμενα συνιστούν ανωμαλίες. Το Παράδειγμα κινδυνεύει όχι από το πλήθος, αλλά από τη σπουδαιότητα των ανωμαλιών. Σημαντικότερες ανωμαλίες θεωρούνται εκείνες που θίγουν το θεμέλιο ενός Παραδείγματος. Οι ανωμαλίες, ως ένα βαθμό, είναι φυσικές. Κανένα Παράδειγμα δεν είναι απαλλαγμένο από ανωμαλίες. Οι επιστήμονες έχουν επίγνωση αυτού του γεγονότος, όμως εξακολουθούν να διατηρούν την πίστη τους στο Παράδειγμα.
- Κρίση (crisis)
Η συσσώρευση ανωμαλιών οδηγεί σε κατάσταση κρίσης, η οποία προκαλεί αναστάτωση και ανησυχία στους επιστήμονες, οι οποίοι χάνουν την εμπιστοσύνη τους στο Παράδειγμα και αρχίζουν να αμφισβητούν τις θεμελιώδεις αρχές του κλάδου, ενώ παράλληλα επιχειρούν, στην αρχή τουλάχιστον, να ενσωματώσουν τις ανωμαλίες στο παλιό Παράδειγμα. Για πολλούς, ωστόσο, οι λύσεις που δίνονται δεν είναι ικανοποιητικές, έτσι αρχίζουν να αναζητούν εναλλακτικές δυνατότητες. Η μεταβατική περίοδος χαρακτηρίζεται από μεθοδολογικές συζητήσεις, έρευνα θεμελίων και ένα διάχυτο αίσθημα δυσπιστίας για το ισχύον Παράδειγμα. Η περίοδος κρίσης είναι δυνατό να διαρκέσει πολύ, ωσότου οι επιστήμονες μάθουν να βλέπουν τον κόσμο με άλλη «οπτική».
- Ιδιόρρυθμη επιστήμη (extraordinaryscience)
Αποτελεί μια κατάσταση κρίσης, όπου επικρατεί μια αντιδικία ασυμβίβαστου ή αντιθετικών Παραδειγμάτων. Τα Παραδείγματα συγκρίνονται με τη φύση, αλλά και μεταξύ τους. Δεν υπάρχει, δηλαδή, αυτοτελής διάψευση ενός Παραδείγματος, αλλά μόνο αντικατάστασή του με ένα άλλο. Σύμφωνα με τον Π. Γέμπτο, η ανάλυση της ιδιόρρυθμης επιστήμης από τον Kuhn έχει κοινωνιολογικό χαρακτήρα και μοιάζει πολύ με την ανάλυση πολιτικών ή θρησκευτικών μεταβολών. Η αντικατάσταση του παλιού από το νέο Παράδειγμα περιγράφεται με κατηγορίες, όπως πίστη, θέληση για κάτι νέο, πειθώ, προπαγάνδα, προσηλυτισμός… Η ιδιόρρυθμη επιστήμη εμφανίζεται σαν μια ανορθολογική διαδικασία που εντάσσεται στη γενικότερη κοινωνική δομή και τις λειτουργικές μεταβολές της. Όπως παρατηρεί ο Stegmuller, ο φυσιολογικός επιστήμονας είναι ένας δογματικός, ενώ ο ιδιόρρυθμος επιστήμονας ένα είδος θρησκευτικού φανατικού.
Η επικράτηση ενός Παραδείγματος σημειώνει την ολοκλήρωση μιας επιστημονικής επανάστασης. Ο Kuhn ορίζει τις επιστημονικές επαναστάσεις ως εκείνα τα αναπτυξιακά επεισόδια, στη διάρκεια των οποίων οι πεποιθήσεις των ειδικών μεταβάλλονται ριζικά και ένα παλαιότερο Παράδειγμα αντικαθίσταται εξ ολοκλήρου ή εν μέρει από ένα και ασυμβίβαστο Παράδειγμα. Ονομάζει, λοιπόν, την αλλαγή Παραδείγματος επανάσταση μέσα από έναν παραλληλισμό πολιτικής και επιστημονικής ανάπτυξης, που έχει δυο πλευρές:1) Τόσο οι πολιτικές όσο και οι επιστημονικές επαναστάσεις αρχίζουν με μια αίσθηση ενός τμήματος τουλάχιστον της εκάστοτε κοινότητας ότι οι υπάρχοντες θεσμοί ή τα υπάρχοντα Παραδείγματα δεν μπορούν πλέον να αντιμετωπίσουν τα υφιστάμενα προβλήματα.2) Όπως οι πολιτικές επαναστάσεις οδηγούν σε μια ρήξη με τους υφιστάμενους πολιτικούς θεσμούς, έτσι και η αλλαγή Παραδείγματος συνεπάγεται την καταστροφή της δομικής βάσης της έρευνας, που συνιστά το παλαιό Παράδειγμα. Και στις δύο περιπτώσεις δεν υπάρχει κοινή βάση συνεννόησης ανάμεσα στις διάφορες ομάδες της πολιτικής ή της επιστημονικής, αντίστοιχα, κοινότητας.
- Επιστημονική Επανάσταση (scientificrevolution)
- Ασυμμετρότητα – ασύμμετρα (incommensurability – incommensurable)
Ο Kuhn δανείζεται από τα μαθηματικά αυτόν τον όρο, για να χαρακτηρίσει τη σχέση ανάμεσα σε δυο διαφορετικά Παραδείγματα ή φυσιολογικές επιστημονικές παραδόσεις, πριν και μετά την επιστημονική επανάσταση. Υποστηρίζει ότι η επαναστατική επιστήμη και η μετεπαναστατική επιστήμη δεν έχουν κοινό μέτρο σύγκρισης. Ελλείψει κοινού μέτρου σύγκρισης, είναι αδύνατον να διατυπωθεί αξιολογική κρίση για την ορθότητα του ενός ή του άλλου Παραδείγματος. Επομένως, περιοριζόμαστε στο να κατανοήσουμε το κάθε Παράδειγμα στο εννοιολογικό και κοινωνιολογικό του πλαίσιο και να εκτιμήσουμε τη συνέπεια και την αποτελεσματικότητά του στα προβλήματα που αυτό θέτει.
Η ΕΝΝΟΙΑ «ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ»
Ο πιο βασικός όρος της Δομής των Επιστημονικών Επαναστάσεων είναι αυτός του «Παραδείγματος». Ο όρος «Παράδειγμα» φαίνεται να αναφέρεται σε περισσότερα από ένα χαρακτηριστικά της επιστημονικής πραγματικότητας και παραμένει σχετικά ασαφής στο σύνολο του βιβλίου. Ωστόσο, ο Kuhn χρησιμοποιεί τον ορο ,όπως παραδέχθηκε ο ίδιος αργότερα, με δυο διακριτές σημασίες. Από τη μια μεριά12. αντιπροσωπεύει το «σύνολο των πεποιθήσεων, των αναγνωρισμένων αξιών και των τεχνικών, που ασπάζονται τα μέλη μιας δεδομένης ομάδας επιστημόνων». Δεν περιορίζεται, λοιπόν, η σημασία της έννοιας ‘’Παράδειγμα’’ σε ό,τι προηγουμένως σήμαινε ‘’επιστημονική θεωρία’’ αλλά έχει μια σφαιρικότερη διάσταση. Περικλείει «νόμους, θεωρίες, εφαρμογές και πειραματισμό ταυτόχρονα» και «αποτελείται από ένα ισχυρό πλέγμα εννοιολογικών, θεωρητικών, πειραματικών και μεθοδολογικών παραδοχών», ακόμη και «σχεδόν μεταφυσικών «σφαιρική» έννοια του όρου. Το ‘’Παράδειγμα’’ αποτελεί τη βασική οπτική, με την οποία οι επιστήμονες ‘’κοιτάζουν’’ τον κόσμο και αποτελεί συγχρόνως τη βασική δομή των επιμέρους υποθέσεων και θεωριών. Είναι η κοινή ενορατική βάση της επιστημονικής κοινότητας απέναντι σε ένα σύνολο φαινομένων. Η «στράτευση» σε ένα Παράδειγμα δεν αποτελεί μόνο αποδοχή μιας θεωρίας, αλλά ταυτόχρονα και οντολογική παραδοχή, μεθοδολογική κατεύθυνση και κοινή γλώσσα. Η «στράτευση» είναι ολοκληρωτική, έτσι ο Kuhn κάνει λόγο για είσοδο σε έναν νέο κόσμο.
Από την άλλη μεριά, το Παράδειγμα αντιστοιχεί σε ένα σημαντικό στοιχείο αυτού του οργανωμένου συνόλου και συγκεκριμένα στα πρότυπα που συνοψίζουν εν είδη υποδείγματος τους ρητούς κανόνες και τα κριτήρια που καθοδηγούν τη διαδικασία επίλυσης γρίφων στα πλαίσια της ‘’φυσιολογικής επιστήμης’’ (normal science). Η έννοια αυτή πλησιάζει στη νεοελληνική έννοια της λέξης ‘’παράδειγμα’’. Ο Κάλφας υποστηρίζει ότι τα υποδείγματα έχουν παιδαγωγική λειτουργία. Το γεγονός αυτό συμβαίνει, διότι τα υποδείγματα αποτελούν εκείνα τα τυπικά προβλήματα, τα οποία συναντά ο φοιτητής στις εργαστηριακές του ασκήσεις και στη μελέτη του, τα κλασσικά παραδείγματα που χρησιμοποιούν όλα τα επιστημονικά εγχειρίδια, τις λύσεις ιστορικών προβλημάτων, οι οποίες γίνονται πασίγνωστες μέσω των εκλαϊκευμένων συγγραμμάτων κτλ. Οι επιστήμονες λύνουν τα προβλήματα που συναντούν προσαρμόζοντας τις λύσεις τους σε πρότυπα, τα οποία έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικά. Δημιουργούνται έτσι θεμελιώδεις σχέσεις αναλογίας, οι οποίες εντυπώνονται στη σκέψη και στην πρακτική των επιστημόνων.
Σύμφωνα με τον Kuhn, η επιστήμη αρχίζει με την εμφάνιση του πρώτου Παραδείγματος (και τη δημιουργία της πρώτης επιστημονικής κοινότητας). Το Παράδειγμα γίνεται αποδεκτό από τους επιστήμονες, οι οποίοι στρέφουν την προσοχή τους από την αμφισβήτηση των θεμελίων του κλάδου στη φυσιολογική έρευνα. Οι νέες γενιές των επιστημόνων εκπαιδεύονται στο φως του αποδεκτού Παραδείγματος, μαθαίνουν να έχουν τις ίδιες αξίες και την ίδια οπτική με τους εκπαιδευτές τους. Ένα Παράδειγμα καθιερώνεται, επειδή έχει περισσότερη επιτυχία από τα αντίπαλα Παραδείγματα, στη λύση εκείνων των λίγων προβλημάτων που η ομάδα των ερευνητών έχει φτάσει να θεωρεί κρίσιμα. Η επιτυχία ενός Παραδείγματος συνίσταται, αρχικά, σε μια υπόσχεση επιτυχίας, που μπορεί να ανακαλυφθεί σε επιλεγμένες και ακόμη ατελείς συνθήκες. Η υπόσχεση αυτή πραγματοποιείται στη ‘’φυσιολογική’’ επιστήμη και αυτό επιτυγχάνεται με την επέκταση της γνώσης, που το Παράδειγμα παρουσιάζει ιδιαίτερα αποκαλυπτικά με την αύξηση της συμφωνίας ανάμεσα σε αυτά τα γεγονότα και τις προβλέψεις του Παραδείγματος και με περαιτέρω διάρθρωση του ίδιου του Παραδείγματος. Το Παράδειγμα είναι αυτό που καθοδηγεί απόλυτα τη φυσιολογική επιστήμη, καθορίζει τη σημασία και τη φύση των προβλημάτων που πρέπει να λυθούν, τις κατάλληλες μεθόδους και τα κριτήρια επιστημονικότητας. Στα πλαίσια του Παραδείγματος δραστηριοποιούνται οι επιστήμες, προκειμένου να λύσουν επιστημονικά προβλήματα, γρίφους. Η χρησιμοποίηση του όρου «γρίφος» αποδεικνύει ότι ο Kuhn θεωρεί δεδομένη τη δυνατότητα λύσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι επιστήμονες. Επιπλέον, στα πλαίσια του Παραδείγματος δεν υπάρχουν διαψεύσεις. Αν σε κάποιο σημείο το Παράδειγμα παρουσιάζει αντίθεση μεταξύ θεωρίας και εμπειρίας, δεν απορρίπτεται η θεωρία, αλλά ο ερευνητής. Η ύπαρξη αντίθετης εμπειρίας δεν διαψεύδει το Παράδειγμα.
Διαψευστικές εμπειρίες εκλαμβάνονται ως απλά αινίγματα, τα οποία ο επιστήμονας πρέπει να λύσει με τα μέσα που του παρέχει το Παράδειγμα. Το ισχύον Παράδειγμα αντικαθίσταται, με την εμφάνιση της ιδιόρρυθμης επιστήμης, από ένα άλλο. Νέα πειράματα και παρατηρήσεις είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε δεδομένα που διαψεύδουν την αποδεκτή πεποίθηση. Τέτοιες περιπτώσεις συνιστούν ανωμαλίες για ένα Παράδειγμα. Πολλαπλασιασμός τέτοιων ανωμαλιών οδηγεί αναπόφευκτα τη φυσιολογική επιστήμη σε κρίση, προκαλεί αναστάτωση στους επιστήμονες, οι οποίοι χάνουν την εμπιστοσύνη τους στο παλιό Παράδειγμα. Αρχίζει, έτσι, μια περίοδος κατά την οποία διάφορα Παραδείγματα, νέα και παλιά, συνυπάρχουν και αντιτίθενται. Ο Kuhn παραλληλίζει το Παράδειγμα με την κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα:Τώρα οι θεωρίες και οι μεθοδολογικές επιταγές του Παραδείγματος είναι οι θεσμοί που δεν μπορούν να επιβάλλουν την τάξη. Ακολουθεί μια περίοδος αναρχίας, όπου διάφορες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν την εξουσία. Η κριτική επιχειρηματολογία δίνει προοδευτικά τη θέση της στις μεθόδους πειθαναγκασμού των μαζών. Η εξουσία κερδίζεται τελικά όχι από το ορθότερο πρόγραμμα, αλλά από το πειστικότερο. Με τον ίδιο τρόπο, στο πεδίο της Επιστήμης, η περίοδος κρίσης ολοκληρώνεται με την επικράτηση ενός νέου Παραδείγματος. Η επικράτηση αυτή δεν οφείλεται όμως τόσο στην εξηγητική πληρότητα του νέου Παραδείγματος. Ο διάλογος των επιστημόνων παρομοιάζεται από τον Kuhn με ‘’διάλογο κουφών’’, λόγω της αδυναμίας τους να συνεννοηθούν.
Πίνακας του Σαλβαδόρ Νταλί
Η συνεχιζόμενη πτώση της ικανότητας επίλυσης γρίφων, μαζί με την αύξηση των επίμονων προβλημάτων, που το Παράδειγμα δεν είναι σε θέση να χειρισθεί, εισάγει την επιστημονική κοινότητα σε μια κρίση, η οποία θα αρθεί, όταν η κοινότητα θα προσχωρήσει σε ένα καινούριο Παράδειγμα. Επικρατεί, λοιπόν, ένα νέο Παράδειγμα, με το οποίο σημειώνεται και η ολοκλήρωση μιας επιστημονικής επανάστασης.
Ανάμεσα στα διαδοχικά Παραδείγματα εντοπίζεται πλήθος διαφοροποιητικών στοιχείων του παλιού με το νέο. Τα Παραδείγματα αυτά δεν διαφέρουν μόνο στην ουσία, αλλά και στην ίδια την επιστήμη που τα δημιούργησε. Η αποδοχή ενός νέου Παραδείγματος απαιτεί έναν νέο προσδιορισμό της ανάλογης επιστήμης. Ορισμένα παλαιότερα προβλήματα μπορεί να αποδοθούν σε μια άλλη επιστήμη ή χαρακτηριστούν εντελώς «αντιεπιστημονικά». Κάποια άλλα, που στο παρελθόν κρίνονταν ασήμαντα, μπορεί με το νέο Παράδειγμα να γίνουν τα ίδια τα πρότυπα των σημαντικών επιστημονικών επιτεύξεων. Η φυσιολογική επιστημονική παράδοση, που πηγάζει από μια επιστημονική επανάσταση, δεν είναι μόνο ασυμβίβαστη, αλλά και ασύμμετρη με την παράδοση που έχει προηγηθεί.
Επιπρόσθετα, τα Παραδείγματα, μέσα από τις θεωρίες που ενσωματώνουν, αποδεικνύονται συστατικά στοιχεία της ερευνητικής δραστηριότητας. Τα Παραδείγματα δεν προσφέρουν μόνο χάρτες στους επιστήμονες, αλλά και ουσιαστικές οδηγίες για την τεχνική της κατασκευής των χαρτών. Εκπαιδευόμενος σε ένα Παράδειγμα ο επιστήμονας μαθαίνει ταυτόχρονα τη θεωρία, τις μεθόδους και τα κριτήρια ως ένα αδιαχώριστο σύνολο. Επομένως, όταν τα Παραδείγματα αλλάζουν, συμβαίνουν συνήθως σημαντικές μεταβολές στα κριτήρια που καθορίζουν την εγκυρότητα τόσο των προβλημάτων, όσο και των προτεινόμενων λύσεων.
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Kuhn, T.S. (1962), Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα θέματα, 1981.
Salmon, M.H. et al. (1992), Eισαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήμης, Ηράκλειο: ΠΕΚ, 1998.
Γέμπτος, Π. (1987), Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα: Παπαζήσης, 1987.
Αυγελής, Ν. (1998), Φιλοσοφία της Επιστήμης, Θεσσαλονίκη: Κώδικας, 1998.
Kuhn,T.S.(1977) The Essential Tension,Chicago,1977
Kuhn,T.S.(1969) The Structure of Scientific Revolutions.2d ed. Chicago;University of Chicago Press.
πηγή: Ερανιστής
