Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Έχει γίνει πολλές φορές λόγος για την νεότερη θεωρησιακή πανθεϊστική φιλοσοφική γραμμή (Σπινόζα, Φίχτε, Σέλινγκ, Χέγκελ) και τη συσχέτισή της με την νεοπλατωνική παράδοση του Πλωτίνου, του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου. Στην προκείμενη περίπτωση, όμως, θα πραγματευτούμε την ουσία της φιλοσοφίας της τέχνης του Σέλινγκ και τη θεμελιακή της συγκρότηση στο οντολογικό υπόβαθρο των ύστερων νεοπλατωνικών, και συγκεκριμένα του Πρόκλου.
Όπως έχει επισημανθεί και άλλες φορές, οι Γερμανοί Ιδεαλιστές Φίχτε, Σέλινγκ και Χέγκελ δόμησαν τα θεμέλια των φιλοσοφικών τους συστημάτων στον νεοπλατωνισμό, πέρα από τις όποιες περαιτέρω ποικίλες επιρροές που είχαν και από διάφορους άλλους φιλοσόφους, αρχαίους ή νεότερους. Ο σκοπός των φιλοσοφικών τους συστημάτων ήταν η συγκρότηση κυρίως γνωσιολογικών συστημάτων που είχε κύριο μέλημα τη δυνατότητα της αληθινής γνώσης από το ίδιο το υποκείμενο, τον ανθρώπινο νου. Έτσι, ο Φίχτε θεμελίωσε μια ηθική σύλληψη της πλατωνικής ιδέας, ο Σέλινγκ μια αισθητική και συνάμα θρησκευτική αντίληψη για τη σύλληψή της, ενώ ο Χέγκελ μια λογική θεώρηση πρόσληψης της πλατωνικής ιδέας. Οι δύο τελευταίοι, βέβαια, στηρίχτηκαν πολύ προσεκτικά στον νεοπλατωνικό πρόκλειο πανθεϊσμό του τρόπου εκδίπλωσης των θεϊκών τάξεων με τέτοιο τρόπο που να μην προκαλέσουν την μήνη της καθεστηκυίας θρησκευτικής τάξης της εποχής τους. Η φιλοσοφική πραγμάτευση του θέματος αφορά το απόλυτο στη φιλοσοφία της τέχνης του Σέλινγκ.
Στο φιλοσοφικό σύστημα του Σέλινγκ καταργείται ο διαχωρισμός πνεύματος και ύλης. Η φύση στο σύνολό της (ανθρώπινη ψυχή, σύμπαν και φυσική πραγματικότητα) είναι έκφραση της θεότητας ως παγκόσμιου πνεύματος. Συγκεκριμένα, η φύση είναι η ορατή πλευρά του πνεύματος και το πνεύμα είναι η αόρατη φύση. Παντού και σε καθετί υπάρχει και διαισθανόμαστε, λέει ο Σέλινγκ, την ύπαρξη του παγκόσμιου πνεύματος που θέτει την τάξη, ορίζει και διευθετεί ταυτόχρονα. Αυτό το παγκόσμιο πνεύμα το διέκρινε και μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση, για αυτό και θεωρούσε ότι ο άνθρωπος μπορούσε να το αναζητήσει και στη φύση αλλά και μέσα στον εαυτό του. Η φύση στον Σέλινγκ είναι ένας θείος οργανισμός που αναπτύσσεται και ξεδιπλώνει τις ικανότητές του.
Στη συνέχεια ο Σέλινγκ αποπειράται να αναλύσει τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο θα μπορέσει ο άνθρωπος να συλλάβει νοητικά τη φύση ως το θείο μέσα του. Αναφερόμενος στην ουσία της φύσης την περιγράφει ως κάτι άπειρο, ακαθόριστο και απροσδιόριστο για τον ανθρώπινο νου. Η φύση, για τον Σέλινγκ, είναι ο ορισμός του Υψηλού και είναι αδύνατον για τον άνθρωπο να την συλλάβει άμεσα με τη νόηση. Προκειμένου να γίνει πιο αντιληπτός την ταυτίζει με το αρχέγονο Χάος, το οποίο αποτελεί θεμελιώδη καθολική θέαση του υψηλού. Το χάος είναι για την ανθρώπινη αντίληψη η ενεργειακή ολότητα που την διαπερνά και την υποτάσσει σωματικά. Αυτή η θεμελιώδης καθολική θέαση του χάους βρίσκεται μέσα στη θέαση του Απόλυτου. Η ουσία του Απόλυτου είναι το ίδιο το Χάος, στο οποίο όλα υπάρχουν σαν ένα και το ένα ως όλον και η μόνη δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος προκειμένου να ψηλαφίσει το Απόλυτο, την ουσία της Φύσης, είναι να την συλλάβει είτε στις μορφές της τέχνης, είτε στις ιδέες της φιλοσοφίας και στους θεούς της μυθολογίας. Η ουσία της Φύσης ως απόλυτο είναι το ησιόδειο, εν τέλει, Χάος, ή το ορφικό Αυγό και είναι χωρίς μορφές για αυτό και είναι αδύνατον να το συλλάβουμε άμεσα με τη νόηση. Μπορούμε βέβαια να το συλλάβουμε με τις μορφές ή τις ιδέες που μπορούν να συσχετιστούν με τις μορφές. Η απόλυτη μορφή, όμως, ταυτίζεται με το άμορφο, γιατί το χάος μέσα στο απόλυτο είναι έλλειψη της μορφής μέσα στην απόλυτη μορφή ή απόλυτη μορφή μέσα στην έλλειψη μορφής. Το απόλυτο (εκ του απο-λύω= απελευθερώνω < το χωρίς όρια και περιορισμούς ελεύθερο) είναι μια απόλυτη ταυτότητα από την οποία πηγάζουν όλες οι αντιθέσεις και οι μορφές. Η ουσία του απόλυτου είναι αδιαίρετη και για αυτό μόνο μέσα σε αυτό οι μορφές μπορούν ταυτόχρονα να είναι και πιθανές και υπαρκτές. Επομένως το απόλυτο είναι η φύση, το σύμπαν, τα πάντα.
Καθεμιά από τις μορφές που υπάρχουν στη φύση ως Απόλυτο έχει τη δική της ιδιαίτερη δομή και σύσταση που την διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να υπάρχει ως πραγματική στο βαθμό που περικλείει την ουσία της ολότητας ως αυτής καθεαυτής στη μορφή του απόλυτου-σύμπαντος, δηλαδή όταν αποτελεί ένα μικρό σύμπαν εντός του σύμπαντος.
Αυτήν τη δημιουργική δυναμική της Φύσης ο Σέλινγκ τη στηρίζει στη διαλεκτική απείρου και περατού, καθολικού και συγκεκριμένου. Αναφέρει στη φιλοσοφία της Τέχνης (35,36) ότι κάθε συγκεκριμένο πράγμα στο βαθμό που περιέχεται στο απόλυτο, αλλά υπάρχει και σε σχέση με τον εαυτό του μέσα στο απόλυτο, είναι μια ιδέα και από την στιγμή που η θεότητα ως ΕΝ είναι ενότητα όλων των μορφών τότε κάθε συγκεκριμένη μορφή στον βαθμό που έχει ουσία, δηλαδή ενυπάρχει στο απόλυτο αλλά ταυτόχρονα έχει τη δική της ξεχωριστή ύπαρξη ακριβώς για αυτό τον λόγο είναι ένας θεός. Έτσι δημιουργείται ο κόσμος των θεών, αφού από μόνοι τους χωρίς ενότητα (ΕΝ) δεν μπορούν να έχουν ανεξάρτητη, πραγματικά αντικειμενική ύπαρξη. Ο Σέλινγκ ορίζει τη μυθολογία ως το σύμβολο του απόλυτου. Όλες οι συγκεκριμένες αυτές μορφές, οι θεοί, συγκροτούν μια οργανική ολότητα, τον δικό τους κόσμο στον οποίο υπάρχει η απόλυτη πραγματικότητα ως καθ΄εαυτή δι' εαυτή, και αυτή η πραγματικότητα είναι πιο πραγματική από την κοινή πραγματικότητα που αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι. Για αυτό μόνο ένας τρόπος υπάρχει προκειμένου να επικοινωνήσει ο άνθρωπος με τον κόσμο των θεών, με την ανθρώπινη φαντασία, ή νοητική ενόραση, θα έλεγαν Πρόκλος και Πλωτίνος. Κάθε μορφή που κομίζει μέσα της την ολότητα του απόλυτου έχει τη δυνατότητα να αποκτά ως φαινόμενη έκφραση τη δική της αντίστοιχη θεότητα που την χορηγεί.
Στη συνέχεια ο Σέλινγκ επιχειρεί να δομήσει τον κόσμο των μορφών λαμβάνοντας αποκλειστικά υπόψη τη δομή των θεϊκών και δαιμονικών τάξεων του Πρόκλου που έχει καθαρά τα χαρακτηριστικά ολογράμματος. Όπως ο κόσμος βρίθει από αναρίθμητες μορφές, έτσι και κάθε επίπεδο αόρατης και ορατής πραγματικότητας βρίθει πνευματικών όντων που δημιουργούν μορφές είτε εν δυνάμει (απόλυτες μορφές ως άμορφες στον νοητό κόσμο) είτε εν ενεργεία (ορατά φαινόμενα). Επειδή, λοιπόν, για τον Σέλινγκ η ελληνική μυθολογία αποτελεί το τέλειο αρχέτυπο του ποιητικού κόσμου, φέρνει ως παράδειγμα τους θεούς των αρχαίων Ελλήνων και τον τρόπο που υπάρχουν και ενεργούν. Κάθε θεός προσδίδει στο Ον τη δική του αρχέτυπη και ύψιστη δυνατότητα και ταυτόχρονα μορφική πραγματικότητα. Αυτή η πραγματικότητα των μορφών που προσδίδει κάθε θεός παράγει μια πολλαπλότητα μορφών που λειτουργούν απελευθερωτικά για τα φαινόμενα και τα όντα. Όπως είναι δυνατόν μία μορφή να υπάρχει μέσα στην άλλη είτε να συνυπάρχει με μια άλλη είτε να διαπλέκεται ως σύνθεση με μια άλλη, έτσι ακριβώς συμβαίνει και στον κόσμο των θεών, στον οποίο ένας θεός (ατομικότητα) μπορεί να έχει το ρόλο του δημιουργού (Τίμαιος Πλάτωνα) είτε ο ένας μπορεί να βρίσκεται μέσα στον άλλο (καθολικότητα) είτε συνυπάρχοντας και συν-δημιουργώντας (συλλογικότητα) παράλληλα προκειμένου να συγκροτούν νέους κόσμους, νέες μορφές, νέες ολότητες.
Κατά τον Σέλινγκ, αυτός ο κόσμος των θεών δεν μπορεί να συλληφθεί με τη διάνοια ή με τον λόγο παρά μόνο μόνο με τη φαντασία (νοητική ενόραση κατά Πρόκλο και Πλωτίνο), γιατί μόνο αυτή μπορεί να απεικονίσει αυτή τη σύνθεση ελευθερίας και αναγκαιότητας. Το απόλυτο από τη φύση του δεν επιδέχεται τα όρια που θέτει η διάνοια και δεν αφήνεται να ψηλαφηθεί ουσιαστικά από την έννοια που θέτει ο λόγος. Έτσι, η τέχνη λειτουργεί ως υποδοχέας της αναπαράστασης του Απόλυτου μέσα στα όρια των μορφών (ιδιαίτερα το αρχαίο δράμα, η ελληνική τραγωδία) χωρίς να περιορίζει το απόλυτο μέσα σε χώρο ή χρόνο. Επομένως ο κόσμος των θεών διέπεται από τους δικούς του φυσικούς νόμους μέσα σε πλήρη ελευθερία με την συνύπαρξη της ελευθερίας και της αναγκαιότητας επιτυγχάνοντας μια ενότητα η οποία έχει κατακερματιστεί στον κόσμο των ανθρώπων. Αυτήν την ενότητα μπορεί ο άνθρωπος να την συλλάβει στην τέχνη και ιδιαίτερα στην αρχαία τραγωδία, την ουσία της οποίας θα τη θεαθεί στο πρόσωπο του τραγικού ήρωα.
Βιβλιογραφία
Φιλοσοφία της Τέχνης (Σέλινγκ)
Εις την κατά Πλάτωνα θεολογία (Πρόκλος)
Σύστημα του υπερβατολογικού ιδεαλισμού (Σέλινγκ)
