Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Με τον Ντεκάρτ (ή Καρτέσιο) αναπτύσσεται στη νεότερη φιλοσοφία η φιλοσοφία του υποκειμένου, δηλαδή η φιλοσοφία της συνείδησης. Ο Ντεκάρτ συνεχίζει μια προσπάθεια που ξεκίνησε με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα η οποία σχετίζεται με την ενασχόληση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. Η απόπειρα θεμελίωσης του υποκειμένου του Ντεκάρτ διακρίνεται για την ριζική της και επιστημονική συγκρότηση θέτοντας μια λογική τάξη στα φιλοσοφικά πράγματα. Η καρτεσιανή μέθοδος της αμφιβολίας έθεσε τις βάσεις για να επαναπροσδιοριστεί κάθε γνώση, νέα και παλιά, δογματική ή όχι, υπό την εποπτεία του Ορθού Λόγου, προκειμένου να συγκροτηθεί μια φιλοσοφική μέθοδος για την αληθινή γνώση με την επικουρία των επιστημονικών δομών που έχουν τα μαθηματικά και η γεωμετρία. Τίθεται επιτέλους στο στόχαστρο της έλλογης φιλοσοφικής κριτικής κάθε θρησκευτικό δόγμα, πίστη και αυθεντία, προκειμένου να ελεγχθεί ορθολογικά εκ βάθρων το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζονται, εγκαινιάζοντας την απελευθέρωση και απεξάρτηση της φιλοσοφίας από τη θρησκεία, τις προκαταλήψεις και κάθε ψευδή γνώση.
Ας κατανοήσουμε τελικά τι είναι η φιλοσοφία του υποκειμένου (ή φιλοσοφία της συνείδησης) που εγκαινίασε ο Ντεκάρτ, για να συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για την επιστροφή του φιλοσοφείν στη σφαίρα του καθ΄εαυτού λόγου που έλαβε χώρα στα κλασικά χρόνια. Ενώ η φιλοσοφία πριν τον Ντεκάρτ, κατά κύριο λόγο, ήταν μια φιλοσοφία απλοϊκού αντικειμενισμού, η νέα φιλοσοφία, από τον Ντεκάρτ και μετά, θεωρείται φιλοσοφία του υπερβατολογικού υποκειμενισμού. Η φιλοσοφία του απλοϊκού αντικειμενισμού επιζητούσε να βρει την αληθινή γνώση στον αντικείμενο κόσμο, στο ον και την ουσία του, στον έξω από το υποκείμενο ΕΓΩ κόσμο των φαινομένων, προκειμένου μέσα σε αυτόν να ανακαλύψει τόσο την πρωταρχική αιτία του κόσμου (ή τη θεότητα) και τον τρόπο που υπάρχουν τα όντα, όσο και την ουσία της ατομικής ψυχής του ανθρώπου. Η νέα φιλοσοφία με τον Ντεκάρτ αλλάζει ριζικά τον τρόπο θέασης του κόσμου και μετατρέπεται σε αυτοστροφική στο ίδιο το πνεύμα, στο ίδιο το υποκείμενο. Ενώ η πρώτη αυτοστροφή του πνεύματος έγινε με τον Σωκράτη και τους Σοφιστές, οι νεώτεροι χρόνοι χαρακτηρίζονται από δυο αποφασιστικές στροφές στην αυτοσυνείδηση, με πρώτη την καρτεσιανή γνωσιοθεωρία, και, στη συνέχεια, πιο συστηματικά, την καντιανή διερεύνηση των γνωστικών όρων. Σωκράτης και Ντεκάρτ έχουν κοινό ένα αρχιμήδειο σημείο για τη γνώση: ο Αθηναίος σοφός δεν αφήνεται να πειστεί παρά από οτιδήποτε εξετάζοντας αναγνωρίζει ως την καλύτερη γνώση (Πλάτωνος Κρίτων 46 Β). Ο Ντεκάρτ, όπως εύστοχα τον σκιαγράφησε ο Βαλερύ, «είναι πριν από όλα, μία βούληση, αυτό το ον θέλει να κατεργαστεί τον θησαυρό από διανοητικό πόθο και σφρίγος που βρίσκεται μέσα του». Ο Ντεκάρτ έχει ως αρχή να μην αποδέχεται τίποτε ως αληθινό πριν το γνωρίσει κατάδηλα βέβαιο ως τέτοιο. Είναι ορθολογιστής, θεμελιωτής της γνώσης και της μεθόδου που οδηγεί στην κατάκτησή της. Το πνεύμα εδώ πορεύεται από τη μεθοδολογική χρήση της λογικής στη μεταφυσική, από την τυπική επιστήμη στο πραγματικό, όπως παρατήρησε ο Χούσερλ ( Καρτεσιανοί διαλογισμοί, σ. 31).
Ας δούμε με απλά λόγια τον καρτεσιανό υπερβατολογικό υποκειμενισμό, ο οποίος αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε η νεότερη αλλά και σύγχρονη φιλοσοφία φθάνοντας στο απόγειό της με τον Χέγκελ και τον Χάιντεγκερ. Ενώ ο απλοϊκός αντικειμενισμός έψαχνε την αλήθεια έξω από το υποκείμενο, ο υπερβατολογικός υποκειμενισμός γύρισε να εξετάσει σε πρώτη φάση το ίδιο το υποκείμενο και την ουσία του, και, κατά δεύτερον, να ξεκαθαρίσει ποια είναι η δομή της σκέψης του μέσα από κάθε προσπάθειά του να προσδιορίσει και να συλλάβει τον εξωτερικό κόσμο. Έτσι, ο Ντεκάρτ ακολουθώντας τις επιταγές του ορθού λόγου αποδέχεται ότι η εμπειρία μας προσφέρει το υλικό για να εργαστούμε και να θέσουμε σε τάξη καθετί που συλλαμβάνει ο νους μας. Καθώς μέσω της αισθητηριακής αντίληψης (αισθήσεις) συλλαμβάνουμε τα πράγματα, ο νους μας τα κατανοεί, τα προσδιορίζει ως συγκεκριμένα, μέσα από τις ΙΔΕΕΣ που αναπτύσσει ο ίδιος. Η ΙΔΕΑ στον Ντεκάρτ δεν ομοιάζει με την πλατωνική ΙΔΕΑ που είναι τα όντως όντα του υπεραισθητού κόσμου. Οι ΙΔΕΕΣ στον Ντεκάρτ είναι οι ΕΙΚΟΝΕΣ που σχηματίζει ο νους μας οι οποίες αντιστοιχούν στα πράγματα που προσλαμβάνουμε μέσα από τις αισθήσεις. Στην καρτεσιανή μεταφυσική οι ιδέες που σχηματίζει ο νους για τα πράγματα, λαμβάνοντάς τες από τον αισθητό κόσμο, διακρίνονται σε τρία είδη: α. τις έμφυτες ιδέες, που υπάρχουν a priori μέσα στην ίδια τη φύση της ψυχής μας σπαρμένες από τη θεότητα, όπως οι ιδέες της τελειότητας ή του ωραίου, β. τις πραγματικές ιδέες-εικόνες που προέρχονται από τα ίδια τα πράγματα, οι οποίες χωρίζονται σε όντως πραγματικές ως μαθηματικές ιδέες (μέγεθος, σχήμα) και φαινομενικές ως φυσικές (οσμή, χρώμα κλπ), και τέλος, γ. τις φανταστικές ιδέες-εικόνες που είναι ψεύτικες, χωρίς νόημα.
Μέσα από την καρτεσιανή μεθοδολογία καθίσταται δυνατή η διάκριση των ιδεών στα τρία αυτά είδη μέσα από τα οποία ο άνθρωπος δύναται να καθορίσει τη φύση του καθενός είδους και να οδηγηθεί στην αλήθεια για τα πράγματα. Για να γνωρίσει ο φιλόσοφος-άνθρωπος τον εαυτό του, θα πρέπει να εστιάσει στις έμφυτες a priori ιδέες που προέρχονται από την ψυχή του και οι οποίες ενυπάρχουν διάσπαρτες μέσα στον αισθητό κόσμο. Αυτές ενδεικνύουν εκείνη την φιλοσοφικό οδό, μέσω της οποίας θα ανέλθει πνευματικά συλλαμβάνοντας την πραγματική ουσία που απορρέει από αυτές τις ιδέες, καθώς κομίζουν τόσο τον σκοπό όσο και τον δέοντα ηθικό βίο που πρέπει να ακολουθήσει. Πώς θα επιτευχθεί κάτι τέτοιο; Όταν ο άνθρωπος μάθει να ασκείται στον Φιλοσοφικό Λόγο και αναπτύξει ορθά τη νοητική του ικανότητα, τότε θα έχει τη δυνατότητα να επιμερίζει τη λειτουργία που επιτελούν τα τρία είδη ΙΔΕΩΝ. Έτσι, θα κατανοήσει ότι οι apriori ιδέες μαρτυρούν την ουσία της ανθρώπινης συνείδησης (γνώθι σεαυτόν), οι πραγματικές ιδέες των όντων θα κομίσουν την αλήθεια για τον εξωτερικό κόσμο και οι φανταστικές, που έχουν διττή φύση, θα συνδράμουν τόσο στη δημιουργική σύλληψη για το πώς θα έπρεπε να είναι τα πράγματα όσο και στην αποφυγή ψευδών γνώσεων που παραπλανούν τον νου καθώς είτε αποτελούν μείξη αλήθειας και ψέματος είτε δεν στηρίζονται στον ορθό λόγο και ακυρώνουν την προσπάθεια για συγκρότηση μιας μεθόδου για την αληθινή γνώση. Η μετέπειτα πορεία της νεότερης φιλοσοφίας θα αποτυπώσει και θα αναπτύξει με ποικίλο τρόπο μέσα από τον Σπινόζα, τον Λοκ, τον Χιουμ, τον Καντ, τον Φίχτε, τον Σέλινγκ και τον Χέγκελ τα δύο πρώτα είδη καρτεσιανών Ιδεών. Ιδιαίτερα ο Χέγκελ θα αναπτύξει σε υπέρτατο βαθμό την εξέλιξη της έκρηξης των καρτεσιανών ιδεών σε ένα πλήρες φιλοσοφικό σύστημα που αναδύει το Λογικό ως Πραγματικό και το αντίστροφο, τη σύνθεση του υποκειμένου με το αντικείμενο με οδηγό το Απόλυτο Πνεύμα, στον αστερισμό του Καθολικού, κατά Ηράκλειτο, Αιώνιου Λόγου.
Τελειώνοντας, είναι πολύ σημαντικό να επισημανθεί ότι δεν είναι δημιουργικό ούτε καλό, για όποιον επιζητά τόσο την αυτογνωσία όσο και την αληθινή γνώση για τα πράγματα, να αποκλείουμε την νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία από την αρχαία ή το αντίστροφο. Η φιλοσοφία είτε νέα είτε αρχαία, ως τρόπος ζωής του νου και του πνεύματος, είναι μία. Για παράδειγμα, μέσα από τον Ντεκάρτ ή τον Χέγκελ, ή οποιονδήποτε νεότερο φιλόσοφο, μπορούμε να συλλάβουμε το μέγεθος της αξίας του μεγάλου Πλάτωνα, ή οποιωνδήποτε αρχαίων φιλοσόφων και το αντίστροφο. Μέσα σε οποιονδήποτε φιλόσοφο, νέο ή αρχαίο, μπορούμε να συναντήσουμε ψήγματα ή πάμπολλες σκέψεις οποιουδήποτε άλλου φιλοσόφου. Όποιος θέλει να φιλοσοφεί πραγματικά θα μπορέσει να συλλάβει την ουσία μιας συγκεκριμένης φιλοσοφίας μόνο αν έχει μελετήσει και άλλους φιλοσόφους, δηλαδή όσο περισσότερο θα απλώνει το πνεύμα του μέσα στο διυποκειμενικό γίγνεσθαι της φιλοσοφίας τόσο πιο πολύ θα έλκει τον Θείο Έρωτα για τη Σκέψη και την Ουσία των Όντων, γιατί η ιστορία της φιλοσοφίας δεν είναι απλά μια κατά χρονική σειρά παράθεση φιλοσοφικών ιδεών ή συστημάτων (όπως συμβαίνει στην ιστορία οποιασδήποτε επιστήμης), αλλά αποτελεί την διαλεκτική πορεία του ίδιου του ανθρώπινου πνεύματος, η οποία ομοιάζει με έναν υδάτινο ωκεανό οργανωμένης και θεμελιωμένης γνώσης στον οποίο όποιος εισέλθει και κολυμπήσει μέσα στα απύθμενα νερά του, θα μετέχει γνωσιο-οντολογικά στο ουράνιο ταξίδι που θα πραγματοποιήσει ο ίδιος ο Λόγος αντικρίζοντας με θέρμη το Κάλλος, τη Συμμετρία και την Αγαθότητα του Είναι.
Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου
Ποια η σημασία της αμφιβολίας; καρτεσιανώς ιδωμένη επιτρέπει στον άνθρωπο να απελευθερώνει τον λογισμό του από δόγματα, θεωρήματα, προκαταλήψεις που επιβάλλονται έξωθεν. Όποιος όμως αμφισβητεί οτιδήποτε και απροϋπόθετα απελευθερώνει πράγματι τον λογισμό του; Ασφαλώς όχι. Η αμφιβολία ως μέθοδος γίνεται βήμα απελευθέρωσης του ανθρώπινου νου, όταν χρησιμοποιείται ως συνειδητή ενέργεια απόφασης: «αποφασίζω να απαλλαγώ από τις προκαταλήψεις μου» σημαίνει πρωτίστως αποφασίζω να αρνηθώ την αρχή της αυθεντίας που υποθηκεύει την ελευθερία μου. Αυτή η αρχή είναι πάντοτε εγκατεστημένη στη ζωή μας είτε ως αυθεντία της παράδοσης, είτε ως καθολική συναίνεση είτε ως παντοδυναμία της κοινής λογικής, του κοινού νου· και όλες αυτές οι μορφές αυθεντίας εννοούνται στις πολυδαίδαλες εκδηλώσεις και εφαρμογές τους. Όταν αποφασίζω να αρνηθώ την αυθεντία σημαίνει περαιτέρω ότι αποφασίζω να εκπληρώσω έναν ανώτερο σκοπό, να κατακτήσω κάτι το διαρκές, σταθερό και αδιάψευστο, αλλά εμποδίζομαι προς τούτο από τον τρόπο που δομούν, καθιδρύουν τη σκέψη μου οι έξωθεν επιβαλλόμενες μορφές αυθεντίας.
Όλη αυτή η διεργασία της αμφιβολίας, της άρνησης και της απόφασης δεν είναι έργο του γυμνού Εγώ του ατόμου, μόνο και κύρια· εάν συνέβαινε αυτό, τότε η φιλοσοφική αμφιβολία, με το ως άνω νόημα, δεν θα μπορούσε να υπάρξει, γιατί το κάθε γυμνό ατομικό Εγώ δεν είναι τίποτε άλλο, στην ουσία του, από εξωγενής φορέας μιας προκατάληψης, ενός δόγματος, ενός είδους άγονης γραμμής σκέψης. Απεναντίας, το ζητούμενο για την επιτυχή έκβαση του έργου της αμφιβολίας και της απόφασης, δηλαδή για την αληθινή απελευθέρωση του νεωτερικού υποκειμένου, είναι ένα καθολικό Εγώ, το οποίο στην περίπτωση του Ντεκάρτ, δηλαδή στην περίοδο της πρώιμης νεωτερικότητας, φέρει το όνομα, ας πούμε, λόγος, λόγος-λογική, φυσικό φως, για να αποκορυφωθεί με τον Χέγκελ υπό τη μορφή του Λόγου (Vernunft), της έννοιας (Begriff), της απόλυτης ιδέας (absolute Idee): η υποκειμενικότητα από καθολικό Εγώ της μεθοδικής αμφιβολίας (Ντεκάρτ) μετ-ουσιώνεται τώρα, δηλαδή στην περίοδο της ύστερης –λογικά και όχι απλώς χρονικά– νεωτερικότητας, σε καθολικό Εγώ ή εννοιολογική υποκειμενικότητα της διαλεκτικής σκέψης (Χέγκελ).
Η αμφιβολία, ως προκύπτει από τα παραπάνω, δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέθοδος, η μεθόδευση-μεθοδική ικανότητα της σκέψης να διανοίγει το ανθρώπινο Είναι σε περιοχές αυτονομίας, όπου ευδοκιμεί η ριζική αμφιβολία. Σύμφωνα με την τελευταία δεν αμφιβάλλω για να αμφιβάλλω, αλλά για να διανοιχτώ στην αυτόνομη περιοχή της απόλυτης βεβαιότητας, στην περιοχή δηλαδή που η αυθεντία έχει αποκαθηλωθεί και το Εγώ είναι σε θέση να συλλαμβάνει τη βεβαιότητα του Είναι του στην απόλυτη καθαρότητά της, στην εξαγνισμένη της συνθήκη από κάθε σκωρίαση που του επιφυλάσσει το ανακριβές, το επιβαλλόμενο έξωθεν επισφαλές και αβέβαιο, με μια λέξη: το γεγονός της αυθεντίας. Η πορεία που προτείνει ο Ντεκάρτ από την αμφιβολία στην απόλυτη βεβαιότητα ακολουθεί τα εξής περίπου βήματα: πρώτον είναι το cogito, κατά τη ρήση: cogito ergo sum (σκέφτομαι, άρα υπάρχω). Τούτη η ρήση με το εξής νόημα: όσο σκέφτομαι, τόσο μπορώ να βλέπω τα πράγματα με το προαναφερθέν «φυσικό φως», δηλαδή πιο καθαρά, πιο σαφή, πιο ελεύθερα. Έτσι ό,τι συλλαμβάνει η σκέψη μου είναι η αληθινή βεβαιότητα που συνυφαίνεται με την ύπαρξή μου. Το δεύτερο βήμα είναι ο θεός ως η έννοια της δημιουργίας και κατ’ επέκταση ως εγγύηση για κάθε βεβαιότητα. Στον Χέγκελ, η καρτεσιανή πορεία αποκτά ένα πιο συγκεκριμένο νόημα από δύο απόψεις: α) μεταστοχασμός πάνω στο (ή με βάση το) ιστορικό νόημα του ανθρώπινου Είναι· β) διαλεκτική ερμηνεία του ιστορικού-έγχρονου Είναι μας ως ατόμων και ως ανθρώπινης κοινότητας. Έτσι βλέπουμε, στη Φαινομενολογία του πνεύματος, η διαλεκτική ανέλιξη της συνείδησης να ανα-χωρεί από την αισθητήρια βεβαιότητα για να ανυψωθεί εν τέλει σε απόλυτη βεβαιότητα, δηλαδή σε απόλυτη Γνώση, σε ελεύθερη και συνειδητή ιστορικά ενότητα ατομικότητας και κοινότητας. Το εννοιο-λογικό, ήτοι δια-Λογικό και δια-λεκτικό οπλοστάσιο της φαινομενολογικής συνείδησης –αναγκαίο για να επικρατήσει η τελευταία στον πόλεμο που διεξάγει– ανα-συλ-λέγεται από τον Χέγκελ στην Επιστήμη της Λογικής.
πηγή: hegel-platon
