Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Στον νεοπλατωνισμό συναντάμε τρεις κύριες υποστάσεις (Εν, Νους, Ψυχή) και την ύλη. Εφόσον, κάθε μία από τις υποστάσεις απορρέει από την προηγούμενη, έτσι και ο Νους απορρέει από το ΕΝ, το οποίο τον "δημιούργησε" μέσα στη αφθονία του κατά τον νόμο του υπερχειλισμού (Πλωτίνου Εννεάδες, περί των τριών αρχικών υποστάσεων VI (10), 36-45). Έτσι με την απορροή του Νου πραγματοποιείται η μετάβαση στην πολλαπλότητα των όντων. Στον Νου λαμβάνει χώρα ένας εσωτερικός χωρισμός, διαχωρίζονται το νοούν και το νοούμενο, δηλαδή οι Ιδέες, οι οποίες συνιστούν συγχρόνως δυνάμεις και συναποτελούν την ζωντανή ενότητα του κόσμου των ΙΔΕΩΝ. Ο Νους δεν μένει στον εαυτό του, και στη συνέχεια, χάριν λόγου, με βάση τις ΙΔΕΕΣ δημιουργεί εκ απορροής την Κοσμική Ψυχή που λειτουργεί ως Λόγος του Νου, φέρει μέσα της, δηλαδή, τις apriori γνώσεις που κωδικοποιήθηκαν ως "σπέρματα" από τις ΙΔΕΕΣ. Η Ψυχή έχει ένα διπλό ρόλο να επιτελέσει: από τη μια, γυρίζοντας προς τα άνω βλέπει την αρχέγονη πηγή της, τον Νου, από την άλλη ταυτόχρονα λαμβάνοντας υπόψη τις ΙΔΕΕΣ και κομίζοντας τους λόγους μαζί της παρατηρεί τον κόσμο και τον μορφοποιεί.
Με βάση τους σπερματικούς λόγους που τέθηκαν υπόψη των Ιδεών, η Κοσμική Ψυχή διαποτίζει τα υλικά πράγματα, τους προσδίδει την εντεταλμένη μορφή "διαμορφώνοντάς" τα και στο τέλος τα ζωοποιεί. Ταυτόχρονα με τη δημιουργία της ύλης και των μορφών της, δημιουργούνται διασπαστικά οι ατομικές ανθρώπινες ψυχές (που αποτελούν τους λόγους της Κοσμικής Ψυχής) οι οποίες φέρουν μέσα τους την a priori εγγεγραμμένη γνώση ως ουσία προς πλήρωση του έργου του οποίου τους έχει δοθεί για να κινηθούν ως εγκόσμιες.
Όπως στα υλικά πράγματα οι σπερματικοί λόγοι των ΙΔΕΩΝ, που κομίζουν και τη μορφή τους, δεν αναπτύσσονται σε μια φάση, αλλά είναι μια διαδικασία που διαρκεί πολύ με βάση μια καθορισμένη χρονικά και ποιοτικά εξέλιξη, έτσι και στην ατομική ψυχή οι λόγοι, δηλαδή η εγγεγραμμένη a priori εντεταλμένη ουσιώδη γνώση, δεν είναι δυνατόν να φανερωθούν εκπληρωμένοι αυτόματα. Οι ουσιώδεις λόγοι, στους οποίους αναφέρεται επίμονα ο Πρόκλος, που βρίσκονται μέσα στην ατομική ψυχή ως a priori γνώση μη ενεργοποιημένη, αποτελούν την αληθινή ουσία της ατομικής ψυχής και λειτουργούν συνδετικά, ως Λόγοι, με την Κοσμική Ψυχή η οποία πάντοτε θεάται τον καθολικό πατέρα της Νου. Οι Λόγοι αυτοί όχι μόνο είναι ανενεργοί μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, αλλά βρίσκονται διασπασμένοι, μη συνδεδεμένοι (άρα δε λειτουργούν ούτε συνδετικά με τις ανώτερες υποστάσεις, κοσμική Ψυχή, Νους).
Έτσι, σκοπός του ανθρώπου, ως υποκειμένου που φιλοσοφεί, στον νεοπλατωνισμό (ο οποίος αποτελεί την κορύφωση του αρχαίου ελληνικού στοχασμού), είναι να επιτύχει δύο τινά: να ενεργοποιήσει τους ουσιώδεις λόγους που έχουν σπαρεί μέσα του και στη συνέχεια να τους συνδέσει μεταξύ τους, προκειμένου η ψυχή του να αντικρίσει την ΙΔΕΑ. Η ενεργοποίηση των ουσιωδών λόγων, που είναι και ο σκοπός της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, πραγματοποιείται από την λογική ψυχή μέσα στον κόσμο των μορφών και των όντων με την ανακάλυψη της ταυτοτικής συσχέτισης που έχουν οι εξωτερικές γνώσεις που οικοδομούνται επιστημονικά από τις δομές των όντων με την παράλληλη εσωτερική πνευματική, κατά Λόγον, συγκρότηση ενός καθολικού νοήματος (τα πάντα εν πάσι) ανάμεσα στα δύο, ανάμεσα στο υποκείμενο (ατομική ψυχή) και στο αντικείμενο (κόσμος των μορφών). Είναι πολύ σημαντικό να επισημάνουμε ότι αυτοί οι Λόγοι που είναι ανενεργοί μέσα στην ανθρώπινη ψυχή ενέχουν όλη την εντεταλμένη γνώση και ουσία που έθεσε αρχικά ο Νους στην καθολική Ψυχή και παρομοιάζονται στον αισθητό κόσμο με τον θεό Διόνυσο που έχει κομματιαστεί από τους Τιτάνες. Κάθε ατομική ψυχή που ενσαρκώνεται φέρει αρχικά μαζί της ανενεργά το νοερό στοιχείο διασπασμένο, δηλαδή νου εν δυνάμει. Όταν η ατομική ψυχή φέρει εις πέρας τους δύο αυτούς στόχους, επιστρέφει στον Νοητό κόσμο στους Κόλπους του Αγαθού (κατά Πλάτωνα) ή του Ενός κατά τους νεοπλατωνικούς.
Από την εισαγωγή στο Εις τον Τίμαιον Πλάτωνος του Πρόκλου
Ο Λόγος είναι μια έννοια στωικής προέλευσης. Στο απλό σχετικά φιλοσοφικό σύστημα του στωικισμού ο Λόγος ταυτίζεται με τη Φύση δηλώνοντας τη δύναμη που δίνει μορφή στην ύλη και στα κατώτερα όντα ως λογική. Η ύλη είναι το υπο-κείμενο του Λόγου, καθώς διαμορφώνεται και λαμβάνει προσδιορισμό από αυτόν. Ο Λόγος ως λογική ενυπάρχει και στον άνθρωπο, δίνοντάς του την ικανότητα να γνωρίζει τον κόσμο που διέπεται από λογική.
Στη σύνθετη νεοπλατωνική φιλοσοφία ο Λόγος έλαβε ένα πολύπλοκο νόημα και σήμαινε ταυτόχρονα πολλά πράγματα: ομιλία, λογική, αναλογία, σκέψη, αρχή, ορισμός, λογική αιτία, ρυθμίζουσα-διαμορφωτική αρχή, λογικό σχέδιο. Ο Λόγος δεν υπήρξε στον νεοπλατωνισμό μια ξεχωριστή θεϊκή βαθμίδα, αλλά δήλωνε περισσότερο τη σχέση μιας βαθμίδας με τις ανώτερες και με τις κατώτερες της. Κυρίως, μάλιστα, ο Λόγος εμφανιζόταν στην υπόσταση της Ψυχής και καθόριζε τη σχέση της τόσο με τις ανώτερες όσο και με τις κατώτερες της βαθμίδες, αν και μερικές φορές χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει και τις σχέσεις άλλων βαθμίδων μεταξύ τους, όπως του Ενός και του Νου.
Όταν ο Λόγος αφορούσε τη σχέση της ψυχής με τις κατώτερες της βαθμίδες, σήμαινε το λογικό σχέδιο, τη διαμορφωτική αρχή με βάση την οποία η Ψυχή (υπό μια έννοια και η Φύση) διαμορφώνει τον αισθητό κόσμο. Όταν ο Λόγος αφορούσε τη σχέση της Ψυχής με τις ανώτερες της υποστάσεις, σήμαινε τη λογικά καθορισμένη εκδήλωση ή εξωτερίκευση του Νου μέσω της Ψυχής. Όπως, δηλαδή, ο φωνούμενος λόγος είναι εξωτερική έκφραση της εξωτερικής σκέψης (ενδιάθετου λόγου), έτσι και η Ψυχή αποτελεί λόγο του Νου ή οι ατομικές ψυχές λόγους της καθολικής Ψυχής.
Η έννοια του Λόγου βρίσκει την εφαρμογή και την πραγμάτωσή της στην περιοχή της Ψυχής ως ενδιάμεσης βαθμίδας ανάμεσα στον Νου και την Ύλη. Η Ψυχή είναι ο λόγος (λογικά καθορισμένη εκδήλωση) του Νου, αφού είναι διαμορφωμένη σύμφωνα με τα πρότυπα των Ιδεών που βρίσκονται μέσα στον Νου, εμπεριέχει μέσα της το σύνολο του Λόγου (λογικό σχέδιο, ρυθμιστική αρχή) της κατώτερης πλάσης και δίνει τους λόγους (λογικές αιτίες) στα κατώτερα της υλικά όντα. Τα υλικά αυτά όντα εμπεριέχουν μέσα τους εν είδει σπερμάτων (σπερματικοί) τους λόγους αυτούς που είναι δοσμένοι από την Ψυχή. Οι σπερματικοί αυτοί λόγοι αντιστοιχούν εν πολλοίς με τα υλικά είδη μέσω των οποίων η Φύση διαμορφώνει την Ύλη.
Σε ένα πιο πρακτικό επίπεδο, τέλος, η πραγμάτωσης της έννοιας του Λόγου μέσα στην Ψυχή δηλώνει την εννοιακή σκέψη με την οποία λειτουργεί η Ψυχή, σε αντίθεση με την ενορατική σύλληψη , η οποία διακρίνει τον Νου.
