Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο Καντ αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους στοχαστές στην ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά και γενικότερα στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος, επειδή έθεσε τις βάσεις για την κατανόηση της αριστοτελικής διάνοιας μέσα από την ανάλυση της φύσης του υποκειμένου και του αντικειμένου, την αποσαφήνιση των ορίων του ορθολογισμού και του εμπειρισμού.
Ο θεμελιωτής της κριτικής φιλοσοφίας ανέδειξε τον θεμελιώδη ρόλο που παίζει η διάνοια, ο νους σε σχέση με την αισθητικότητα και ιδιαίτερα τη φιλοσοφική λογική τάξη μέσα από τις επάλξεις του κινήματος του Διαφωτισμού. Όπως ακριβώς οι αρχαίοι σοφιστές υπήρξαν οι πρώτοι διαφωτιστές στον κλασικό κόσμο, έτσι και ο Καντ μαζί με άλλους σημαντικούς φιλοσόφους της εποχής του άνοιξε τον δρόμο για τον διαφωτισμό στον νεωτερικό κόσμο.
Το 1784 ο Καντ δημοσιεύει ένα άρθρο του στο περιοδικό <<Berlinische Monatsschriff>> εξηγώντας στο ευρύ κοινό τι είναι ο διαφωτισμός:
<< ∆ιαφωτισµός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την αυθυπαίτια ανωριµότητά του. Ανωριµότητα [Unmündigkeit] είναι η αδυναµία να χρησιµοποιεί κανείς τη διάνοιά του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Αυθυπαίτια είναι αυτή η ανωριµότητα, όταν η αιτία της δεν συνίσταται σε έλλειµµα της διάνοιας αλλά σε έλλειµµα της αποφασιστικότητας και του θάρρους να χρησιµοποιεί κανείς τη διάνοια χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude! Έχε το θάρρος να χρησιµοποιείς τη δική σου διάνοια! Αυτό είναι λοιπόν το ρητό του ∆ιαφωτισµού >>
Σε αυτό του το άρθρο ο Καντ αναδεικνύει τον θεμελιώδη ρόλο της φιλοσοφίας προκειμένου ο άνθρωπος να αποτινάξει όλες τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και τα δόγματα που συσκοτίζουν τον νου του ανθρώπου. Η φιλοσοφία καθίσταται ανώτερη από την πίστη γιατί απαιτεί από τον άνθρωπο να στηρίξει τη γνώση όχι σε κάτι ή κάποιον έξω από αυτόν, αλλά στον ίδιο τον νου του, στη διάνοια του. Όσο πιο πολύ τη μετέρχεται κανείς τη διάνοια του, τόσο περισσότερο μαθαίνει τη λειτουργία της, τα μυστικά της και αφυπνίζεται. Η αφύπνιση πραγματοποιείται εσωτερικά μέσω της ποιοτικής σκέψης.
Ο κοινός και αμύητος στη φιλοσοφία άνθρωπος είναι δέσμιος και υποταγμένος στην "πραγματικότητα" που κατασκευάζει η κυριαρχία της αισθητικής αντίληψης πάνω στη διάνοια, η αισθητικότητα καθεαυτή πάνω στον νου. Μπορεί ο Ντεκάρτ να εγκαινίασε τη νεωτερική φιλοσοφία ως μια φιλοσοφία του υποκειμένου σε αντίθεση με την αρχαία που ήταν μια φιλοσοφία του αντικειμένου, ο Καντ όμως έθεσε τις βάσεις στον νεότερο κόσμο προκειμένου να αναδυθεί στην επιφάνεια ή ίδια η φύση του υποκειμένου, η φύση της ίδιας της διάνοιας, της ίδιας της σκέψης. Ενώ στον Αριστοτέλη η διάνοια και οι κατηγορίες της απορρέουν από τη νοητική διεργασία σε μια σχέση εξάρτησης από τον αντικείμενο κόσμο της εμπειρίας, στον Καντ γίνεται μια ταυτόχρονη στροφή στις ίδιες τις νοητικές ενέργειες, στον τρόπο λειτουργίας της διάνοιας, παράλληλα με την προσδιοριστική της ενατένιση.
Είναι πολύ σημαντικό για τον Καντ να συλληφθεί η καθαρή ουσίας της διάνοιας, η διαδικαστική της δομή και κυρίως η απεξάρτησή της από τις κάθε είδους παράλογες μεταφυσικές δοξασίες και πτυχές που αναπτύσσονται λόγω του εναγκαλισμού της με την θρησκευτική παράδοση και τις κοινωνικές ή πολιτισμικές συμβάσεις. Ο Καντ, επηρεασμένος από τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ και τις ιδέες για την ελευθερία, θεωρεί ως υπέρτατο σκοπό του φιλοσοφείν αλλά και του σύγχρονου ανθρώπου την Ελευθερία γράφοντας στο ίδιο άρθρο και πάλι:
<< Για αυτόν, όµως, το ∆ιαφωτισµό δεν απαιτείται τίποτε άλλο εκτός από ελευθερία· και µάλιστα η αβλαβέστερη από ο,τιδήποτε µπορεί να ονοµαστεί ελευθερία, δηλαδή: η ελευθερία να µπορεί κανείς να κάνει δηµόσια χρήση του Λόγου του σε όλα τα θέµατα. Αλλά από όλες τις πλευρές ακούω: µην συλλογίζεστε! Ο αξιωµατικός λέει: µην συλλογίζεστε, γυµναστείτε! Ο εφοριακός: µην συλλογίζεστε, πληρώστε! Ο ιερέας: µην συλλογίζεστε, πιστέψτε! (Μόνον ένας και µοναδικός κύριος στον κόσµο λέει: συλλογιστείτε όσο θέλετε και για ό,τι θέλετε· αλλά υπακούστε!) Εδώ υπάρχει παντού περιορισµός της ελευθερίας. Ποιος περιορισµός, όµως, παρεµποδίζει το ∆ιαφωτισµό; Και ποιος δεν τον εµποδίζει, αλλά πολύ περισσότερο τον προωθεί; – Απαντώ: η δηµόσια χρήση του Λόγου πρέπει να είναι κάθε στιγµή ελεύθερη, και µόνον αυτή µπορεί να συντελέσει στο ∆ιαφωτισµό µεταξύ των ανθρώπων. >>
Ο Καντ έδειξε ότι ο νους είναι το πολυτιμότερο και ακρογωνιαίο στοιχείο που κομίζει η ανθρώπινη φύση και είναι αυτό που κατασκευάζει τους κάθε λογής κόσμους (θρησκευτικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς κλπ). Όλες οι φυλετικές και εθνικές συνήθειες, οι θεσμοί, η οργάνωση, τα ήθη, τα θρησκευτικά ή κοινωνικά έθιμα και τα χαρακτηριστικά των πολιτισμών δεν αποτελούν τίποτα άλλο παρά δημιουργήματα του ανθρώπινου νου που τις περισσότερες φορές προσκολλάται στα ίδια τα εξωτερικά φαινόμενα και προσδένεται στο αισθητικό πεδίο της αντιληπτικής ικανότητας. Για τον Καντ, ο νους, λοιπόν, ως μια άλλη μυθική μέδουσα, καθίσταται μοιραίος ακόλουθος της αισθητικότητας και εθίζεται στην καθοδήγησή του από τα ίδια τα πράγματα που ουσιαστικά είναι φαινόμενα. Αυτό που χρειάζεται ο νους, ισχυρίζεται, είναι να μάθει να μη συσσωματώνεται με τις εξωτερικές του αποβλέψεις στα φαινόμενα, αλλά να διακρίνει τη δυνατότητά του να μπορεί να γίνεται ο καθοδηγητής της πορείας του μέσα στα πράγματα, να διαβλέπει την ελευθερία των προσδιοριστικών κινήσεών του και να υπηρετεί τον Λόγο. Αν ο Λόγος καταστεί ο φάρος και ο σκοπός της δυνατότητάς του για εσωτερική ανάλυση και εποπτεία, τότε ο νους θα υψωθεί σε εκείνο το νοητικό επίπεδο της διάνοιας θέτοντας Λογική τάξη στα πάντα. Αυτή η λογική τάξη αποτελεί για τον Καντ την ίδια την απελευθέρωση του νου από την άγνοια, τα δόγματα και την πλάνη.
Ο Καντ μας έδειξε ότι ακόμα και η δογματική πίστη είναι ένα είδος κλειστής περιορισμένης σκέψης, μια αποκρυσταλλωμένη γνώση που υιοθετεί η ανθρώπινη κοινωνία προκειμένου να κατανοήσει τον τρόπο που υπάρχει ο κόσμος. Ακόμα και κάθε ιδέα περί ύπαρξης θεού ή θεών αποκτά νόημα μόνο μέσα από την ίδια τη σκέψη που αναπτύσσει και κατασκευάζει ο Νους του Ανθρώπου. Ακόμα και όλα τα είδη διαλογισμού υπάγονται στις λειτουργίες του νου, τις οποίες αγνοούν όσοι εργάζονται υπακούοντας σε δασκάλους. Ο Καντ εγκαινιάζει μια συναρπαστική φιλοσοφική βάση για να μετερχόμαστε τον νου μας στηριγμένη στα θεμέλια της Ελευθερίας. Η Ελευθερία είναι η συγκλονιστική δυνατότητα του Νου που γίνεται ένα με την φύση του. Ο Καντ και το διαφωτιστικό φιλοσοφικό κίνημα άνοιξαν έναν δρόμο ώστε να σκεφτόμαστε με το δικό μας κεφάλι, να καταστούμε αφεντικά του εαυτού μας, γιατί η "όποια" αληθινή γνώση είναι επίτευγμα της λειτουργίας του νου μας και μόνο. Η κριτική φιλοσοφία εδραίωσε νέους ορίζοντες συμβάλλοντας στην ανάπτυξη νέων φιλοσοφικών ρευμάτων, όπως της υπερβατολογικής φιλοσοφίας και του γερμανικού ιδεαλισμού, του υπαρξισμού, αλλά και της φαινομενολογίας. Η κριτική καντιανή φιλοσοφία επικαιροποίησε το πλατωνικό πρόγραμμα της διαλεκτικής με νέα νοητικά δίπολα (υποκείμενο-αντικείμενο, προσδιορίζων-προσδιοριζόμενο, φαινόμενο-πράγμα καθεαυτό) που γονιμοποίησαν τον φιλοσοφικό στοχασμό.
