Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Όπως έχει επισημανθεί πολλές φορές από αυτή εδώ την διαδικτυακή γωνιά, η φιλοσοφία, όπως και η στοχαστική ποίηση, αποτελεί ένα συναρπαστικό πεδίο για να εκφραστεί ο εαυτός μας και να αναζητήσει εσωτερικές απαντήσεις σε ζητήματα που προβάλλουν μέσα στην τριβή της καθημερινότητας. Οι τρόποι και οι μέθοδοι είναι πολλοί, ανάλογα με το συνειδησιακό επίπεδο στο οποίο γίνεται η αναφορά ή ο τρόπος που κατανοούμε τα πράγματα. Στην προκείμενη περίπτωση αντικείμενο πραγμάτευσης θα γίνει η λειτουργία του κατ΄επιστροφήν λογισμού στον Σέλινγκ. Πρόκειται για μια απόπειρα φιλοσοφικής άσκησης, άσκησης της λειτουργίας της συνείδησης η οποία θα λάβει χαρακτηριστικά φιλοσοφικού διαλογισμού.
Στη σελινγκιανή θεώρηση συναντάμε τρία είδη συνείδησης: την εμπειρική, την υπερβατολογική και την απόλυτη συνείδηση. Και στις τρεις βαθμίδες της συνείδησης πραγματοποιείται κάθε φορά ένα ποιοτικό είδος αφαίρεσης, δηλαδή μια διακριτική ανάβαση της σκέψης σε ολοένα και υψηλότερα επίπεδα νόησης/κατανόησης ή θέασης της πραγματικότητας. Κάλλιστα, ο οποιοσδήποτε μπορεί να διασκεφτεί και να μετέλθει με τον δικό του τρόπο ως διαλογιστική μέθοδο την ανάπτυξη αυτής της συνειδησιακής εσωτερικής πορείας που θα παρατεθεί με απλό και σύντομο τρόπο.
Ας ξεκινήσουμε από την εμπειρική συνείδηση. Η εμπειρική συνείδηση δεν είναι άλλη από την καντιανή κρίση. Στην εμπειρική συνείδηση, δηλαδή στην κρίση, το υποκείμενο ΕΓΩ (ο υποτιθέμενος εαυτός μας) αποπειράται να εποπτεύσει ένα αντικείμενο (εμπειρία ή κάτι ορατό) μέσω ενός κατηγορούμενου ως καθολικής έννοιας (π.χ παίζω ποδόσφαιρο ή βλέπω αγώνα ποδοσφαίρου). Η έννοια στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι η κατανόηση του συνόλου των κανόνων σύμφωνα με τους οποίους παίζεται το παιχνίδι και όλες οι λειτουργίες του εποπτικού υλικού που απαιτείται για να πραγματοποιηθεί (γήπεδο, μπάλα, παίκτες κλπ). Το υποκείμενο της κρίσης, όμως, εδώ (ΕΓΩ) στην εμπειρική συνείδηση είναι ένα με το αντικείμενο. Είναι αντικείμενο. Τι εννοούμε ότι εμείς (ως κάποιο ΕΓΩ) είμαστε μέρος του αντικειμένου; Ότι την κάθε στιγμή της κρίσης μας, της διασκεπτικής απόβλεψής μας, έχουμε ταυτιστεί με τη σχηματοποίηση, δηλαδή με την κατασκευή του εσωτερικού σχηματισμού των κανόνων των δραστηριοτήτων του αντικειμένου (πχ ποδοσφαίρου). Είμαστε η ίδια η σκέψη της a posteriori δραστηριότητας της συγκεκριμένης εμπειρίας. Σίγουρα το καθ΄έκαστον αντικείμενο στην αρχή της κρίσης μας αποσπάται κατ΄αφαίρεσιν ως κάτι έξω από εμάς. Όμως, αυτό είναι μια ψευδαίσθηση, επειδή ο μηχανισμός επιτέλεσης της κρίσης δε χωρίζει μόνο, αλλά και ταυτόχρονα συνενώνει υποκείμενο (ΕΓΩ) και αντικείμενο (ποδόσφαιρο). Η νόηση μέσω της εμπειρικής αφαίρεσης αδυνατεί να απομακρυνθεί από το αντικείμενο, προκειμένου να αποκτήσει ενσυνείδητη γνώση του εαυτού της. Τι δηλαδή; Αδυνατεί να συλλάβει την ουσία της ίδιας της σκέψης χωριστά από το περιεχόμενο του αντικειμένου.
Κατά την εμπειρική συνείδηση λοιπόν, η διάκριση του υποκείμενου ΕΓΩ από το αντικείμενο λαμβάνει χώρα, αλλά ασυνείδητα. Η σκέψη είναι ενταγμένη μέσα στον εμπειρικό κόσμο των αντικειμένων χωρίς να αποστασιοποιείται και να αποταυτίζεται από το περιεχόμενο που γέμει την νοητική ενέργειά της.
Σε ένα ανώτερο επίπεδο, στην υπερβατολογική συνείδηση, η νόηση επιτυγχάνει την υπερβατολογική αφαίρεση, μέσω του θεωρητικού ή στοχαστικού βλέμματος διαχωρίζει την νοητική ενέργεια της πράξης από το αντικείμενο. Για να το εκφράσουμε πιο απλά, επιτυγχάνει να συλλάβει τα a priori στοιχεία του ενεργήματός της, δηλαδή να σχηματοποιήσει την πρώτη δομή της σκέψης που επέχει τη μορφή του αντικειμένου, όχι το ίδιο το αντικείμενο. Με την υπερβατολογική αφαίρεση η νόηση ανυψώνεται σε ένα ανώτερο επίπεδο, πάνω από την εμπειρία, γιατί διαβλέπει, εξηγεί ενσυνείδητα πλέον και διακρίνει χωριστά το αντικείμενο από την έννοια. Κατά την υπερβατολογική συνείδηση εμφανίζεται στον έναν πόλο η εποπτεία χωρίς έννοια, ενώ στον άλλο πόλο η έννοια ως κατηγορία χωρίς εποπτεία. Έτσι, καθίσταται ενσυνείδητη η καθολική κατασκευή του αντικειμένου μέσα από τις a priori κατηγορίες και διαχωρίζονται ως συστατικά στοιχεία της εποπτείας η χωρίς εποπτεία έννοια και οι χωρίς έννοια εποπτειακές μορφές του χώρου και του χρόνου.
Η υπερβατολογική αφαίρεση επιτυγχάνει τον ενσυνείδητο προσδιορισμό της ασυνείδητης σύνθεσης που έλαβε χώρα κατά την εμπειρική συνείδηση (κρίση), δηλαδή κατανοείται με ποιον τρόπο μπορεί η συνείδηση να συλλαμβάνει χωριστά από τον χωρόχρονο την έννοια (σκέψη) και χωριστά από την έννοια τον χωρόχρονο (εποπτεία). Μέσω της υπερβατολογικής συνείδησης εισερχόμαστε σε έναν υψηλού επιπέδου φιλοσοφικό διαλογισμό ή στοχασμό. Κατανοούμε πρώτα όλες τις ασυνείδητες ενέργειες των κρίσεων καθιστώντας τες συνειδητές και δεύτερον προσεγγίζουμε βιώνουμε μια στοχαστική διάσταση της επιστροφής του νου και του γίγνεσθαι στον εαυτό του. Ενώ η υπερβατολογική αφαίρεση εξηγεί πώς υφίσταται η διάκριση έννοιας και εποπτείας, δεν καταφέρνει να εξηγήσει τον τρόπο που αυτά τα δύο συνενώνονται στην κρίση, στην εμπειρική πεπερασμένη συνείδηση. Αυτό επιτυγχάνεται με το τρίτο είδος συνείδησης, την απόλυτη συνείδηση μέσω της απόλυτης αφαίρεσης.
Στην απόλυτη συνείδηση ανερχόμαστε στην υψηλότερη μορφή αφαίρεσης που οδηγεί στην αληθινή φύση των a priori εννοιών και κατηγοριών. Η νόηση σε αυτό το επίπεδο ανέρχεται στο ανώτερο σκαλοπάτι, καθίσταται καθ΄αυτήν και προς εαυτήν, αποτελεί την πραγματική αλλά και ιδεατή ενέργεια. Δηλαδή συνειδητοποιεί τον εαυτό της και ως την απόλυτη εποπτεία, αλλά και ως την απόλυτη έννοια, θεάται τον εαυτό της και στον εποπτικό κόσμο των έντεχνων μορφών αλλά και η ίδια τον εαυτό της. Η απόλυτη αφαίρεση είναι μια απόλυτη και ελεύθερη πράξη της ίδιας της συνείδησης η οποία δρα και κατανοείται από την επαφή της νόησης με τις άλλες πολλαπλές νοήσεις. Τι εννοεί σε αυτό το σημείο ο Σέλινγκ; Η απόλυτη συνείδηση σοβεί μέσα στην συσχέτιση των ενεργειών της με τα άλλα ανάλογα απόλυτα ενεργήματα άπειρων νοήσεων, εφόσον είναι άπειρα τα νοητικά ενεργήματα που συνιστούν την ίδια την ελευθερία της φύσης της.
Η απόλυτη αφαίρεση αναδύεται ως Απόλυτη Νόηση μέσα από τους περιορισμούς στους οποίους διέρχεται απολύτως ελεύθερη, αλλά ταυτόχρονα περιορισμένη. Αυτή η αντίφαση είναι φαινομενική, γιατί κάθε περιορισμός γίνεται εντός της, είναι μέρος της απόλυτης δραστηριότητάς της.
Εκείνο το οποίο δεν έχει κατανοηθεί στον Σέλινγκ από πολλούς αναζητητές ή φιλοσοφούντες και θεωρείται άξιο αναφοράς είναι η εφαρμογή της φιλοσοφίας του σε κάθε άνθρωπο που φιλοσοφεί. Ας διατυπώσουμε την ενδιαφέρουσα πρόταση του φιλοσόφου με συνοπτικό τρόπο ώστε να δοθεί η ευκαιρία να στοχαστούν όσοι επιζητούν τη διάνοιξη του ερωτικού τους νοητικού ορίζοντα. Αυτό απαιτείται σήμερα, αυτό έχουμε ανάγκη. Να θρέψουμε το νοητικό μας με αμβροσία τροφή που δεν είναι άλλη από τον καθαρό φιλοσοφικό στοχασμό που πρέπει να προβληματίζει, να προκαλεί τη σκέψη και παράλληλα να διογκώνει τον οίστρο της καρδιάς.
Ο Σέλινγκ ξεκάθαρα στο έργο του μας επισημαίνει ότι η φιλοσοφία φθάνει στην τελείωσή της μόνο μέσω της τέχνης. Δεν εννοεί μόνο την καλλιτεχνία, την προσήλωση, την ενασχόληση, τη μέριμνα και την επαφή με όλα τα αριστουργήματα της τέχνης (ποίηση, μουσική, ζωγραφική κλπ). Κυρίως εννοεί το σπουδαιότερο έργο τέχνης που δημιουργήθηκε ποτέ. Το ίδιο το ανθρώπινο σώμα ως ΑΠΟΛΥΤΗ σύνθεση ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ και ΥΛΗΣ/ΜΟΡΦΗΣ. Μας προτρέπει ο φιλόσοφος να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να μετέχει του ΑΠΟΛΥΤΟΥ, μπορεί μέσω του επιστρεπτικού λογισμού να γίνει κοινωνός του αυτοσυνείδητου πνεύματος, που είναι μια συλλογικότητα πάμπολλων νοήσεων και εξηγεί. Η Απόλυτη συνείδηση είναι η απόλυτη σκοπιμότητα κατανόησης του εαυτού της, η επίτευξη της καθαρής αυτοσυνειδησίας, είναι η κατανόηση της πραγματοποίησης των σκοπών μέσω της ενσυνείδητης και ελεύθερης ενέργειας. Κάθε παράγωγο της φύσης, μολονότι αποτελεί προϊόν ενός τυφλού μηχανισμού, εμφανίζεται σαν να έχει προκύψει από την ίδια τη συνείδηση. Όμως, η ίδια η φύση εμπερικλείει και την ασυνείδητη αλλά και την ενσυνείδητη ενέργεια, κατά την παραγωγή της. Ενώ στο φυσικό προϊόν η δίπολη σκοπιμότητα (ασυνείδητη και ενσυνείδητη) είναι εγκιβωτισμένη στο ίδιο το φυσικό αντικείμενο και αδιαχώριστη από αυτό, στο προϊόν της τέχνης η έννοια της σκοπιμότητας εντυπώνεται μόνο στην επιφάνεια του. Έτσι και το ανθρώπινο σώμα κομίζει στην εξωτερική του όψη την υλοποιημένη ωραιότητα που έπλεξε προ αμνημονεύτων αιώνων η ίδια η συνείδηση μέσα από την εποπτεία των αιτιωδών σχέσεων όλων των διαδοχικών παραστάσεων που ενέργησε η ίδια μέσω του αυτοπεριορισμού της, προκειμένου να εποπτεύει τον εαυτό της, να παράγει τον χώρο και τον χρόνο θέτοντας τις σκέψεις της ως αντικείμενά της και να αυτοπαρουσιάζεται ως οργανικό έλλογο άτομο.
Βιβλιογραφία
Friedrich Wilhelm Schelling, Σύστημα του υπερβατολογικού ιδεαλισμού
