Η σημασία της ιστορίας στη φιλοσοφία του Schelling
Στην Εισαγωγή των διαλέξεών του για την Φιλοσοφία της Τέχνης, όπου ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Schelling (1775-1854) παρουσιάζει το αισθητικό κομμάτι του φιλοσοφικού του συστήματος,[1] δηλώνει πως σκοπεύει να επεξεργαστεί τη μελέτη της καλλιτεχνικής δραστηριότητας με ιστορικό τρόπο. Γράφει πιο συγκεκριμένα, πως «η μεθοδική μελέτη ή επιστήμη της τέχνης οφείλει να κατανοεί την ιστορική κατασκευή της τέχνης».[2] Αυτή η δήλωση του Schelling το 1802, αλλά και η μετέπειτα επιβεβαίωσή της στο έργο του, αποτελεί τεκμήριο της εισαγωγής του ιστορικού παράγοντα στην ευρύτερη παράδοση του γερμανικού ιδεαλισμού. Ο φιλόσοφος αυτός, γράφει σε μια κορυφαία περίοδο της φιλοσοφικής περιπλάνησης, σε μια περίοδο όπου αναγεννάται και μεταμορφώνεται η ιδέα της διαλεκτικής διαδικασίας, η οποία θα επηρεάσει ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης σκέψης. Ο Schelling οδηγείται για πρώτη φορά, μέσω αισθητικής ανάγνωσης, στην αναγκαιότητα της να προστεθεί η ιστορική διάσταση ιστορικής διάστασης σε αυτήν τη διαδικασία.
Στις περιγραφές του ο Schelling ανακαλεί τις αρχές της τέχνης από την αρχαιότητα έως τις μέρες του, συνθέτοντάς τες παράλληλα με αρχές της φιλοσοφίας της φύσης, αλλά και της υπερβατολογικής φιλοσοφίας, που έχει ήδη κατασκευάσει. Με τον ίδιο τρόπο που με τη Φιλοσοφία της Φύσης του προσπαθεί να ξετυλίξει «το μπλεγμένο δίχτυ της φύσης σε κάποιο βαθμό» και να «ταξινομήσει το χάος των φυσικών φαινομένων», έτσι αντίστοιχα στην αισθητική σφαίρα επιχειρεί να ξεμπλέξει τις ακόμα πιο λαβυρινθώδεις περιπλοκές του κόσμου της τέχνης, έτσι ώστε να «φωτίσει εκ νέου τα αντικείμενα αυτού του κόσμου»[3]. Όπως στη φυσική φιλοσοφία του κάθε πεπερασμένο φυσικό προϊόν ενσαρκώνει τη φύση στο σύνολό της, την παραγωγική της διαδικασία αλλά και όλη την ιστορία των δημιουργιών και των καταστροφών της, με τον ίδιο τρόπο και στη σφαίρα των καλλιτεχνικών παραγωγών είναι εγγεγραμμένες από κοινού οι ιστορίες της φύσης και της συνείδησης. Σύμφωνα με τον Schelling, «η αρχή του έργου τέχνης φέρνει κάποιον πίσω στην αρχή κάθε αρχής» .[4]
Εξερευνώντας την τέχνη σε κάθε ξεχωριστό της αποτύπωμα σε όλη τη διαδρομή της, μπορούμε, εντός της φιλοσοφίας της τέχνης του Schelling, να φθάσουμε σε ένα προσδιορισμό της αισθητικής δημιουργίας μέσα από τους ψίθυρους των εποχών: «μόνο μέσω της ιστορίας της τέχνης μπορεί η ουσιώδης και εσωτερική ενότητα όλων των έργων τέχνης να αποκαλυφθεί, μια ενότητα που δείχνει ότι όλη η ποίηση αποτελείται από το ίδιο πνεύμα, ένα πνεύμα που ακόμα και στις αντιθέσεις της αρχαίας και της σύγχρονης τέχνης[5]μας δείχνει απλώς δυο από τα διαφορετικά του πρόσωπα».[6]
Ο Schelling στα Weltalter, το τρίτομο κοσμολογικό του έργο, γράφει για την αξία της γνώσης ενός πράγματος μέσα από, ταυτόχρονα, την ιστορική και την εσωτερική του σημασία, τονίζοντας πως «οτιδήποτε μάς είναι γνωστό, θα πρέπει να ανακαλείται σύμφωνα με τη φύση του».[7] Αυτή η φράση, εκτός από το γεγονός ότι προσδίδει μια αποκαλυπτική οπτική στην ιστορία εν γένει, προσανατολισμένη στην ιστορία της τέχνης θέτει απευθείας την ανάγκη για την ανακατασκευή της αισθητικής εξιστόρησης από την αρχή. Ο Schelling επιθυμεί τη σύλληψη της σύλληψης μιας ιστορίας που θα τοποθετήσει το έργο τέχνης στο κέντρο, εξίσου συνδεδεμένο με τις συνειδητές και τις ασυνείδητες διεργασίες της εποχής του. Το μεμονωμένο έργο τέχνης αποτελεί τον ενεργό συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην ανθρώπινη συνείδηση και τη φύση στο σύνολό της (τη φύση που βρίσκεται εκτός αλλά και εντός του ανθρώπου), ενώ το ιστορικό σύνολο των έργων τέχνης σαν ολότητα αποτελεί τον δεσμό, αν όχι τον μοναδικό τότε τον σημαντικότερο, ανάμεσα στην ιστορία της φύσης και την ιστορία του ανθρώπου.[8]
Για αυτόν το λόγο το αισθητικό προϊόν πρέπει πρώτα απ’ όλα να κατανοηθεί εσωτερικά, να νοηθεί μέσα από την ένταση των εσωτερικών δυνάμεων, παρελθοντικών, παροντικών και μελλοντικών, που το οδηγούν στον τελικό του σχηματισμό: «Πρέπει το παρελθόν να έρθει από τα μέσα για να γίνει εποπτικό, ζωντανό».[9] Για τον Schelling κάθε κομμάτι της πραγματικότητας έχει ιστορική σημασία, («ακόμα και η ιστορία της φύσης έχει τα μνημεία της»), την οποία ανακαλύπτουμε όταν εσωτερικεύσουμε τη διαδοχή των πράξεων και των παραγωγών του. Εξάλλου, όλα παραμένουν ακατανόητα στον άνθρωπο μέχρι να τα εσωτερικεύσει∙ μέχρι να οδηγηθεί πίσω στην ενδότατη άποψη της ουσίας, η οποία αποτελεί τον ζωντανό μάρτυρα όλης της αλήθειας. Ο πιστότερος δραστηριότητα σε αυτήν η εσωτερίκευση, είναι η δημιουργική πάλη του ανθρώπου με τη φύση, η συγκρουσιακή σύνθεση του πνεύματος με το υλικό στοιχείο της φυσικής πραγματικότητας, η τέχνη.
Η Ιστορία της αισθητικής εποπτείας στο έργο του Friedrich Schelling
Η προσέγγιση του Schelling για την τέχνη απέχει αποφασιστικά από την αισθητική φιλοσοφία του Kant, καθώς δεν πρόκειται για μια κριτική ανάλυση που προκύπτει μέσω ενατένισης των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, αλλά για μια προσέγγιση του καλλιτεχνικού δημιουργήματος από τη μεριά της πράξης του δημιουργού∙ ή θα τολμούσαμε να πούμε ακόμα, πως είναι μια απόπειρα προσέγγισης της καλλιτεχνικής δραστηριότητας από την οπτική του ίδιου του έργου τέχνης. Όταν λοιπόν ο Schelling επιλέγει να περιγράψει στις διαλέξεις του τόσα πολλά έργα με τόση συγκλονιστική λεπτομέρεια, δεν τον απασχολεί τόσο μια κριτική ανάλυση σε αυτά. Περισσότερο τον δελεάζει η ιδέα της ανάδειξης χαρακτηριστικών των καλλιτεχνικών παραγωγών, τα οποία καθεαυτά επικοινωνούν μέσω κοινών συνδετικών νημάτων ανά τις εποχές της τέχνης. Ο Schelling βρίσκει εκλεκτικές συγγένειες στα χαρακτηριστικά αυτά, όχι τόσο βάσει δομικών στοιχείων ή ιδιαιτεροτήτων των ειδών της τέχνης, αλλά βάσει των γραμμών ανάγνωσης που σχεδιάζει η δική του αισθητική φιλοσοφία. Θέτει κριτήρια που έχουν αποκλειστικά να κάνουν με την αλήθεια και την πιστότητα της συνείδησης του καλλιτέχνη σε αυτό που λέμε φύση ή ασυνείδητο.
Για τον Schelling: «μόνο η αντίφαση μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου στην ελεύθερη πράξη, μπορεί να είναι αυτό που θέτει την καλλιτεχνική ορμή σε λειτουργία. Αντίστροφα, μόνο στην τέχνη μπορεί να ανατεθεί το να κατευνάσει την ατελείωτη πάλη και ομοίως, να λύσει την τελική και έσχατη αντίθεση μέσα μας». Αυτή η ατελείωτη εσωτερική πάλη που οδηγεί τον καλλιτέχνη να δημιουργήσει το έργο τέχνης, είναι πάντα η διαμάχη συνειδητού, της υποκειμενικότητας του καλλιτέχνη, και ασυνειδήτου, του αντικειμενικού κόσμου. Μια διαμάχη που δεν τίθεται ως αντιπαράθεση, αλλά ως επίμονη δημιουργική σύγκρουση της συνείδησης του καλλιτέχνη με το άπειρο της φύσης, έως το σημείο που ο καλλιτέχνης θα μπορέσει να βρει και να απελευθερώσει τη φύση μέσα του. Τα χαρακτηριστικά, λοιπόν, που θέτει ο Schelling για το εκάστοτε έργο τέχνης είναι πέρα για πέρα δυναμικά χαρακτηριστικά και είναι όμως αυτά που στην πραγματικότητα ορίζουν αν ένα συγκεκριμένο προϊόν συνιστά καλλιτεχνικό κατασκεύασμα. Κάθε φορά, με τη μελέτη ενός έργου τέχνης, ο Schelling επαναπροσδιορίζει τι είναι τέχνη· και αυτός ο επαναπροσδιορισμός αντανακλά μια συγκλονιστικά βαθιά αντίληψη για το τι είναι ιστορία.
Ο καλλιτέχνης του Schelling, όπως και ο καλλιτέχνης του Ρομαντισμού γενικότερα, φιλοσοφεί. Οφείλουμε να κατανοήσουμε αυτόν τον ιδιαίτερο ρόλο του καλλιτέχνη, έτσι ώστε να κατανοήσουμε και τη σημασία του στοιχείου της καλλιτεχνικής δραστηριότητας στο έργο του Schelling. Η έννοια της «καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας», που διατρέχει ολόκληρο τον Ρομαντισμό, δεν είναι άλλη από την εικόνα του δημιουργικού φιλοσόφου, που αντί να προσπαθεί να γνωρίσει τη φύση (και μαζί τον εαυτό του) μόνο ενατενίζοντάς την, ή να την μελετήσει απομονώνοντας τα στοιχεία της σαν φυσικός επιστήμονας, καλείται να αλληλεπιδράσει μαζί της: «μόνο η φιλοσοφία μπορεί να ξανανοίξει τις αρχέγονες πηγές της τέχνης για αναστοχασμό, πηγές που στο μεγαλύτερο κομμάτι τους δεν αποζητούν πια παραγωγή».[10]
Αν στη φιλοσοφία του Schelling, αλλά και στη ρομαντική παράδοση ευρύτερα, αυτό που παρακινεί κάθε είδους αναζήτηση, φιλοσοφική, θρησκευτική, επιστημονική ή καλλιτεχνική, δεν είναι άλλο από το δημιουργικό πνεύμα της φύσης, τότε αυτό θα πρέπει να συγκρούεται διαρκώς με το σώμα και το πνεύμα κάθε «μελετητή» της. Η τέχνη, που στο Σύστημα του Schelling τοποθετείται στο ύψιστο σκαλοπάτι της πράξης της αυτοσυνείδησης, είναι η δραστηριότητα που έχει φέρει πιο κοντά από οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα τον άνθρωπο κάθε ιστορικής περιόδου σε αυτό που αποζητά να γνωρίσει. Η τέχνη είναι σε κάθε στιγμή της ιστορίας η πύλη που συνδέει, μέσω ενός δημιουργικού παιχνιδιού, τη συνείδηση του ανθρώπου με το ασυνείδητο· το πνεύμα της εποχής με την ιστορία της φύσης φύσης (ακόμα και η ιστορία της φύσης έχει τα μνημεία της). Η διαδικασία μέσω της οποίας ο γλύπτης παλεύει με την πέτρα σε τέτοιο βαθμό ισορροπίας που δεν υπάρχει νικητής ή νικημένος, αλλά παρ’ όλα αυτά γεννιέται ένα τρίτο στοιχείο που συνδέει και τους δύο, δεν αποτελεί φυσικά προνόμιο του γλύπτη, ή του ζωγράφου, ή οποιουδήποτε καλλιτέχνη οποιασδήποτε εποχής. Είναι αυτή ακριβώς η διαδικασία που οφείλει να ακολουθήσει οποιοσδήποτε επιθυμεί να κατανοήσει τη φύση και τον εαυτό του από τα μέσα. Αποβάλλοντας την απόσταση που δημιουργεί η κυριαρχία της συνείδησης, αλλά διατηρώντας παράλληλα διαυγές το συνειδητό του στοιχείο, πέρα από την «τυφλή» δημιουργία.
Οι καλλιτεχνικές αποτυπώσεις της ανθρώπινης αυτοσυνείδησης
Η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι για τον Schelling ο ύψιστος βαθμός της αυτοσυνείδησης, αλλά και η πιστότερη ιστορική απόδειξη αυτού που αλλιώς θα λέγαμε διαλεκτική διαδικασία. Αποτελεί από τη μια πλευρά την ιδιαίτερη διαδικασία μέσω της οποίας παράγεται ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα, και από την άλλη μια διευρυμένη συλλογική δραστηριότητα που επεκτείνεται και ξετυλίγεται σε διαφορετικές εποχές και συνδέει την ανθρώπινη και τη φυσική ιστορία.
Η μουσική, για τον Schelling δεν είναι τίποτα άλλο από τον αρχέγονο ρυθμό της φύσης και του ίδιου του σύμπαντος∙ αντίστοιχα οι μορφές που παράγονται στις πλαστικές τέχνες είναι αντικειμενικά αναπαριστώμενα αρχέτυπα της ίδιας της οργανικής φύσης. Το Ομηρικό έπος,σαν αφήγηση, βρίσκεται στη βάση της ιστορίας, βαθιά μέσα στην αρχή της ιστορίας, στο απόλυτο.[11] Από την άλλη μεριά, κάθε πίνακας εγκλείει τον πνευματικό κόσμο. Το κοινό σπέρμα ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους, το απόλυτο χάος, είναι η νύχτα, το σκοτάδι. Οι πρώτες μορφές και σχήματα που η φαντασία επιτρέπει να γεννηθούν μέσα από αυτό είναι επίσης ακόμα ασχημάτιστες. Έτσι, οι πρώτες μυθολογικές μορφές συγκροτούν έναν κόσμο γεμάτο παραμορφώσεις και τρομερές μορφές, τον οποίο διαδέχονται οι απόλυταπεριορισμένοι θεοί του Ολύμπου.[12] Καλοσχηματισμένοι θεϊκοί χαρακτήρες αντικαθιστούν όλες τις απροσδιόριστες και άμορφες θεότητες: ο παλιός Ωκεανός έχει αντικατασταθεί από τον Ποσειδώνα, τα Τάρταρα από τον Άδη, ο τιτάνας Ήλιος από τον αιώνια νέο θεό Απόλλωνα.[13]
Τα στάδια της τέχνης της αρχαιότητας, ή της Αναγέννησης, ή του Ρομαντισμού και ύστερα (αν μπορούσε να τα γνωρίζει ο Schelling) αντιστοιχούν στη φιλοσοφία του Schelling σε διευρυμένες κλίμακες της ανθρώπινης αυτοσυνείδησης. Η γλυπτική της αρχαιότητας αντιστοιχεί σε μια, χωρίς χαρακτήρα, άμορφη, μίμηση των δυνάμεών μιας κυριαρχικής φύσης, την πρώτη πολικότητα του ασυνειδήτου. Κάτι που συμβαίνει, και στην αρχαία μουσική[14] της αντίστοιχης περιόδου, η οποία υπάγοντας τα πάντα στο ρυθμό αντικατοπτρίζει την πρώτη μορφοποίηση του απόλυτου στο πεπερασμένο, την πρώτη συνάντηση της ύλης και του πνεύματος, τον μαγνητισμό.[15]
Η ζωγραφική της Αναγέννησης ολοκληρώνει, μέσα από τους κυρίαρχους σταθμούς της, έναν πρώτο κύκλο συνείδησης του πνεύματος, στα στάδια του οποίου ο Schelling τοποθετεί αντίστοιχα σημαντικούς σταθμούς της πλαστικής τέχνης της αρχαιότητας: ο Μιχαήλ Άγγελος επαναφέρει, όμοια με τη γλυπτική των αρχαϊκών χρόνων, την οδύνη και την πολικότητα της αρχέγονης γέννας.[16] Η φωτοσκίαση του Corregio, που για τον Schelling υπονοεί τον διαχωρισμό της ύλης και του πνεύματος (σκοτάδι-φως), παραπέμπει στον ηλεκτρισμό[17] και αντιστοιχεί στη χρυσή εποχή της τέχνης της αρχαιότητας, στη στιγμή που το πνεύμα της φύσης μεταμορφώνεται σε ψυχή.[18] Τέλος, με τον Ραφαήλ, ο οποίος για τον Schelling είναι περισσότερο φιλόσοφος παρά ποιητής, η ζωγραφική της Αναγέννησης υψώνεται σε μια ιστορική περίοδο λαμπρότητας του πνεύματος, παρόμοια με την αρχαία εποχή των θεών του Ολύμπου. Μετά τον Ραφαήλ, για τον Schelling, η αναγεννησιακή ζωγραφική έχει πραγματώσει τις δυνατότητές της[19] και η πλαστική τέχνη πλέον οφείλει να ανασυσταθεί.
Αντίστοιχο σημείο κορεσμού ενός συγκεκριμένου καλλιτεχνικού ρεύματος, αλλά αυτή τη φορά κορεσμού εντός του έργου του καλλιτέχνη, σηματοδοτεί το έργο του Ευριπίδη, το οποίο για τον Schelling χρησιμοποιεί εξωτερικά τις μορφές των προκατόχων του με στόχο να δημιουργήσει συγκίνηση και ως αποτέλεσμα να αλλοιώσει τη μορφή της τραγωδίας. Κάθε σημείο κορεσμού μιας συγκεκριμένης τέχνης προκαλεί την ανάγκη για τη μεταμόρφωσή της σε κάτι άλλο, μια άλλη μορφή που θα αντανακλά σε έναν άλλο χαρακτήρα. Έναν χαρακτήρα επανεπεξεργασμένο στη συνείδηση της εποχής.
Η απεικόνιση του ασυνειδήτου
Η τέχνη για τον Schelling είναι δυναμική, δεν ενέχει μορφικά κριτήρια ούτε κριτήρια ύφους. Συνιστά μια πορεία που δεν χρειάζεται να προσαρμοστεί στις κατηγορίες της μουσικής, της γλυπτικής, ή της ζωγραφικής κ.ο.κ., γιατί μεταμορφώνεται. Μια εποχή τέχνης με στοιχεία από το έπος ή την τραγωδία, δύναται να επανέλθει κάποια στιγμή εξελιγμένη, για να καταθέσει τα δικά της χαρακτηριστικά και μοτίβα στην ιστορία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Όπως στην υπερβατολογική φιλοσοφία δύναται η ανθρώπινη συνείδηση, μέσω της εποπτείας, να συνδέεται με το φυσικό ασυνείδητο, έτσι και η τέχνη, ως διευρυμένη ιστορική σφαίρα δημιουργικής δραστηριότητας, ενέχει τη δυνατότητα να εξελίσσεται. Το έργο τέχνης δεν είναι παρά το αισθητό αποτέλεσμα της δημιουργικής πάλης της ανθρώπινης συνείδησης με αυτό που βρίσκεται εκτός της, σε κάθε στιγμή και σε κάθε εποχή.
Το έργο τέχνης, με επιτηδευμένα σύμβολα ή χωρίς, εγκλείει το σύμπαν σε ένα σημείο. Είναι η συνειδητή απεικόνιση του ασυνειδήτου, η πεπερασμένη αίσθηση του παντός. Αλλά, καθώς μας καθιστά σαφές η ιστορική σκέψη του Schelling, το ίδιο το σύμπαν αλλάζει, βρίσκεται σε διαρκές γίγνεσθαι. Με τον ίδιο τρόπο αλλάζει αντίστοιχα και η ιστορία της συνείδησης, η ανθρώπινη ιστορία. Οι στιγμές που θα συγκλίνουν οι ιστορίες του συνειδητού και του ασυνειδήτου και τα μνημεία του ανθρώπου θα συγκινηθούν και θα συναντήσουν τα «μνημεία της φύσης», είναι σχεδόν απίθανο να μην γεννήσουν μεγάλα έργα τέχνης.
Δεν μπορούν φυσικά στον σύγχρονο κόσμο να υπάρξουν ξανά αρχαίες μυθολογίες, το αιώνιο πρότυπο της τέχνης για τον Schelling, αλλά οπωσδήποτε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σε όλες τις εποχές η τέχνη γεννά μυθολογικές στιγμές· στιγμές όπου ο άνθρωπος αντλεί θεούς από τη φύση. Ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες, είναι για τον Schelling η μυθολογία της σύγχρονης, σε εκείνον, εποχής. Τα δυο μυθικά πρόσωπα του μυθιστορήματος αντλούν έναν θεϊκό κόσμο από την αντικειμενική πραγματικότητα της εποχής τους (ο Δον Κιχώτης γεννά γίγαντες από τους ανεμόμυλους).[20] Αντλούν σύμβολα από ένα ασυνείδητο που εμπεριέχει μαζί τη φύση και τα προϊόντα του ανθρώπου, γιατί όσο περνούν οι εποχές το ασυνείδητο τροφοδοτείται από νέες συνθέσεις με την ανθρώπινη συνείδηση, όπως ταυτόχρονα και η ανθρώπινη συνείδηση μπλέκει την ιδεατή της πραγματικότητα με τον υλικό κόσμο. Ο άνθρωπος οφείλει να αντλεί θεούς από τα στοιχεία που τον κυκλώνουν, αλλά και από τα στοιχεία που παλεύουν μέσα του να απελευθερωθούν, έτσι ώστε να γεννήσει σε κάθε εποχή τους μύθους και τα σύμβολά του.
ΕΛΕΝΑ ΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
[1] Ο Friedrich Schelling στη διάρκεια των ετών 1799 έως 1806, όπου προσδιορίζεται και το πρώιμο έργο του, παραθέτει: πρώτον, ένα Σύστημα Φιλοσοφίας της Φύσης [Erster Entwurf eines Systems der Naturphilosphie, 1799], δεύτερον, ένα Σύστημα Υπερβατολογικής Φιλοσοφίας [System des Transzendentalen Idealismus, 1800] και τρίτον μια Φιλοσοφία της Τέχνης [Philosophie der Kunst, 1802–3]. Πρόκειται για ένα σύνολο έργων που οφείλει να εξετάζεται παράλληλα, καθώς αφορά μια συνολική φιλοσοφική θεώρηση της φυσικής πραγματικότητας, για την επίτευξη της οποίας είναι απαραίτητες οι ξεχωριστές αυτές οπτικές.
[2] F.W.J. Schelling, The Philosophy of art, 1859, ed., trans., intr. by Douglas W. Stott,Minnesota University Press, Minnesota, 1989, Introduction, σ. 3.
[3] ό.π., Introduction, σ. 12.
[4] Wirth, Jason M., The Conspiracy of Life: Meditations on Schelling and His Time, Suny Series in Contemporary Continental Philosophy, New York Press, 2003,σ. 132.
[5] Εννοείται εδώ αναφερόμαστε στη σύγχρονη τέχνη της εποχής του Schelling.
[6] F.W.J. Schelling, The Philosophy of art, ό.π., Introduction, σ. 19.
[7] Schelling F.W.J., The Abyss of Freedom/Ages of the World (1815 draft, του έργου Die Weltalter, 1811–15), trans. Judith Norman, with an essay by Slavoj Zizek, Anne Arbor: The University of Michigan Press, 1997, σ.116.
[8] ό.π., σ.117.
[9] ό.π., σ.116.
[10] F.W.J. Schelling, The Philosophy of art, ό.π., Introduction, σ. 11.
[11] F.W.J. Schelling, The Philosophy of art, ό.π., Introduction, σ. 17.
[12] Τα πρώτα παιδιά που γεννήθηκαν από την αγκαλιά του Ουρανού και της Γης είναι ακόμη τερατώδη, Γίγαντες με εκατό χέρια, δυνατοί Κύκλωπες, και άγριοι Τιτάνες -παιδιά ενώπιον των οποίων ακόμα και ο ίδιος ο πατέρας τρομοκρατείται.
[13] F.W.J. Schelling, Philosophie der Kunst, 1859, Sӓmmtliche Werke, V, σ. 395
[14] Στην αρχαία μουσική, απ’ όσο γνωρίζουμε, κυριαρχεί αυτό το πλαστικό, ρεαλιστικό στοιχείο. Στη συνέχεια, στη σύγχρονη μουσική, δηλαδή την κλασική για τον Schelling, κυριαρχεί η αρμονία , το αντίθετο του ρυθμού.
[15] F.W.J. Schelling, Philosophie der Kunst, 1859, Sӓmmtliche Werke, V, 497
[16]Friedrich W. J. Schelling, Η σχέση των πλαστικών τεχνών με τη φύση, 1806, ελλ. μετ. Βασίλης Λαμπρόπουλος, εκδ. Έρασμος, Αθήνα, 1978, Schelling, σ. 44.
[17] Ο ηλεκτρισμός στη φιλοσοφία της φύσης του Schelling αποτελεί το δεύτερο στάδιο της δημιουργίας της ύλης, μετά τον μαγνητισμό, όπου η αρχική πολικότητα διαχωρίζεται σε δυο αντιθετικές δυνάμεις. Το επόμενο στάδιο είναι ο χημισμός, όπου οι δύο αντιθετικές δυνάμεις συντίθενται σε κάτι νέο.
[18] Schelling, Friedrich W. J., Η σχέση των πλαστικών τεχνών με τη φύση, ό.π., σ. 44.
[19] ό.π., σ. 46.
[20] Μια πλαστική επεξεργασία του μυθολογικού περιεχομένου του Δον Κιχώτη βλέπουμε στον ομώνυμο πίνακα του Picasso. Οι μαύρες πινελιές του πίνακα αναπαριστούν ό, τι από την πραγματικότητα έχει μεταμορφωθεί στη συνείδηση του Δον Κιχώτη, από το καθημερινό στο μυθικό: αυτός και το άλογό του σε ηρωικό ιππότη, ένας ανεμόμυλος σε γίγαντα και όλο το έδαφος σε κόσμο της φαντασίας.
πηγή: skantzoxiros
