Ο Μίθρας γεννιέται από το βράχο, την ίδια στιγμή που τον περιβάλλουν τα δώδεκα σημεία του ζωδιακού
Σύμφωνα με τις περσικές παραδόσεις ο Μίθρας ήταν ο θεός του Φωτός και της Σοφίας, της Αγάπης και της Αλήθειας που ενσαρκώθηκε στην ανθρώπινη μορφή του Λυτρωτή, εκείνη που ανέμενε ο Ζωροάστρης προφήτης Ζαρατούστρα.
Ο Μίθρας γεννήθηκε, σύμφωνα με τον μύθο, από την Αναχίτα, μια παρθένο μητέρα, η οποία λατρευόταν σε αρχαιότερους χρόνους ως θεά της γονιμότητας. Η Αναχίτα λέγεται πως συνέλαβε τον Λυτρωτή από τον σπόρο του Ζαρατούστρα, που διατηρήθηκε στα νερά της Λίμνης Χαμούν, στην περσική επαρχία του Σιστάν. Η ανάληψη του Μίθρα στον ουρανό λέγεται πως συνέβη το 208 π.Χ., 64 χρόνια μετά τη γέννησή του.
Η Γέννηση του Ανίκητου Θεού Ήλιου
Η γέννησή του συνέβη σε μια σπηλιά ή φάτνη, κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, όπου τον περίμεναν βοσκοί για να του προσφέρουν δώρα. Ο αρχαιότερος μύθος που υπάρχει για τον Μίθρα αναφέρει την γέννησή του στην αυγή του χρόνου, από έναν βράχο τον οποίο διαμόρφωσε ο ίδιος ο Μίθρας με την θέλησή του. Κρατά στα χέρια του δαυλό και εγχειρίδιο. Ένα άγαλμα από το Χάουστιντς απεικονίζει τον Μίθρα να γεννιέται από τον βράχο, την ίδια στιγμή που τον περιβάλλουν τα δώδεκα σημεία του Ζωδιακού. Εδώ απεικονίζεται ως αστρικός θεός που κυβερνά το σύμπαν, ακόμη και κατά την στιγμή της γέννησής του. Ενίοτε στην όλη απεικόνιση προστίθεται και ένα ερπετό που κουλουριάζεται είτε γύρω από τον Μίθρα ή γύρω από το πέτρινο αυγό της γέννας.
Μετά τη γέννησή του προκάλεσε σε μάχη άλλες δυνάμεις, όταν ο κόσμος ήταν ακόμη νέος. Η μάχη του με τον Ήλιο κατέληξε σε φιλία και του αποδόθηκε το στέμμα του Ήλιου με τις ηλιακές ακτίνες. Οι Χριστιανοί υιοθέτησαν τούτη την ημερομηνία ως ημερομηνία γέννησης του Χριστού στον 4ο μ.Χ. αιώνα, σύμφωνα με τον Σερ Τζ. Φρέιζερ (James George Frazer) στο έργο του «Χρυσό Κλαδί»: «Η εκκλησία φαίνεται πως δανείστηκε την γιορτή των Χριστουγέννων κατευθείαν από τον Παγανισμό. Στο Ιουλιανό Ημερολόγιο η 25η Δεκεμβρίου αναγνωριζόταν ως χειμερινό ηλιοστάσιο και θεωρείτο γενέθλια ημέρα του Ήλιου. Είναι η περίοδος κατά την οποία η μέρα αρχίζει να μακραίνει και αυξάνεται η δύναμη του Ήλιου. Τα Ευαγγέλια δεν αναφέρουν τίποτα για την ημέρα της γέννησης του Χριστού και συνεπώς η πρώιμη εκκλησία δεν την γιόρταζε».
Στη Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια αναφέρεται: «Η γέννηση του Χριστού αποδόθηκε στην ημέρα του χειμερινού ηλιοστάσιου (25 Δεκεμβρίου στο Ιουλιανό ημερολόγιο, 6 Ιανουαρίου στο Αιγυπτιακό), γιατί εκείνη την ημέρα ο Ήλιος ξεκινούσε την επιστροφή του στους βόρειους ουρανούς. Οι παγανιστές λάτρες του Μίθρα γιόρταζαν τη Γενέθλια Ημέρα του Ανίκητου Ήλιου στην ίδια ημερομηνία. Στις 25 Δεκεμβρίου του 274 ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αυρηλιανός είχε διακηρύξει τον Θεό Ήλιο προστάτη της Αυτοκρατορίας και του αφιέρωσε ένα ναό στο Κάμπους Μάρτιους. Τα Χριστούγεννα πρόβαλαν σε μια εποχή κατά την οποία η λατρεία του Ήλιου ήταν ιδιαίτερα δυνατή στη Ρώμη». (Τομ. ΙΙΙ, σελ. 656, εκδ. 1967).
Η Ταυροκτονία
Ο Μίθρας κατευθύνει την αλλαγή των εποχών και την κίνηση των ουράνιων σωμάτων. Στην αρχαία λατρεία ο Μίθρας απεικονιζόταν με τον αστερισμό του Περσέα, που αλλάζει την θέση της ουράνιας σφαίρας «θανατώνοντας» τον αστερισμό του Ταύρου. Στην εαρινή ισημερία ο Μίθρας κινεί την γη πίσω στον Κριό, ξεσηκώνοντας πολύ δύναμη και ενέργεια. Στη φθινοπωρινή ισημερία τούτη η θέση αντιστρέφεται, φέρνοντας τον Σκορπιό πίσω στο Ζυγό, εξισορροπώντας τις σεξουαλικές ενέργειες. Η Ταυροκτονία ήταν η κεντρική εικόνα σε κάθε δυτική μορφή του μιθραϊσμού και ήταν παρούσα σε κάθε Ναό. Σε αυτήν συγκεντρώνεται το μυστήριο της όλης παράδοσης. Με τις περσικές πηγές της και με την ενσωμάτωση της ρωμαϊκής αστρολογίας και της ελληνικής μυθολογίας μπορούσε να ασκήσει σημαντική επίδραση στη συνείδηση εκείνων που ήταν έτοιμοι να ακολουθήσουν το μονοπάτι της μύησης. Ο Ταύρος που σκοτώνει ο Μίθρας είναι το εγώ του «Ο κατώτερος εαυτός ή εγώ (ναφς αμάρε στο Σουφισμό), που συμβολίζεται με την αγελάδα ή τον ταύρο χρειάζεται να θυσιαστεί για να γεννηθεί το πνεύμα» (Δρ Μασούντ Χομαγιουρί, «Προέλευση της Περσικής Γνώσης»).
Έτσι ο μιθραϊσμός πρωτοτυπούσε αντικαθιστώντας ουσιαστικά την θνήσκουσα και αναστημένη μυστηριακή θεότητα με ένα ζωικό σύμβολο, τον ταύρο, ο οποίος θυσιαζόταν μυθολογικά από τη λυτρωτική ηλιακή θεότητα, τον Μίθρα, για να προκύψει από το αίμα του η «ανάσταση / αναγέννηση» της φύσης αλλά και του μυούμενου. Τόνιζε την δυϊστική μεταφυσική διαμάχη Καλού και Κακού η οποία εκφραζόταν ως διαπάλη πνεύματος και ύλης (Δρ Κωνσταντίνος Τσοπάνης, «Τα Μυστήρια του Μίθρα»).
 |
| Στην εικόνα ο Μίθρας κοιτάζει μακριά από τον ταύρο, το πόδι του ακουμπά στη ράχη με το ένα χέρι, κρατά το κεφάλι του, ενώ με το άλλο τον χτυπά στο λαιμό |
Στο κεντρικό θέμα της εικόνας συνήθως φαίνεται ο Μίθρας να κοιτάζει μακριά από τον ταύρο. Το πόδι του ακουμπά στη ράχη του, ενώ το ένα χέρι του κρατά το κεφάλι του και με το άλλο χτυπά τον ταύρο στο λαιμό. Γύρω από το κεντρικό θέμα υπάρχει ένας σκύλος, ένα κοράκι, ένας σκόρπιός, ένα φίδι, ένα λιοντάρι και ένα κύπελλο με ένα στάχυ, που φυτρώνει από την άκρη της ουράς του ταύρου. Ο μανδύας του Μίθρα είναι ο νυκτερινός ουρανός με τα άστρα και τα σημεία του ζωδιακού να περιβάλλουν το όλο σκηνικό. Η εικόνα είναι μια αναπαράσταση του «Ουρανού», όταν περνά από την Εποχή του Ταύρου στην Εποχή του Κριού. Σκοτώνοντας τον ταύρο, ο Μίθρας φέρνει το τέλος της Εποχής του Ταύρου, κινώντας ολόκληρο το Σύμπαν. Σε μια εποχή που η μαγεία και η επιστήμη στηρίζονται σε μια γεωκεντρική αντίληψη για τον κόσμο, η μετάπτωση των ισημεριών δε θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή παρά ως μετακίνηση του κόσμου γύρω από την σταθερή γη. Έτσι ο Μίθρας γίνεται Κοσμοκράτορας, κυβερνήτης του σύμπαντος. Το αίμα του ταύρου είναι ο Γαλαξίας, η κοσμική κλίμακα στην οποία ανεβοκατεβαίνουν οι ψυχές.
Σύμφωνα με τον μύθο ο Ήλιος ζητά από τον Μίθρα να σκοτώσει τον ταύρο, αλλά εκείνος είναι απρόθυμος να το πράξει. Το Κοράκι, ο αγγελιαφόρος του Ήλιου έρχεται να τον συναντήσει ξανά με το ίδιο μήνυμα. Ο έτσι ο Μίθρας πηγαίνει στην πεδιάδα και συλλαμβάνει τον Ταύρο.
Με την δύναμή του σηκώνει τα πίσω πόδια του Ταύρου, τα βάζει στον ώμο του και τον σέρνει ως την σπηλιά της γέννησής του. Το μισοφέγγαρο πάνω από τον ταύρο υποδηλώνει την σχέση του με την Σελήνη. Όταν ο Μίθρας τελικά σκοτώνει τον ταύρο, από το αίμα του βγαίνει το κρασί και όλα τα φυτά που καλύπτουν την γη. Η ουρά του γίνεται το στάχυ που μας δίνει το ψωμί. Τα γεννητικά του όργανα αποδίδονται στην σεληνιακή θεά. Εκείνη τα εξαγνίζει και τα χρησιμοποιεί για να δώσει ζωή σε όλα τα ζώα πάνω στο πρόσωπο της γης. Με την ταυροκτονία η ζωή εμφανίζεται πάνω στην γη. Το γεγονός ότι ο Μίθρας αποστρέφει το πρόσωπό του από την σκηνή είναι σημαντικό. Ο Περσέας με τον ίδιο τρόπο απέστρεψε το πρόσωπό του από τη Μέδουσα, όταν την αποκεφάλισε, γιατί το βλέμμα της θα μπορούσε να τον απολιθώσει.
Με τον ίδιο τρόπο μπορεί το εγώ να απολιθώσει την καρδιά και την ψυχή. Για να υπερβεί κανείς το εγώ, οφείλει να στρέψει την διάνοιά του αλλού, γιατί η διάνοια από μόνη της δεν μπορεί να υπερβεί το εγώ. Μόνο όταν μάθουμε να κοιτάζουμε με την καρδιά μας, μπορούμε να δώσουμε την μάχη. Με άλλα λόγια, ο πιστός που ακολουθούσε την ατραπό του Μίθρα, δηλαδή την ατραπό της αγάπης, μπορούσε με την βοήθεια του Πατέρα να αποκεφαλίσει την δική του Γοργόνα, πριν τον απολιθώσει. Η ταυροκτονία κυριολεκτικά δείχνει τον τρόπο με τον οποίο η αγάπη κινεί το Σύμπαν και είναι το βαθύτερο μυστήριο στη λατρεία του Μίθρα.
Οι Πηγές των Μιθραϊκών Μυστηρίων
 |
| Στην Αβέστα, ο Αχουρα Μάζντα λέει στο Ζαρατούστα: «Αληθινά, όταν δημιούργησα τον Μίθρα, τον Κύριο των Μεγάλων Πεδιάδων, τον έκανα άξιο θυσιών, άξιο προσευχών, όπως εμένα τον Αχουρα Μάζντα» |
Στον Μιθραϊσμό κρύβεται η αρχαιότερη πηγή της περσικής Γνώσης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην αστρολογία και στην διαδοχή των αστρολογικών Εποχών. Είναι μία αρχαία πνευματική ατραπός που ξεκίνησε από το ανατολικό Ιράν πριν από χιλιάδες χρόνια. Ο Μίθρας είναι ένας ινδοϊρανικός θεός που λατρευόταν τουλάχιστον από το 1400 π.Χ.
Στον Ινδουισμό λατρευόταν ως Μίτρα-Βαρούνα και του αφιερώνεται ένας ύμνος στη Ριγκ Βέντα (3.59). Είναι ο Κύριος του Ουράνιου Φωτός, ο αστερισμός του Περσέα στο ουράνιο στερέωμα. Είναι ο προστάτης της αλήθειας και οι άνθρωποι επικαλούνται το όνομά του όταν δίνεται κάποιος όρκος ή συνάπτεται συμβόλαιο.
Στην Περσία ήταν θεός του φωτός και της σοφίας, ήταν ο προστάτης θεός της φυλετικής κοινότητας, μέχρι την μεταρρύθμιση του περσικού πολυθεϊσμού από τον Ζαρατούστρα. Ο Μίθρας, όπως και οι υπόλοιποι θεοί και θεές του ιρανικού πάνθεου, έχασε την κυριαρχία του, ενώ όλες οι δυνάμεις του αποδόθηκαν στον Άχουρα Μάζντα (θρησκευτικές αλχημείες του Ζαρατούστρα με την επινόηση του πρώτου κακού θεού, του Αριμάν, παράδοση που πέρασε στον ιουδαϊσμό - χριστιανισμό με την επινόηση του Σατανά).
Ωστόσο, η δημοτικότητά του ήταν τέτοια, που δε θα μπορούσε να μη συνδεθεί με την νέα λατρεία.
Στον περσικό μανιχαϊσμό παρουσιάζεται ως Ζωντανό Πνεύμα, που είναι ο δημιουργός, εκείνος που μεταδίδει τη ζωή.
Στην Αβέστα, σε αυτά τα ιερά ζωροαστρικά συγγράμματα, παρουσιάζεται ως ο αγαθοεργός, ο Σωτήρας, το πνεύμα του καλού, ο υπερασπιστής και φύλακας της άσα —της αλήθειας και της τάξης— και ο άρχοντας του κόσμου. Στην Αβέστα ο Άχουρα Μάζντα φέρεται να λέει στο Ζαρατούστρα: «Αληθινά, όταν δημιούργησα τον Μίθρα, τον Κύριο των Μεγάλων Πεδιάδων, τον έκανα άξιο θυσιών, άξιο προσευχών, όπως εγώ ο Άχουρα Μάζντα». Άλλωστε στην Αβέστα ο Μίθρας ή Μεχρ (ήλιος, αγάπη) είναι ο Προστάτης του έθνους και δίνει την νίκη σε εκείνους που δεν ψεύδονται στο όνομα του Μίθρα.
Ο Μίθρας απαντάται ακόμη και στην κινεζική μυθολογία, όπου είναι γνωστός ως ο Φίλος. Απεικονίζεται ως Στρατηγός σε κινεζικά αγάλματα και θεωρείται φίλος του ανθρώπου κατά την διάρκεια της ζωής του και προστάτης του ενάντια στο κακό στην άλλη ζωή.
Στην Δύση ο Μίθρας έγινε γνωστός εξαιτίας της λατρείας του, που ήταν ευρύτατα διαδεδομένη στις ρωμαϊκές λεγεώνες, από τον 1ο π.Χ. αιώνα ως τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Όμως, όπως όλες οι μυστηριακές παραδόσεις όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια και τα μυστήρια της Ίσιδας, η μιθραϊκή λατρεία διατήρησε την μυστικότητά της και η διδασκαλία της αποκαλυπτόταν μόνο στους μυημένους της. Τα απομεινάρια της παλαιάς λατρείας και των ναών της είναι διάσπαρτα σε όλη την ρωμαϊκή αυτοκρατορία, από την Παλαιστίνη ως τις βόρειες ακτές της Αφρικής και από την κεντρική Ευρώπη ως τον Βορρά και τα νησιά της Βρετανίας.
Τα Μιθραϊκά Μυστήρια
Υπήρχαν επτά βαθμοί μύησης, που επέτρεπαν στο νεόφυτο να προχωρήσει μέσω των επτά ουράνιων σωμάτων και των τεσσάρων στοιχείων. Οι ανθρώπινες ψυχές μέσω της μύησης ανέβαιναν από την επταπλή πλανητική κλίμακα στον Γαλαξία, προκειμένου να επιστρέψουν στην πηγή της Ψυχής. Στο τελετουργικό των μυήσεων περιλαμβάνονταν εξαγνισμοί και μυστηριακά γεύματα.
Ο πρώτος βαθμός ήταν ο Κόρακας, υπό την πλανητική επίδραση του Ερμή. Τούτο το στάδιο συμβόλιζε τον θάνατο του νεόφυτου. Άλλωστε, στην αρχαία Περσία υπήρχε συνήθεια να εκτίθενται τα νεκρά σώματα σε ταφικούς πύργους, προκειμένου να φαγωθούν από τα κοράκια. Ο νεόφυτος πέθαινε και ξαναγεννιόταν στην πνευματική ατραπό. Τότε του δινόταν ένα προσωπικό μάντρα για να απαγγέλλει και τα αμαρτήματά του ξεπλένονταν μέσω της βάπτισης στο νερό.
 |
| Ο Μίθρας ως θεός Ήλιος. Αναθηματική στήλη: Carrawbrough, Northumberland, 2ος αιών μ.Χ. Στο βαθμό του Ηλιοδρόμου, στο τελετουργικό τυπικό, ο μυημένος μιμείται τον ήλιο. Κάθεται δίπλα στο Μίθρα ντυμένος στα κόκκινα, το χρώμα του ήλιου, της φωτιάς και του αίματος της ζωής |
Στο βαθμό του Στρατιώτη, υπό την επίδραση του Άρη ο μυημένος γονάτιζε γυμνός (απόρριψη της παλαιάς ζωής), με τα μάτια καλυμμένα και τα χέρια δεμένα. Τότε του προσφερόταν ένα στέμμα στην άκρη ενός ξίφους. Από την στιγμή που γινόταν εστεμμένος, τα δεσμά του κόβονταν με το χτύπημα ενός ξίφους και αφαιρείτο η καλύπτρα από τα μάτια του. Η όλη διαδικασία υποδείκνυε την απελευθέρωσή του από τα δεσμά του υλικού κόσμου. Κατόπιν ο μυούμενος έβγαζε το στέμμα από το κεφάλι του και το απίθωνε στον ώμο του λέγοντας: «Ο Μίθρας είναι το μοναδικό μου στέμμα» (Φραντς Κιμόν, «Τα Μυστήρια του Μίθρα»). Τούτη η πράξη συμβολίζει επίσης τον αποκεφαλισμό που επιτρέπει στο Μίθρα να είναι ο μοναδικός οδηγός της ψυχής.
Σε αυτό το στάδιο ο μυημένος ξεκινά μια αληθινή μάχη ενάντια στον κατώτερο εαυτό του, καθώς στρατιώτης είναι εκείνος που μάχεται ενάντια σε έναν πραγματικό εχθρό. Η μακρά διαδικασία της δοκιμασίας τον οδηγούσε στο βαθμό του Λέοντα, κάτω από την επίδραση του Δία. Εδώ εισέρχεται στη φάση της φωτιάς και για αυτό δεν του επιτρέπεται η επαφή με το νερό. Τα χέρια του και η γλώσσα του πλένονται με μέλι και συμμετέχει σε ένα γεύμα, το οποίο προετοιμάζουν οι κατώτεροι βαθμοί μυημένων. Ανάμεσα στα καθήκοντά του είναι η συντήρηση της φλόγας του ιερού βωμού στο ναό. Το τελετουργικό γεύμα στην πραγματικότητα είναι μια αναπαράσταση του τελευταίου γεύματος με άρτο και οίνο του Μίθρα και των συντρόφων του, πριν την ανάληψή του στους ουρανούς με το άρμα του Ήλιου.
Ο επόμενος βαθμός είναι εκείνος του Πέρση, υπό την πλανητική επίδραση της Σελήνης. «Ο μυημένος σε αυτό το βαθμό γινόταν μέλος εκείνης της φυλής που ήταν άξια της ύψιστης αποκάλυψης της σοφίας των Μάγων» (Φραντς Κιμόν, «Αναφορά μιας Αποστολής στη Ρώμη»). Το έμβλημα τούτου του βαθμού είναι ένα ξίφος, ίδιο με αυτό που χρησιμοποίησε ο Περσέας για να αποκεφαλίσει τη Γοργώ, και συμβολίζει την καταστροφή της κατώτερης, ζωικής όψης του μυημένου. Όπως και στον προηγούμενο βαθμό, έτσι και εδώ ο μυημένος εξαγνίζεται με μέλι, καθώς βρίσκεται υπό την προστασία της Σελήνης. «Το μέλι συνδέεται με την αγνότητα και τη γονιμότητα της σελήνης.
Στο αρχαίο Ιράν η σελήνη θεωρείτο πηγή του μελιού, σύμβολου της αγάπης και της γονιμότητας στον έγγαμο βίο», (Δρ Μασούντ Χομαγιουρί, «Προέλευση της Περσικής Γνώσης»).
Στο βαθμό του Ηλιοδρόμου, κάτω από την επίδραση του ήλιου, ο μυημένος μιμείται τον Ήλιο στο τελετουργικό τυπικό. Κάθεται δίπλα στο Πατέρα-Μίθρα, ντυμένος στα κόκκινα, το χρώμα του ήλιου, της φωτιάς και του αίματος της ζωής. Ο Υψηλότερος βαθμός είναι ο Πατήρ, υπό την πλανητική επίδραση του Κρόνου. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τον γήινο αντιπρόσωπο του Μίθρα, το ουράνιο φως εκδηλωμένο στο υλικό επίπεδο, το διδάσκαλο της συνάθροισης. Καθοδηγεί τη συνάθροιση φορώντας κόκκινο μανδύα και κρατώντας ένα ραβδί, σύμβολο του πνευματικού του λειτουργήματος (Τσαρλς Ντάνιελς, «Ο Μίθρας και οι Ναοί του»).
Ο Μίθρας επόπτευε, εκτός των άλλων την αλλαγή των εποχών (Ντέιβιντ Ουλάνσεϊ, «Η Προέλευση των Μιθραϊκών Μυστηρίων»). Στην πραγματικότητα, ως αστερισμός του Περσέα, αλλάζει την θέση της ουράνιας σφαίρας σκοτώνοντας τον αστερισμό του Ταύρου, ωθώντας την γη προς τον αστερισμό του Κριού κατά την εαρινή ισημερία. Τούτο το θέμα είναι μάλλον προϊόν των Ρωμαίων αστρολόγων και μεταγενέστερη πρόσθεση, καθώς δεν απαντάται στον ίδιο βαθμό στο Ιράν. Όμως, ο εορτασμός της αλλαγής των εποχών ακολουθείτο τόσο από τους ανατολικούς όσο και τους δυτικούς ακόλουθους του Μίθρα κατά την Νου-ροζ (εαρινή ισημερία), την Μεχρέγκαν (φθινοπωρινή ισημερία), την Σαμπ-Γιάλντα (χειμερινό ηλιοστάσιο) και το θερινό ηλιοστάσιο.
Η άφιξη του Χριστιανισμού και η καθιέρωσή του ως επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα την βαθμιαία εκτόπιση και τελική απαγόρευση όλων των μυστηριακών θρησκειών. Οι χριστιανοί απολογητές την είδαν ως «σατανική παρωδία των ιερότερων τυπικών της θρησκείας τους» (Φραντς Κιμόν, «Τα Μυστήρια του Μίθρα»), όπως είδαν βέβαια και τα μυστήρια όλων των άλλων προγενέστερων θρησκειών. Ωστόσο, διατήρησαν πολλές από τις εξωτερικές μορφές των μιθραϊκών μυστηρίων ως βασικό υλικό για την δόμηση του Χριστιανικού δόγματος. Άλλωστε, ο Μιθραϊσμός δεν είναι η μοναδική εθνική πολυθεϊστική λατρεία από την οποία άντλησε ο Χριστιανισμός την εξωτερική μορφή του. Ίχνη της εσωτερικής του παράδοσης βρίσκονται στον Σουφισμό, για αυτό και η μελέτη του Σουφισμού μας επιτρέπει να ρίξουμε μια νέα ματιά στο Μιθραϊσμό και το αντίθετο.
πηγή: e-zine.gr
