Άρθρο της Eleanor Finley, η οποία είναι συγγραφέας, δασκάλα και ακτιβίστρια. Συμμετέχει στο συμβούλιο του ISE (Institute for Social Ecology) και είναι υποψήφια διδάκτορας στην ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης.
Η κλιματική κρίση σήμερα δεν απαιτεί τίποτα λιγότερο από μια παγκόσμια κοινωνική και οικολογική μεταμόρφωση.
Αποσπασματικές μεταρρυθμίσεις, τεχνοκρατικά σχέδια, και κρατικά στηριζόμενη «κλιματική αντίσταση» έχουν αποδειχθεί συχνά πως είναι όχι μόνο αναποτελεσματικές, αλλά επίσης και εντελώς ανίκανες να αντιμετωπίσουν την υποκείμενη αιτία της: την καπιταλιστική παγκόσμια τάξη.
Η τάξη αυτή συστηματικά καταστρέφει τον κοινωνικό και οικολογικό ιστό που επιτρέπει την πολύπλοκη ζωή στο πλανήτη. Ο κυνικός ψαλμός πως «οι άνθρωποι είναι ένοχοι για την υπερθέρμανση του πλανήτη» περιέχει δόλο – η λογική της κυριαρχίας και η ιδεολογία της αέναης «ανάπτυξης» είναι οι πραγματικοί ένοχοι.
Ευτυχώς, τα ανθρώπινα όντα μπορούμε να υπερβούμε την παρούσα κατάστασή μας. Σε όλο το κόσμο, εναλλακτικές τεχνολογίες, κοινωνικά κινήματα, και σχολές σκέψης αμφισβητούν τις εκμεταλλευτικές πρακτικές και δομές του καπιταλισμού.
Παρόλα αυτά, αυτές οι εναλλακτικές θα παραμείνουν απλά σκόρπιες, ανεκπλήρωτες υποσχέσεις εκτός και αν ενωθούν μέσα από ένα συνεκτικό θεσμικό δίκτυο ελευθερίας και δημοκρατίας.
Η γλώσσα της επανάστασης
Ο πλανήτης χρειάζεται πολλά περισσότερα από μια «δίκαιη» ή «βιώσιμη» αλλαγή, χρειάζεται μια ουσιαστικά καινούρια κοινωνική τάξη που ενισχύει τον ανθρωπισμό μας, παράλληλα με την ευημερία του φυσικού κόσμου.
Αυτό απαιτεί τόσο βαθιές αλλαγές στις πολιτισμικές μας ευαισθησίες, όσο και μια σοβαρή αντιπαράθεση με τους φαινομενικά απόρθητους θεσμούς που κυβερνούν την παγκόσμια κοινωνία. Με μια λέξη: επανάσταση.
Από τις ΗΠΑ, όπου κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2016, ο σοσιαλδημοκράτης Bernie Sanders υποσχέθηκε μια προοδευτική «πολιτική επανάσταση», ως τη Βόρεια Συρία, όπου οι καθοδηγούμενες από τις γυναίκες δυνάμεις άμυνας προωθώντας τον πολιτισμικό πλουραλισμό και την ελευθερία ενάντια στην Τουρκική εισβολή, τον μπααθικό αυταρχισμό, και το φασιστικό ισλαμισμό, η επανάσταση ξαναμπαίνει στο παγκόσμιο φαντασιακό.
Ωστόσο, έξω από το κίνημα, η επανάσταση είναι ιδιαίτερα παρεξηγημένη και αμφίβολη έννοια. Όταν αρκετοί άνθρωποι ακούν την λέξη «επανάσταση», εικόνες βίας, σύγχυσης και αταξίας τους έρχονται στο μυαλό.
Οικολογική διαδικασία
Αυτές οι συνηθισμένες αντιλήψεις, όπως παρατήρησαν οι αμερικάνοι θεωρητικοί μαρξιστές James και Grace Lee Boggs το 19741, συγχέουν τις στιγμιαίες πυρκαγιές των ξεσηκωμών και των εξεγέρσεων με την επανάσταση, που είναι μια συνεχιζόμενη, αθροιστική διαδικασία.
Η σύγχυση αυτή φυσικά καλλιεργείται και ενθαρρύνεται από τα μαζικά μέσα που ελέγχονται από τις κυβερνώσες ελίτ. Πράγματι, αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντιληφθούν την θεμελιώδη κοινωνική αλλαγή, πως μπορούν να ελπίζουν να την επιτύχουν;
Το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να δεσμεύεσαι σε διαδικασίες βιολογικής, ψυχολογικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και υλικής εξέλιξης. Με τον τρόπο αυτό, η επανάσταση μπορεί να ειδωθεί σαν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξής μας ως είδος. Όπως γράφουν οι Boggs:
«Οι επαναστάσεις του ανθρώπινου γένους είναι ουσιαστικό κομμάτι της εξέλιξης του, και η εξέλιξη του ουσιώδες κομμάτι των επαναστάσεων του. Αυτό που είμαστε σήμερα είναι το αποτέλεσμα μιας μακράς και συνεχιζόμενης διαδικασίας εξέλιξης και η διαδικασία αυτή θα συνεχιστεί για όσο υπάρχουν άνδρες και γυναίκες πάνω στο πλανήτη».
Σήμερα, ο εναγκαλισμός της οικολογικής και της πολιτικής κρίσης έχει μπλεχτεί σε ένα πραγματικό Γόρδιο Δεσμό, δεν μπορεί να λυθεί η μία δίχως την άλλη. Η συνθήκη αυτή μας καλεί να δούμε συλλογικά και να επαναπροσδιορίσουμε το νόημα της επανάστασης ως μια οικολογική διαδικασία. Και για να το κάνουμε αυτό πρέπει να εξετάσουμε την προέλευση και την ιστορική απολυτότητα της επανάστασης ως έννοιας.
Η ιστορία της επανάστασης
Αν και δε σκεφτομαστε πως η «επανάσταση» έχει ιστορία, είναι στη πραγματικότητα μια πολύ νέα έννοια. Πριν το 1805, η «επανάσταση» (ΣτΜ, παίζει με την λέξη revolution που επίσης σημαίνει περιστροφή), σήμαινε την κίνηση αντικειμένων γύρω από έναν άξονα περιστροφής, όπως η τροχιά των πλανητών η περιστροφή των τροχών.
Οι κινήσεις ήταν θέμα των φυσικών φιλοσόφων και των αστρονόμων, όχι των ιδεαλιστών. Στο λυκόφως της Γαλλικής Επανάστασης όμως, ο πολιτικός αναβρασμός έδωσε τη θέση του σε μια συντηρητική αντίδραση. Το 1785, καθώς το Διευθυντήριο πήρε τον έλεγχο του κράτους, όσοι συμμετείχαν στα γεγονότα της περιόδου 1789-805 άρχισαν να προσδιορίζονται ως επαναστάτες2.
Ενώ τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης ήταν αυθόρμητα και απρόβλεπτα, όταν αυτή έληξε, όσοι την είδαν να εκτυλίσσεται με τα μάτια τους, κατάλαβαν πως η διαδικασία αυτή ως στόχος μπορεί να σχεδιαστεί, να επιδιωχθεί και να επιτευχθεί.
Όπως και με τον ορισμό των φυσικών για τη κίνηση, η μοντέρνα πολιτικοποιημένη ερμηνεία της επανάστασης σημαίνει μια δράση που είναι ταυτόχρονα καινοφανής και επαναλαμβανόμενη.
Οι Γάλλοι επαναστάτες έβλεπαν τους εαυτούς τους ως αυτούς που διαμόρφωναν μια νέα κοινωνική τάξη, παρόλα αυτά η καταστροφή της γαλλικής μοναρχίας σήμαινε επίσης την επιστροφή σε μια ρουσσιανή «φυσική τάξη3», δηλαδή, πριν την ανάπτυξη των αριστοκρατικών ιεραρχιών. Στον αγώνα για μια ουσιαστικά πιο ελεύθερη και ισότιμη κοινωνία, η ανθρωπότητα επαναλαμβάνει πολλά από τα βήματά της.
Αίσθηση πραγματικότητας
Φυσικά η Γαλλική επανάσταση δεν ήταν παρά ένα μόνο συντριπτικό κύμα στον τυφώνα επαναστατικής δραστηριότητας στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Λαϊκές εξεγέρσεις που απαιτούσαν ισότητα, αδελφότητα και ελευθερία ξεπήδησαν παντού στις διεθνείς οδούς της εμπορικής αποικιοκρατίας.
Στη Γαλλική αποικία του Σεν Ντομινίκ, πρώην σκλάβοι επικράτησαν του νεογέννητου γαλλικού καθεστώτος σε αυτό που έγινε η πρώτη, και ως σήμερα η μόνη, «πετυχημένη» επανάσταση σκλάβων: η Αϊτινή Επανάσταση.
Η Καραϊβική βίωσε και της εξεγέρσεις στη Κούβα και το Τρινιντάντ. Η Ευρώπη, στο μεταξύ, έγινε μάρτυρας σοβαρών εγχειρημάτων ανατροπής των αριστοκρατιών στο Βέλγιο, τη Δανία, την Ελβετία και τη Πολωνία.
Στη Νότια Αμερική, οι καλλιεργητές και οι έμποροι των αποικιών ανέτρεψαν την Ισπανική και την Πορτογαλική μοναρχία, σύντομα είδαν όμως τα νεογέννητα κράτη τους να είναι αντιμέτωπα με σκληρή αντίσταση από τους χωρικούς και τους αυτόχθονες.
Οι επαναστάτες σε ολόκληρο το «νέο» και τον «παλιό» κόσμο απέδειξαν από κοινού πως τα ανθρώπινα όντα μπορούμε να αλλάξουμε την κοινή μας αντίληψη της πραγματικότητας και να μετασχηματίσουμε τους θεσμούς που κυβερνούν την καθημερινότητα.
Ισχυρές δυνάμεις
Τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα έγιναν μάρτυρες της ανόδου του «φιλελευθερισμού» των ελίτ ως κυρίαρχη τάξη. Η επανάσταση ως έννοια εξελίχθηκε και διευρύνθηκε ξανά.
Σοσιαλιστές όπως ο Karl Marx και ο Mikhail Bakunin αναγνώρισαν πως η επανάσταση λάμβανε χώρα όχι μόνο μέσα από την αντικατάσταση των πολιτικών καθεστώτων, αλλά και μέσα από την παραγωγή αγαθών και την ικανοποίηση βασικών αναγκών. Ο σοσιαλισμός απέρριψε την αστική «αντιπροσώπευση», την μισθωτή εργασία, και την εθνοκρατική στατικότητα προτιμώντας τον διεθνισμό, την συνεργατική εργασία και την αλληλεγγύη.
Ο διεθνής σοσιαλισμός όρισε το νόημα της επανάστασης ως κομμάτι μιας μακροχρόνιας διαδικασίας κοινωνικής εξέλιξης. Εδώ, θέματα εξέλιξης και επιστροφής εμφανίζονται ξανά.
Οι σοσιαλιστές αναφέρονταν στις αυτόχθονες, μικρής κλίμακας, αγροτικές κοινωνίες ως «πρωτόγονο κομμουνισμό» που με πολλούς τρόπους προεικόνιζαν τις αρχές της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Η σοσιαλιστική επανάσταση θα πρέπει να απεικονίζει τόσο ένα βήμα μπροστά στην ανθρώπινη εξέλιξη, όπως επίσης και μια επιστροφή στις κοινοτιστικές ευαισθησίες και κοινωνικούς δεσμούς.
Δυστυχώς, οι μηχανιστικοί τρόποι σκέψης του 19ου αιώνα συνέβαλλαν στην καταστροφή των επαναστάσεων αυτή την εποχή. Ο αποκαλούμενος «επιστημονικός» σοσιαλισμός υπέθεσε πως αν κάποιος ανακάλυπτε τους «νόμους» της επανάστασης, κάποιος θα μπορούσε να την προβλέψει και να την ελέγξει.
Ο Lenin πήγε αυτή την ντετερμινιστική οπτική σε καταστροφικά άκρα, η Ρωσική Επανάσταση κατέρρευσε σε δογματική, τυραννική κρατική εξουσία. Αν και η κλασική επαναστατική αριστερά αντέταξε ισχυρές δυνάμεις απέναντι στο καπιταλισμό, τελικά απέτυχε να υλοποιήσει τον ευγενή της σκοπό με το να της κλέψει δημιουργικότητα, την σχετικότητα και την ανοικτότητα της επαναστατικής σκέψης.
Οικολογικοποιώντας την επανάσταση
Ευτυχώς, τα κοινωνικά κινήματα του 21ου αιώνα φέρνει στο προσκήνιο ένα νέο παράδειγμα κοινωνικής αλλαγής. Και το παράδειγμα αυτό φέρνει μερικές από τις σπουδαιότερες αξίες της οικολογίας στο τραπέζι. Είναι σημαντικό να αναλογιστούμε πάνω στις αξίες αυτές γιατί μπορούν να βοηθήσουν τους καθημερινούς ανθρώπους να κατανοήσουν την μεγάλη σημασία του επαναστατικού μετασχηματισμού.
Αρχικά, μια οικολογική επανάσταση θα κινητοποιήσει ολιστικούς και μουτουαλιστικούς τρόπους σκέψεις για τη κοινωνία και τη φύση. Η φύση δεν είναι στατική οντότητα, αλλά μάλλον μια ιστορία οργανικών φαινομένων που εξελίσσεται συνεχώς με ένα αθροιστικό και ανεξάρτητο τρόπο.
Ως τέτοια η φύση δεν μπορεί να υποταχθεί. Δεν είναι τυχαίο που αυτόχθονες, αγροτικοί και γυναικοκεντρικοί τρόποι σκέψεις μοιράζονται μια μουτουαλιστική οπτική προς το φυσικό κόσμο.
Στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, οι άνθρωποι κατανοούσαν την ανεξάρτητη φύση των ανθρώπων και του περιβάλλοντος μας. Στη πράξη, η ιδέα πως ο «άνθρωπος» μπορεί να φιλοδοξεί πως μια μέρα θα ελέγχει τη φύση διαδόθηκε τόσο πολύ πρόσφατα με την άνοδο της εκβιομηχάνισης τον 19ο αιώνα.
Όπως το έθεσε ο ελευθεριακός κοινοτιστής Murray Bookchin, η ιδέα καθαυτή του ανθρώπου να κυριαρχεί στη φύση, πηγάζει από την κυριαρχία του ανθρώπου σε άνθρωπο.
Προσοχή στη κλίμακα
Για το λόγο αυτό, μια οικολογική επανάσταση σημαίνει να μπει σε πρώτο πλάνο η ανάκτηση των μουτουαλιστικών και κοινοτιστικών δεσμών της ανθρωπότητας – ξεκινώντας από τους εαυτούς μας και φτάνοντας σε επίπεδο παγκόσμιας αλληλεγγύης.
Ενώ τα περιβαλλοντικά και τα οικολογικά κινήματα του 20ου αιώνα κυρίως εστίασαν στον επαναπροσδιορισμό της σχέση ανθρώπου και φύσης, η βαρύτητα του 21ου στην κλιματική κρίση σημαίνει πως πρέπει να εστιάσουμε στο πως οι άνθρωποι σχετίζονται ο ένας με τον άλλο.
Οι άνθρωποι αναγνωρίζουν πως τα συστήματα κοινωνικής εκμετάλλευσης όπως ο σεξισμός, η αποικιοκρατία και η ταξικότητα μοιράζονται την ίδια αντίληψη, λογική και οργανωτική δομή με τις δυνάμεις που ισχυρίζονται πως «εκλογικεύουν» και ελέγχουν το φυσικό κόσμο.
Έτσι, οι ιεραρχικές σχέσεις όπως αφεντικό-εργάτης, πατριάρχης-οικογένεια, αγοραστής-πωλητής πρέπει να αντικατασταθούν με σχέσεις που είναι εθελοντικές, συμμετοχικές, και αμοιβαία ωφέλιμες.
Η προσοχή της οικολογίας στη κλίμακα είναι ουσιαστική σε αυτή τη διαδικασία. Σήμερα, κάθετα από τα πάνω συστήματα κυριαρχίας δημιουργούν κοινωνικούς κόσμους που είναι επίπεδοι, μονολιθικοί και πελώριοι.
Ιστορικά αξιοσημείωτα
Μια ελεύθερη κοινωνία, από τη μια, παλεύει προς την δημιουργία πολιτιστικών και οικονομικών κόμβων και δικτύων που διαφοροποιούνται σταδιακά. Όπως τα φυσικά οικοσυστήματα, η κοινωνική ποικιλότητα δημιουργεί σταθερότητα και ισορροπία.
Είναι σημαντικό όμως να θυμόμαστε πως οι άνθρωποι και οι θεσμοί που αποτελούν και υπερασπίζονται τον καπιταλισμό δεν πρόκειται να παραδώσουν τα κλειδιά του μέλλοντος οικειοθελώς.
Μια οικολογική επανάσταση απαιτεί όχι μόνο ένα κόσμο δίχως καπιταλισμό, αλλά επίσης ένα κόσμο δίχως κράτη. Στη πραγματικότητα, για χιλιετίες, τα κράτη επιβάλλουν την αφαίμαξη των φυσικών οικοσυστημάτων στην υπηρεσία των αριστοκρατών και των ελίτ.
Η οικολογική υποβάθμιση των αρχαίων χρόνων που συχνά αποδίδεται στην «γεωργία» μπορεί να ειδωθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια ως το προϊόν της κατάχρησης της γεωργίας από τα κράτη για να στηρίξουν την επέκτασή τους.
Αν και μπορεί να μοιάζει πως τα κράτη είναι φυσικά ή αναπόφευκτα, τίποτα δεν είναι πιο μακριά από την αλήθεια. είναι εύθραυστες οντότητες. Όχι τόσο παλιά ακόμη και τα Ευρωπαϊκά κράτη είχαν σχετικά ελάχιστο έλεγχο πάνω στους υπηκόους τους. Αυτό που είναι ιστορικά αξιοσημείωτο είναι πως το κράτος – και ο καπιταλισμός ως απόγονός του – έχουν εμπεδωθεί τόσο βαθιά σήμερα στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής.
Με την έννοια αυτή, ένας πραγματικός οικολογικός μετασχηματισμός απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό της πολιτικής σε τοπικό, λαϊκό επίπεδο. Τα κοινωνικά κινήματα σε όλο το κόσμο είναι έτοιμα να αναλάβουν αυτό το έργο.
Οργανώσεις όπως η Coalizione Civica στη Μπολόνια, η Barcelona en Comu και η La CUP στη Καταλονία, η Cooperation Jackson και η Olympia Assembly στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Δημοκρατική Ομοσπονδία της Βόρειας Συρίας και η Reclaim the City στο Κέιπ Τάουν και πολλές άλλες είναι πρακτικά εργαστήρια που άνθρωποι πειραματίζονται συλλογικά με αμεσοδημοκρατική και συμμετοχική λήψη αποφάσεων που ενδυναμώνει τους πλέον περιθωριοποιημένους της κοινωνίας.
Συμπέρασμα
Σε κάθε εποχή, ο ορισμός της επανάστασης αλλάζει και επεκτείνεται. Όλες αυτές οι αλλαγές είναι κομμάτια των ανθρώπινων όντων που εμβαθύνουν την αυτογνωσία μας ως είδος.
Σήμερα, αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε – να καταλαβαίνουμε πραγματικά – πως ούτε οι άνθρωποι, ούτε η φύση μπορεί να ευδοκιμήσουν με συστήματα βασισμένα στην κυριαρχία και την ιεραρχία. Η κλιματική κρίση, ένα προϊόν της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και της εθνοκρατικής κυριαρχίας, είναι μια επώδυνη μαρτυρία αυτής της κατάστασης.
Η επανάσταση προς μια άμεσοδημοκρατική κοινωνία πατάει στο βασίλειο της επιστημονικής, του φιλοσοφικής και της πολιτιστικής ανακάλυψης πέρα από τους τωρινούς ορίζοντες της αντίληψής μας.
Όπως οι επαναστάσεις του Διαφωτισμού συνδέονταν στενά με την ανάπτυξη των κοσμικών επιστημών όπως η οπτική και η αστρονομία, η σταδιακή και σχετική λογική της οικολογίας σήμερα προσφέρει την βάση του πλαισίου μια πραγματικής δημοκρατικής μεταμόρφωσης.
Η επανάσταση στον 21ο αιώνα προχωρά την φυσική εξέλιξη όχι μόνο σε περιεχόμενο, αλλά και σε μορφή. Η ώρα μας είναι τώρα.....
- James and Grace Lee Boggs. 1974. Notes on Revolution and Evolution. Monthly Review Press.
- Baker and Edelstein. 2015. Scripting Revolution: A Historical Approach to the Comparative Study of Revolutions. Stanford University Press.
- https://theecologist.org/2018/apr/09/hierarchy-climate-change-and-state-nature-symbiosisrev
πηγή: geniusloci2017
