Η Αννα Χ. Μαρκοπούλου είναι Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Σορβόννης (Paris V - René Descartes).
Ο στόχος του μύθου του σπηλαίου είναι η ανάδειξη του περάσματος του ανθρώπου από την κατάσταση της απαιδευσίας στην παιδεία.
Ποια είναι, όμως, η απαιδευσία σύμφωνα με τον Πλάτωνα; Είναι η «διπλή άγνοια», δηλαδή η κατάσταση εκείνη κατά την οποία ο άνθρωπος δεν γνωρίζει ότι δεν γνωρίζει· με άλλα λόγια, νομίζει ότι γνωρίζει, ενώ στην πραγματικότητα, δεν γνωρίζει. Με αυτήν την έννοια, η εικόνα του σπηλαίου συμβολίζει την κατάσταση των δεσμωτών που πάσχουν από αυτήν την «διπλή άγνοια».
Ο Πλάτων, ως μεγάλος παιδαγωγός, χρησιμοποιεί εικόνες, προκειμένου να καταστήσει κατανοητές τις υψηλές και αφηρημένες έννοιες. Σε αυτήν την περίπτωση, προκειμένου να περιγράψει με σαφήνεια το πέρασμα του ανθρώπου από την «διπλή άγνοια» στην παιδεία, χρησιμοποιεί μια αλληγορική εικόνα.
Οι άνθρωποι αυτοί είναι αλυσοδεμένοι στα πόδια και στους αυχένες, με άλλα λόγια τόσο η ψυχή τους όσο και το σώμα τους αδρανούν.Επίσης, δεν μπορούν να δουν παρά μόνο μπροστά τους, γεγονός που συμβολίζει την κατάσταση του δογματικού ανθρώπου που έχει παρωπίδες.Το σπήλαιο συμβολίζει το σκοτάδι της «διπλής αγνοίας» που βρίσκονται οι άνθρωποι από την γέννησή τους. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της «διπλής αγνοίας» είναι η λησμονιά της αλήθειας, η οποία είναι αποτέλεσμα της πτώσεως της ψυχής στον αισθητό κόσμο, δηλαδή στον κόσμο της ύλης.
Ο κόσμος του σπηλαίου είναι μια εικονική πραγματικότητα, η οποία θυμίζει την σημερινή διαδικτυακή ή τηλεοπτική πραγματικότητα, στην οποία ο σύγχρονος άνθρωπος είναι καθηλωμένος και βλέπει τους θαυματοποιούς να επιδεικνύουν μπροστά του τα ταχυδακτυλουργικά τους. Αυτή η εικονική πραγματικότητα του σπηλαίου αναδεικνύεται από το γεγονός ότι τίποτε μέσα στο σπήλαιο δεν είναι φυσικό, όλα είναι τεχνητά, δηλαδή είναι ομοιώματα ζωντανών όντων. Αυτά τα τεχνητά αντικείμενα οι δεσμώτες τα παίρνουν για πραγματικότητα και, με αυτήν την έννοια, υφίστανται, χωρίς να το συνειδητοποιούν, την βία του ψεύδους και τον εξαναγκασμό της καθήλωσης σε ένα σημείο.
Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι ενώ τα χέρια των δεσμωτών είναι ελεύθερα, δεν μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν, γιατί ο νους τους αδρανεί και δεν έχουν συνείδηση του εξαναγκασμού και της βίας στην οποία υπόκεινται.
Στο 4ο βίντεο γίνεται λόγος για την έξοδο από την εικονική στην φυσική πραγματικότητα (Πολιτεία, Ζ΄, 515c4-516a4)
Σε αυτό το σημείο της διηγήσεως του μύθου αρχίζει η σταδιακή πρόοδος, δηλαδή η έξοδος του δεσμώτου από την εικονική πραγματικότητα του σπηλαίου και η πορεία του προς το φως της αληθινής παιδείας.
Ο Σωκράτης περιγράφει αυτήν την έξοδο ως απαλλαγή των δεσμωτών από τα δεσμά και ως θεραπεία από την αφροσύνη. Με άλλα λόγια, ο Σωκράτης αναφέρεται εδώ στην θεραπεία του νου από την νόσο της διπλής αγνοίας και την συνακόλουθη κατάκτηση της αρετής της φρονήσεως, η οποία, με την σειρά της επιφέρει ωφέλεια στον νου.
Σε τί συνίσταται, όμως, αυτή η ωφέλεια; Είναι η λύτρωση του νου από τα δεσμά της αδράνειας και το πέρασμα στην αυτο-κίνηση. Μόνο με αυτόν τον τρόπο, ο δεσμώτης θα καταστεί ικανός να επιτύχει το πέρασμα από την «παρά φύσιν» ζωή που ζούσε μέσα στην τεχνητή και εικονική πραγματικότητα του σπηλαίου, στην φυσική πραγματικότητα που αντικρύζει, αμέσως μόλις βγει από το σπήλαιο.
Η έξοδος από το σπήλαιο είναι αποτέλεσμα της εσωτερικής ανάγκης που αισθάνεται η ψυχή να λυτρωθεί από την ακινησία η οποία, όπως αναφέραμε στο προηγούμενο μάθημα, την οδηγεί στον θάνατο. Επίσης, η έξοδος αυτή γίνεται «εξαίφνης», δηλαδή ξαφνικά. Αυτό το «εξαίφνης» συμβολίζει την στιγμιαία υπέρβαση του χρόνου που πραγματοποιεί η ψυχή, προκειμένου να περάσει από τον ψεύτικο χρόνο της εικονικής πραγματικότητας εντός του σπηλαίου, στον αληθινό χρόνο της φυσικής πραγματικότητας εκτός του σπηλαίου.
Η έξοδος αυτή, όμως, δεν είναι εύκολη για τον δεσμώτη, επειδή έχει συνηθίσει να ζει μέσα στο ψεύδος της εικονικής πραγματικότητας. Ο Πλάτων αναδεικνύει εδώ την μεγάλη δύναμη της συνήθειας, λέγοντας ότι, ακόμη και αν βρισκόταν κάποιος που θα υποδείκνυε στον δεσμώτη ότι αυτά που έβλεπε μέσα στην εικονική πραγματικότητα του σπηλαίου ήταν ψεύτικα, ενώ αυτά που βλέπει τώρα είναι πιο κοντά στην αλήθεια, ο δεσμώτης δεν θα το παραδεχόταν.
Η άρνηση αυτή του δεσμώτου να δεχθεί την αλήθεια που αντικρύζει, ενισχύεται από την αγανάκτησή του, η οποία προέρχεται από το ότι η καρδιά του, δηλαδή το «θυμοειδές μέρος» της ψυχής του (ο λευκός ίππος) αρνείται να συμμαχήσει με τον νου του, δηλαδή το «λογιστικόν μέρος» της ψυχής του (τον ηνίοχο).
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 5ΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
Η πορεία του δεσμώτου προς την Ιδέα του Αγαθού (Πολιτεία, Ζ΄, 516a5-516c3)
1. Η θέασις των σκιών εντός του σπηλαίου = Είδωλα, τα οποία συνιστούν σκοτεινές αντανακλάσεις του τεχνητού πυρός, δηλ. της φωτιάς. Η γένεσις της εικασίας εντός της ετερο-κινήτου ψυχής: η ψυχή παρα-μένει εντός του σκότους του σπηλαίου, λόγω της τετραπλής αγνοίας της· αναλογεί στο επιθυμητικόν μέρος της ψυχής.
2. Η θέασις των ειδώλων εντός των υδάτων, εκτός του σπηλαίου = Είδωλα, τα οποία συνιστούν έγχρωμες αντανακλάσεις του φυσικού φωτός, δηλ. του ηλίου. Η γένεσις της ψευδούς δόξης εντός της ετερο-κινήτου ψυχής: η ψυχή δεν είναι ικανή να διακρίνει τον αληθή κόσμο από το είδωλον αυτού, λόγω της διπλής αγνοίας της· αναλογεί στο θυμοειδές μέρος της ψυχής.
(Ο ανεστραμμένος και ψευδής αισθητός κόσμος. Αναλογεί στο άλογον μέρος -επιθυμητικόν και θυμοειδές μέρος- της ψυχής. Η στροφή του όμματος της ψυχής προς τα κάτω).
(Ο δαιμόνιος χώρος μεταξύ του αισθητού και του νοητού κόσμου. Αναλογεί στον χώρο μεταξύ του θυμοειδούς και του λογιστικού μέρους της ψυχής, όπου το θυμοειδές/λευκός ίππος άρχεται υπό του λογιστικού μέρους/ηνιόχου, μέσω της στροφής του εκ των κάτω προς τα άνω. Η στροφή του όμματος της ψυχής προς τα έσω).
3. Η θέασις των ορθών αντικειμένων εκτός του σπηλαίου: η γένεσις της αληθούς δόξης εντός της ετερο-κινήτου ψυχής. Η ψυχή καθίσταται ικανή να διακρίνει τον αληθή κόσμο από το είδωλον αυτού, λόγω της απλής αγνοίας της και της συνακολούθου αυτο-γνωσίας της, μέσω της γνώσεως του εαυτού της.
5. Θέασις του ηλίου αυτού καθ' αυτού και εν τη αυτού χώρα, δηλαδή στον ουρανό, την ημέρα: η γένεσις της αυτο-φώτου νοήσεως, εντός της αυτο-κινήτου ψυχής, υπό την επίδρασιν του Απόλλωνος-Ηλίου. Η ψυχή καθίσταται ηλιοειδής, δηλ. αυτό-φωτος, μέσω της θεωρίας του ηλίου, ο οποίος είναι η εικών της Ιδέας του Αγαθού.
4. Θέασις των σωμάτων εντός του ουρανού καθώς και του ίδιου του ουρανού, μέσω του φωτός της σελήνης και των άστρων, την νύκτα: η γένεσις της αυτο-κινήτου διανοίας, εντός της ετερο-φώτου ψυχής, υπό την επίδρασιν της Αρτέμιδος-Σελήνης. Η ψυχή καθίσταται πτεροφυής, δηλ. αυτο-κίνητος, μέσω της δια-νοήσεως του φωτός της σελήνης και των άστρων, τα οποία είναι οι εικόνες του νοητού Κόσμου των Ιδεών.
(Ο ορθός και αληθής νοητός κόσμος· αναλογεί στο λογιστικόν μέρος της ψυχής. Η στροφή του όμματος της ψυχής προς τα άνω).
Παρατίθενται τα 5 από τα 8 βίντεο, ενώ τα υπόλοιπα θα προστίθενται σταδιακά...
