Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο Φίχτε αποτελεί έναν από τους πιο ενδιαφέροντες στοχαστές της νεότερης φιλοσοφίας και γενικότερα της φιλοσοφίας, γιατί προσπάθησε να δομήσει μια επιστημολογική θεώρηση της φιλοσοφίας, μια μεταφυσική της μεταφυσικής στη βάση του καθαρού λόγου. Στο παρόν κείμενο θα γίνει λόγος για τον τρόπο που παράγεται στο φιλοσοφικό σύστημα του Φίχτε η φαντασία, αναλύοντας τη φύση αυτής της έννοιας που λαμβάνει κυρίαρχο ρόλο στην επιστημολογία του Φίχτε.
Το ξεκίνημα του φιχτιανού εγχειρήματος ξεκινά από τρεις θεμελιώδεις αξιωματικές θέσεις οι οποίες τίθενται στο επίκεντρο της όλης συγκρότησης του συστήματος. Συνοπτικά, οι τρεις θέσεις είναι: α. Η απόλυτη εαυτοθεσία του Εγώ, β. Η πρωτογενής αντίθεση ενός ετεροειδούς Μη-Εγώ στο πεπερασμένο Εγώ, γ. Η συγκρότηση του συσχετιστικού και διαχωριστικού εξ υπαρχής λόγου μιας διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο Εγώ και το Μη-Εγώ.
Η ανάλυση του όλου θέματος των τριών θεμελιωδών αρχών και της φαντασίας απαιτεί, για να καταλάβουμε όσο γίνεται περισσότερο, απλοποίηση των όρων και των εννοιών που μετέρχεται ο Φίχτε και βαθιές στοχαστικές διαλογιστικές κρίσεις. Ο Φίχτε ισχυρίζεται ότι κάθε άνθρωπος φέρει ένα Απόλυτο Εγώ, ένα ατομικό αθάνατο πνεύμα, το οποίο προσδιορίζεται ως μια "έμπυρη" σπείρα δυνάμεων που εκδηλώνει αφεαυτού της το αίτημα φανέρωσης των λόγων που αφορούν την αιώνια ταυτότητά της. Οι λόγοι του Απόλυτου Εγώ είναι δυνατόν να εκδηλωθούν μόνο όταν κατέρχεται από το επίπεδο της υπερσυνείδησης στο επίπεδο της συνείδησης. Πότε γίνεται αυτό; Κατά τη δεύτερη θεμελιώδη αρχή, όταν η ανθρώπινη ατομική αυτή σπείρα του Απόλυτου Εγώ ενσαρκωθεί. Τότε έχουμε τη συγκρότηση ενός πεπερασμένου Εγώ, της ανθρώπινης συνείδησης. Μέσα στην εγκόσμια ταυτότητά του το πεπερασμένο Εγώ κομίζει όλα τα ανεκδήλωτα αιτήματα του λόγου (ουσιώδεις λόγοι Πρόκλου αντίστοιχα). Πάντοτε απέναντι στο πεπερασμένο Εγώ αντιτίθεται ένα Μη-Εγώ. Τι είναι το Μη-Εγώ; Το Μη-Εγώ αποτελεί όλον τον αντικείμενο εξωτερικό κόσμο, το σύμπαν, τα άστρα, το γήινο περιβάλλον και την κοινωνία, αλλά και όλες τις διαστάσεις της ζωής και των γεγονότων του συνόλου των έμβιων και άβιων όντων. Το πεπερασμένο Εγώ, ως ατομικό συνειδητό πνεύμα ή ανθρώπινος νους, από τη φύση του πάντοτε υιοθετεί ως γνώση, πληροφορία και βίωση οποιοδήποτε εξωτερικό εμπειρικό ή λογικό ερέθισμα και αντιδρά ανάλογα με τον βαθμό συνειδητότητας που έχει επιπλάσει σχετικά με την εξέλιξη του νοητικού του ηγεμονικού.
Καθώς το Μη-Εγώ αντιτίθεται απέναντι στο πεπερασμένο Εγώ στη συνέχεια εγκαθιδρύεται, σύμφωνα με την τρίτη θεμελιώδη αρχή, μια διαλεκτική σχέση μεταξύ του πεπερασμένου Εγώ και του Μη-Εγώ. Έτσι έχουμε κατά τη διαλεκτική αυτή σχέση την παραγωγή της Φαντασίας, της θεωρητικής συνείδησης. Αυτή η εναλλαγή θέσεων και αντιθέσεων μεταξύ του Εγώ και του Μη-Εγώ η οποία, μας λέει ο Φίχτε, διενεργείται και ορίζεται από τη φαντασία, δηλαδή τη θεωρητική συνείδηση, συγκροτείται ως ένα "νοητικό οράν", ως μια εποπτεία της κίνησης. Ξεκάθαρα, η φαντασία στον Φίχτε παράγεται κατά το καντιανό πρότυπο της παραγωγής των καθαρών εννοιών της διάνοιας του Καντ. Έτσι, συγκροτείται μια σχέση κατά την οποία πότε το Εγώ προσαρμόζεται στο Μη-Εγώ και πότε το Μη-Εγώ προσαρμόζεται στο Εγώ, ενώ έχουμε και την περίπτωση είτε μιας διαχωριστικής ισορροπίας μεταξύ των δύο είτε και μιας εννοιολογικά συγκρουσιακής. Η εποπτεία ως θέα, με την εσωτερική διάκρισή της μεταξύ του εποπτεύοντος και του εποπτευομένου, είναι και αυτή παράγωγο της πρωταρχικής αιώρησης της φαντασίας υπεράνω του Εγώ και του Μη-Εγώ. Αυτή η κατάβαση στο γεγονός της εποπτείας που επιτυγχάνει η φαντασία διενεργείται από έναν φιλοσοφικό επιστρεπτικό λογισμό, ο οποίος εξαντικειμενίζει την αυτοσυνείδηση, εφόσον καταδεικνύει θεματικά τις ενέργειες και τις εναλλάξ ορίσεις που ανήκουν στο Εγώ.
Ας κατανοήσουμε τι επισυμβαίνει κατά την εναλλάξ όριση που διενεργεί η θεωρητική συνείδηση. Η θεωρητική συνείδηση, ως κατανόηση και ενεικόνιση του περιεχομένου της γνωσιακής και εμπειρικής σχέσης μεταξύ του Εγώ και του Μη-Εγώ αιωρείται, στέκεται ως ένα συγκεκριμένο νόημα ανάμεσα στο άπειρο και το πεπερασμένο. Όλο αυτό το νόημα που συγκροτείται από τη σχέση των δύο παράγει την αντικειμενική παράσταση της σχέσης. Μέσα από την παράσταση αυτή (μια εικονική διαγραμματική δομή) αναδεικνύονται και φανερώνονται όλες οι μέθοδοι που μετήλθε το Εγώ προκειμένου να συλλάβει τον τρόπο που δημιουργήθηκε η θεωρητική συνείδηση ως φαντασία από το Απόλυτο Εγώ το οποίο είναι ο αληθινός θεϊκός εαυτός μας (ο αντίστοιχος δαίμων κατά τους Πλάτωνα και Πρόκλο).
Ουσιαστικά μέσα από την πειραματική διαλεκτική του Φίχτε αναδύεται μια μέθοδος αυτογνωσίας την οποία μπορεί να μετέλθει το Εγώ προκειμένου να περιγράψει και να βιώσει την αυτοσυνειδησία του. Το Εγώ, ως ατομικό ανθρώπινο πνεύμα, δεν αποτελεί πλέον αντικείμενο ενός διανοήματος, αλλά μια ζωντανή κίνηση αυτογνωσίας κατά την οποία όλες οι έννοιες της θεωρητικής διάνοιας που παράχθηκαν (εναλλάξ όριση Εγώ και Μη-Εγώ, παράσταση κλπ) συνιστούν μια υψηλού τύπου συνειδησιακή καθαρή νοητική εμπειρία του πεπερασμένου Εγώ στη βάση μιας συνθετικής ενότητας και "συνάντησης" με το "λησμονημένο" ως εξαφανισμένο μέγεθος Απόλυτο Εγώ του υπεραισθητού κόσμου, με τον αληθινό εαυτό μας. Η συνολική εκδήλωση της πορείας που διάνυσε το Εγώ δεν είναι τίποτα άλλο παρά η πραγματοποίηση του αιτήματος του Λόγου που είναι a priori τεθειμένος από το Απόλυτο Εγώ. Τι διατείνεται ο Φίχτε αν μελετήσουμε πολύ προσεκτικά το θεμέλιο της σύνολης επιστημολογίας; Ότι μέσα στην ανθρώπινη εαυτότητα, πίσω και πάνω από το Εγώ κείται ασυνείδητα ένα αθάνατο ατομικό πνεύμα, το Απόλυτο, το οποίο διακρατεί την ατομικότητά του για όσο διάστημα το σύνολο των άλληλων ορίσεών του έξω από τον εαυτό του σοβούν, λαμβάνουν χώρα, συμβαίνουν. Όταν μετατρέπεται σε εξαφανισμένο μέγεθος κάθε συνειδησιακή όριση (Εγώ-Μη εγώ), τότε καθίσταται καθολικό πνεύμα, ένας εσωτερικός "θεός".
Βιβλιογραφία
Θεμέλιο της σύνολης επιστημολογίας, Φίχτε
