Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο Σπινόζα θεωρεί το Είναι (το υπαρκτό Παν) "υπόσταση" στην γενική του μορφή και το ταυτίζει με τον Θεό και τη Φύση. Ο θεός ως φύση δεν είναι προσωπικός, αλλά αφηρημένος, απρόσωπη υπόσταση, όπως στους στωικούς. Το σώμα και το πνεύμα στον Σπινόζα δεν είναι δύο διαφορετικές ουσίες, αλλά μία ενιαία ουσία, στην οποία ενυπάρχει η παγκόσμια ουσία της Φύσης-θεότητας (ουδέτερος μονισμός). Τα πάντα μέσα στο σύμπαν (ορατό ή αόρατο σε μας) είναι μια ουσία, μία πραγματικότητα, και υπόκεινται κάτω από ένα ενιαίο σύνολο κανόνων και φυσικών νόμων.
Πέρα από αυτές τις δύο θεωρήσεις που προσδίδει ο Σπινόζα στο Είναι (Θεός - Φύση), του αποδίδει και ορισμένες ιδιότητες, τα λεγόμενα κατηγορήματα. Τα κατηγορήματα αυτά, για τον φιλόσοφο, αποτελούν ταυτόχρονα δύο πράγματα. Κατά πρώτον, τα κατηγορήματα αυτά (σκέψη, έκταση, ποιότητα, ποσότητα κλπ) αποτελούν ιδιότητες της ίδιας της υπόστασης που είναι ο Θεός-φύση, δηλαδή είναι τρόποι σύμφωνα με τους οποίους ο νους προσλαμβάνει και κατανοεί το Είναι, ενώ, κατά δεύτερον, αποτελούν και τρόπους μέσω των οποίων η υπόσταση υπάρχει πραγματικά. Για παράδειγμα, η υπόσταση γίνεται αντιληπτή στον ανθρώπινο νου ως εκτατή αλλά και ταυτόχρονα είναι όντως εκτατή. Οπότε τα κατηγορήματα αποτελούν και τρόπο πρόσληψης της ύπαρξης στον νου αλλά και τρόπο ύπαρξης της υπόστασης. Η θεϊκή φύση διαθέτει όντως αντικειμενικές ιδιότητες που την ταυτοποιούν και συνιστούν το είναι της ανεξαρτήτως του υποκειμένου και της οπτικής που την παρατηρεί κανείς. Ταυτόχρονα όμως, οι αποδιδόμενες στην υπόσταση (θεός-φύση) ιδιότητες/κατηγορήματα είναι και υποκειμενικά κατασκευάσματα του νου που την παρατηρεί ή την νοεί.
Ο Σπινόζα θεωρεί ότι μόνο μέσω της νόησης μπορούμε να συλλάβουμε τις ιδιότητες της θεότητας και απορρίπτει κάθε είδος γνώσης που παρακάμπτει τον νου είτε αυτό είναι η ενόραση είτε η διαίσθηση. Κάθε ον συλλαμβάνεται μόνο με κάποιο κατηγόρημα/ιδιότητα που είναι ταυτόχρονα και ιδιότητα της Θεάς - Φύσης, γιατί κάθε μορφή του Είναι υπάρχει καθεαυτή και παράλληλα αποτελεί αντικείμενο μιας ιδέας, ως λογική παράσταση. Κάθε ον υπάρχει μόνο μέσω δύο προϋποθέσεων: όταν την ίδια στιγμή και το συλλαμβάνω παρατηρητικά και ταυτόχρονα αποτελεί αντι-κείμενο μιας Ιδέας (το αληθώς "κείμενο" κατά Πλάτωνα - η Έννοια κατά Χέγκελ). Το νόημα, δηλαδή, που αποδίδει ο νους στον κόσμο είναι το ίδιο νόημα που το φέρει ο ίδιος ο κόσμος κατ΄ανάγκην.
Η απόπειρα του ανθρώπινου νου να συλλάβει την ουσία του κόσμου, ισχυρίζεται ο Σπινόζα, καθορίζεται οπωσδήποτε σε συσχέτιση με τις ζώσες τροποποιήσεις που υφίσταται το ανθρώπινο σώμα στην αλληλεπίδρασή του με τα περιβάλλοντα σώματα. Αυτή η "συνάντηση" των νοών/σωμάτων μεταξύ τους καθίσταται η αιτία συσχέτισης προκειμένου τα σώματα να αναζητήσουν τις κοινές ιδιότητες που τα χαρακτηρίζουν. Η γνώση αυτών των κοινών ιδιοτήτων παράγει, κατά τον Σπινόζα τις κοινές έννοιες, οι οποίες θα συνδράμουν στο να καθοριστεί το θεμελιακό πλαίσιο οικοδόμησης των αληθών Ιδεών.
Η οντολογία του Σπινόζα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί "οντολογία των σχέσεων", γιατί το κοινωνικό στοιχείο συγκροτεί και θεμελιώνει τον Λόγο, την Λογική σκέψη, η οποία βρίσκεται στην δομή του ίδιου του Είναι. Αξίζει να επισημανθεί και μια ενδιαφέρουσα ηθική διάσταση της σπινοζικής φιλοσοφίας η οποία σχετίζεται με τον ορθό λόγο ως προϋπόθεση για μια αρεταϊκή θεώρηση του βίου. Ο Σπινόζα, παρ΄ότι ήταν ορθολογιστής, ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος είναι αδύνατον με τη λογική να νικήσει το συναίσθημα, αλλά έχει τη δυνατότητα να ασκήσει την αρετή ελέγχοντας τα παθητικά συναισθήματα στο βαθμό που θα τα καταστήσει ενεργητικά, δηλαδή, να μπορέσει να κατανοήσει τις πραγματικές αιτίες τους ώστε να τα εντάξει μέσα στο δομικό πλαίσιο κυριαρχίας της έλλογης σκέψης.
Στήριξη κειμένου: Ηθική, Σπινόζα
