Πρόλογος του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο Πλωτίνος θεμελίωσε την πλατωνική φιλοσοφία σε νέες βάσεις αναπτύσσοντας την τριάδα ΕΝ, ΝΟΥΣ, ΨΥΧΗ. Ο πλωτινικός νους ως αιώνιος, αμετάβλητος, άφθαρτος και αυτοπροσδιοριζόμενος, αποτελεί μια σύνθεση του αριστοτελικού θεού και του πλατωνικού νοητού κόσμου των ιδεών. Το πλωτινικό ΕΝ είναι η δημιουργός αιτία προέλευσης, απαρχή και σκοπός όλων των υπολοίπων υποστάσεων και των όντων που μετέχουν σ’ αυτές. Έτσι, όσα όντα είναι ψυχές έχουν τη δυνατότητα να φέρουν στο άνω μέρος τους νοητική ικανότητα, ενώ όσα είναι νόες, έχουν τη δυνατότητα να επιθεωρούν, εν νοερή ακινησία, την νοητική εποπτεία της ουσίας τους, κάτι που τα κάνει να καθίστανται θεωρούς του Ενός.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Πλωτίνος είναι ο πρώτος φιλόσοφος που εγκαινιάζει τη σημαντικότερη φιλοσοφική γραμμή μέχρι σήμερα, τη θεωρησιακή φιλοσοφία, η οποία φθάνει μέχρι τον Χέγκελ και τον Αλτουσέρ. Σύμφωνα με την θεωρησιακή φιλοσοφία ο άνθρωπος μπορεί να επιστρέψει στο ΕΝ, να συλλάβει την αληθινή γνώση μόνο μέσα από τον Νου, πέρα από την παράδοση στις επιθυμίες και τις απολαύσεις της βιοτικής μέριμνας. Ένας τέτοιος βίος μόνο ενάρετος μπορεί να χαρακτηριστεί, εφόσον, για να αντικρίσει η ψυχή το ΕΝ και να ενωθεί μαζί του, πρέπει να επιστρέψει ανεβαίνοντας τα προηγούμενα σκαλοπάτια της οντολογικής κλίμακας. Η ψυχή πρώτα, είναι ανάγκη να αναπτύξει το νοητικό ηγεμονικό της και μετά να μάθει να το λειτουργεί. Η άσκηση στη φιλοσοφία είναι ο μόνος δρόμος για την ανέλιξη που πρέπει να επιτύχει, προκειμένου να μάθει στη συνέχεια να νοεί χωρίς να διακόπτεται η νοερή ικανότητα του νοητικού. Δηλαδή απαιτείται η νοητική ροή να είναι συνεχής χωρίς να προσβάλλεται από το βουητό των αισθήσεων. Αφού αναπτύξουμε πλήρως τη νοητική μας ικανότητα και η καθημερινή μας ζωή καταστεί βίος φιλοσοφικός, με διαρκή πνευματική πρόοδο θα αναπτύξουμε απρόσμενα στο άνω μέρος του Νοός μας, δύο ανεξήγητες δυνατότητες, πρώτα την ενορατική διαίσθηση και δεύτερον την νοητική ενόραση. Με την ενορατική διαίσθηση ο νους μας συλλαμβάνει αστραπιαία νοητικά εικονικά σχήματα που μας δεικνύουν τη σύνδεση του νοητού με τον αισθητό κόσμο. Κατά την νοητική ενόραση, βιώνουμε το κάλλος του σύνολου κόσμου μέσα μας σε τρεις εξελικτικές φάσεις. Σε πρώτη φάση, τις πρώτες φορές που θα επιτυγχάνουμε να νοούμε ενορατικά, θα διαπιστώνουμε ένα ταξίδι του νου που θα συνδέει όλη τη γνώση που έχουμε αποκτήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή στη ζωή μας με όλα τα πράγματα, όλα θα συνδέονται και θα εξηγούνται μέσα μας. Σε δεύτερη φάση, τις επόμενες φορές, θα διαπιστώνουμε ότι όλος αυτός ο κόσμος των γνώσεων που έχουμε αποκομίσει και εντυπώσει μέσα μας είναι το ΕΓΩ μας, είναι η ταυτότητά μας, είμαστε εμείς οι ίδιοι. Στην τρίτη φάση, την ύστερη, την οποία βίωσε και ο Πλωτίνος, αυτό που θεωρήσαμε κατά την τρίτη φάση ότι είναι το ΕΓΩ μας, τελικά είναι το Όλον, το ΕΝ, ο Αρρητος Συνδετικός Δεσμός που βρίσκεται στο άνω μέρος του ΝΟΥ μας και συνδέει όλα τα όντα του κόσμου μέσα από όλες τις σκέψεις-δράσεις όλων των όντων μεταξύ τους. Αυτό που βιώνουμε και "βλέπουμε" είναι το απέραντο Κάλλος των Όντων μέσω του Ενός, όχι μέσα από την υλική τους διάσταση, αλλά μέσα από την μορφική τους ολογραφική απεικόνιση στο Είναι μας.
Του Δημήτρη Τζωρτζόπουλου
Κατευθυντήρια αρχή της Φιλοσοφίας, κατά τον Πλωτίνο, είναι ότι συνδυάζει την ενασχόληση εν ταυτώ με τα ανθρώπινα και τα θεία πράγματα. Ορισμένως, στη συνάφεια τούτη, ο άνθρωπος φέρει μέσα του το θείο και αξίζει, εφόσον αποκτά γνώση και επίγνωση αυτού, να προσ(ς)-παθεί να το συμφιλιώνει με το θείο του σύμπαντος. Ποιος τον καθοδηγεί προς τη γνώση και την επίγνωση τούτη; Η Φιλοσοφία. Πώς τον καθοδηγεί; Πρώτα πρώτα θεωρητικά: σχετικά με τη γνώση του θεού, ο θεός είναι η πρώτη αρχή και κατ’ επέκταση η αρχέγονη πηγή του συνόλου της ύπαρξης, εν όλω του αισθητού και του νοητού κόσμου. Δεύτερον πρακτικά: σχετικά με τη γνώση του σκοπού, που ιδιάζει στην ουσία του ανθρώπινου όντος, και με την ασφαλή εκπλήρωση αυτού του σκοπού, που συνάπτεται με τον προορισμό του. Ποιος είναι ο προορισμός του; Είναι η επιστροφή του ‒η παλινόστησή του‒στην πρώτη αρχή και η ένωσή του με τούτη. Ό.τι ακριβώς μας λέει η πρόταση: «Ἐκ θεοῦ καὶ εἰς θεόν». Ο άνθρωπος, κατ’ αυτό το πνεύμα, ως σκεπτόμενο ον οφείλει να διασφαλίσει την ως άνω επιστροφή και ένωση, καθώς μετέχει τόσο στον αισθητό όσο και στον υπεραισθητό κόσμο.
Ο Πλωτίνος είναι ο τελευταίος διανοητής της αρχαιότητας, που αναπτύσσει μια μοναδικά φιλοσοφική θεογνωσία. Δυνάμει της τελευταίας τούτης, ο άνθρωπος, αυτός που έχει προετοιμάσει την ψυχή του και όχι ο αμύητος, υψώνεται σε μια θεϊκή έκσταση, σε μια σπάνια πνευματική κατάσταση, όπου θεωρεί και θεάται άμεσα τον θεό. Οι οφθαλμοί της ψυχής φωτίζονται από άπλετο θείο φως και ένας θείος Έρως συναρπάζει, συγκινεί και ενώνει τον ευρισκόμενο σε έκσταση άνθρωπο ή ψυχή, με το Θείο. Ο Πλωτίνος επιδίδεται έτσι στη ζήτηση του πραγματικού εαυτού και σαν τον γλύπτη, που προσπαθεί να αποτυπώσει σε ένα κομμάτι πέτρα τη μορφή που θα φέρει στο φως την αυθεντική, την ιδεατή ομορφιά, δηλαδή το νοητό κάλλος, επιχειρεί μέσα στο έργο του να φιλοτεχνήσει την πνευματική άσκηση της ψυχής. Τι σημαίνει η τελευταία τούτη φράση; Πως η ψυχή δεν έρχεται σε ύπαρξη παρά ως μια κίνηση αυτοκάθαρσης του εαυτού από καθετί ανοίκειο, δηλαδή φόβους, κόπους, εμπειρίες, οδύνες κ.λπ., και ανύψωσης στο επίπεδο του νου, του πνεύματος του καθαρού νοείν. Η Ψυχή, όπως επίσης το Πνεύμα και το Ον, έχουν την εκπήγασή τους από το Ένα. Η αισθητικότητα είναι εικόνα του εαυτού της ψυχής. Τούτο σημαίνει ότι η ψυχή δεν είναι αποστασιοποιημένη από το αισθητό ή υποστασιοποιημένη προβολή πάνω από το αισθητό, αλλά εισχωρεί ως καθαρτική κίνηση σε όλα τα επίπεδα, ακόμη και μέχρι τα φυτά, για να δημιουργήσει ένα νέο ον. Η πορεία προς μια τέτοια δημιουργία συνιστά πορεία ανύψωσης της ψυχής προς το ωραίο, ήτοι επιστροφής στο θείο.
Πότε γίνεται αυτή η ανύψωση, η επιστροφή; Όταν η ανθρώπινη ψυχή επιχειρεί να κατανοήσει εκείνο τον κόσμο, στον οποίο ανήκει και η ίδια, δηλαδή τον νοητό κόσμο. Πώς μπορεί να τον κατανοήσει, να τον μελετήσει; Με το πιο πολύτιμο μέρος που διαθέτει η φιλοσοφία, με τη διαλεκτική. Η ανθρώπινη ψυχή, κατά τον Πλωτίνο, αποτελείται από τρία μέρη: α) από το σταθερά στραμμένο προς τις νοητές πραγματικότητες· β) από το στραμμένο προς τα πράγματα και γ) από το μεσαίο, τα ευρισκόμενο ανάμεσα στα δύο τούτα. Με δεδομένη έτσι αυτή την τρισυπόστατη δομή της, αξιοποιεί εκάστοτε τη δυνατότητα να χαράσσει ανάλογο προσανατολισμό· τη δυνατότητα, για παράδειγμα, να επανέλθει στο Ένα, στην υψηλή εκείνη έκφραση του θείου, από όπου προήλθε, ή να καταβυθιστεί μέσα στην ηδυπάθεια. Πώς δύναται να συμβεί το τελευταίο; Με το να ενεργοποιείται το χειρότερο μέρος της ανθρώπινης ψυχής: τούτο ενίοτε ακολουθεί την κατιούσα, συμπαρασύροντας προς τα κάτω και το ενδιάμεσο, αφού δεν εξουσιάζει το ανώτερο μέρος, προκειμένου να συμπαρασύρει και τούτο προς τα κάτω. Το ενδιάμεσο τμήμα της ψυχής παίζει σημαντικό ρόλο για τη θέαση του ωραίου ή για την απομάκρυνση απ’ αυτό. Τούτο το τμήμα είναι ο σκεπτόμενος εαυτός μας και ανάλογα με τον βαθμό της διαλεκτικής του εκλογίκευσης ανέρχεται προς το ωραίο ή κατέρχεται στην άβυσσο.
Όλη η ως άνω πλωτινική σύλληψη ακολουθεί ‒και παρακολουθεί ουσιαστικά‒ την ανεπανάληπτη διαλεκτική κίνηση της ψυχής και του νου στον Πλατωνικό Φαίδρο. Η διαλεκτική χορηγεί στην ανθρώπινη ψυχή την ικανότητα να διατρέχει όλα τα επίπεδα, όλες τις βαθμίδες, να εισχωρεί σε όλα εκείνα τα βάθη, όπου χρειάζεται να εκδηλώνει την έγνοια της για ό,τι επέρχεται ως χειρότερο. Καθ’ όλες αυτές τις διαλεκτικές διαβαθμίσεις της δεν είναι παρούσα ως το Ένα, ως ενιαίο όλο, αλλά ως το ένα ή το άλλο τμήμα της, ως το ένα ή το μη-ένα, καθένα από τα οποία τελεί σε απόλυτη ομο-λογία προς την ενεργοποίηση των συναισθημάτων και από εδώ αρχίζει να προσδιορίζεται ως το λιγότερο ή περισσότερο πνευματικό. Ο άνθρωπος λοιπόν, καθότι είναι αυτή η ψυχή, μπορεί, μεταξύ άλλων, να σκέφτεται τον υλικό κόσμο· τον σκέφτεται, επειδή ζει μέσα σ’ αυτόν και συνάμα επειδή κινείται μέσα στον νοητό κόσμο. Πώς τον σκέπτεται; Με τον τρόπο της τέχνης. Η ψυχή μπορεί να ανέλθει στον ανώτερο κόσμο του πνεύματος και να ζήσει την Ομορφιά ως τέτοια, μέσα από την τέχνη, τη μουσική ας πούμε, και την αγάπη για την ομορφιά, για το ωραίο. Όσο η ανθρώπινη ψυχή βιώνει την τέχνη ως δημιουργία και την απολαμβάνει ως τέτοια, διανοίγεται προς τον κόσμο του Ωραίου. Εξάλλου, το Ωραίο, δεν ενδημεί μόνο και κύρια μέσα στην αίσθηση, στην ύλη, στη σωματικότητα, αλλά και στα ήθη, στις διάφορες συμπεριφορές, στην αρετή κ.α.
Εάν όλα τα πράγματα μπορεί να είναι λιγότερο ή περισσότερο όμορφα και ωραία, υπάρχει κάτι που προηγείται όλων αυτών; Υπάρχει. Είναι η Ιδέα, με βάση την οποία μορφοποιείται το ωραίο πράγμα, η ωραία φύση, το ωραίο άγαλμα κ.λπ. Π.χ. ο ογκόλιθος που απέκτησε την ωραιότητα της μορφής από την τέχνη, δεν θα φαίνεται όμορφος, επειδή είναι πέτρα, αλλά επειδή έχει αυτή τη μορφή που ενστάλαξε μέσα του η τέχνη. Η Ιδέα, απ’ αυτή την άποψη, δεν νοείται ως κάποια υπόσταση έξω από την ψυχή παρά ως πρώτη αρχή της που στρέφει την ψυχή στην αυτοκάθαρσή της, καθιστώντας έτσι την ίδια Ιδέα και Λόγο. Στην αναλογία τούτη, άσχημο είναι εκείνο που δεν μετέχει στην Ιδέα, δεν άρχεται απ’ αυτήν, δεν διέπεται από τη μορφή και τον λόγο. Κάτι τέτοιο συμβαίνει με την ύλη, όταν δεν αποδέχεται ολόκληρο το νόημα που της έχει μεταβιβάσει η Ιδέα. Εν τέλει, είναι δυνατό να εναρμονίζεται η σωματική ωραιότητα με την ομορφιά που προηγείται αυτής; Είναι δυνατόν, γιατί οι συνδυασμοί, το νόημα, η συνοχή του σώματος και όλα τα άλλα στοιχεία που συνθέτουν το κάλλος του παραπέμπουν στην Ιδέα, από την οποία προήλθαν. Αλλά αυτό το κάλλος ανήκει στην κατηγορία εκείνη που μπορεί να συλλαμβάνουν οι αισθήσεις.
Τα είδη ή οι μορφές του κάλλους που δεν μπορούν να συλλάβουν οι αισθήσεις είναι ανώτερα και απαιτούν την ανύψωση της ψυχής σε επίπεδα που θα της επιτρέπουν να θαυμάζει και να βιώνει το κάλλος τέτοιων ειδών, όπως τις ωραίες ενασχολήσεις, την ομορφιά της αρετής, της δικαιοσύνης κ.λπ. Στη βίωση αυτών των ωραίων ενασχολήσεων η ψυχή γεμίζει με συγκίνηση, θαυμασμό, αλλά και με έρωτα. Τότε αυτή καθίσταται εράσμια, άξια του έρωτος. Κατ’ αυτήν την έννοια εκφράζει ένα μέγα κάλλος. Σε σχέση όμως με τούτο το κάλλος υπάρχει και κάποιο μεγαλύτερο, το απόλυτο, το νοητό κάλλος. Όποιος κατορθώνει να φτάσει στη θέα του νοητού κόσμου και του κάλλους του, εισέρχεται στην ιδέα του Νου και δεν κουράζεται πλέον ούτε χορταίνει να θεάται τη διαύγεια του νοητού κόσμου και την ωραιότητά του. Τούτο δείχνει ότι η ανθρώπινη ψυχή, ενόσω υψώνεται στη σφαίρα αυτού του κόσμου, πλέει με πλεονάζουσα πληρότητα μέσα στο κάλλος, γίνεται και η ίδια κάλλος. Όσο η ψυχή μετα–μορφώνεται η ίδια σε κάλλος, υποχωρεί το Εγώ του ανθρώπου, κατά την αρνητική του φορά, χάνεται ως τέτοιο, προκειμένου να απλωθεί στην αυθεντική, την ανώτερη ωραία πραγματικότητα του νοητού κόσμου.
πηγή: hegel-platon
