Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Το ζήτημα των ιδεών και της εγκόσμιας φανέρωσής τους στην πλατωνική φιλοσοφία είναι ένα από τα ζωτικότερα θέματα που έχουν απασχολήσει τόσο την νεοπλατωνική φιλοσοφία όσο και την νεότερη εγελιανή θεωρησιακή. Προτού προβούμε σε μια αναλυτική παράθεση των διαδικασιών και των σταδίων που λαμβάνουν χώρα ώστε οι ιδέες να καταστούν οργανικές μορφές του αισθητού κόσμου είναι απαραίτητο να επισημανθεί και η ανάλογη οντολογική διαπραγμάτευση που υπεισέρχεται στην πορεία αυτή, κάτι που θα παραβάλλουμε στην κατωτέρω ανάπτυξη του θέματος.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή χωρίς να παραλείψουμε αυτονόητες απορίες και προϋποθέσεις που απαιτούνται και χωρίς τις οποίες είναι πολύ εύκολο τόσο να περιπέσουμε σε ανορθολογικές φιλοσοφικές θεωρήσεις όσο και σε αστήριχτες μεταφυσικές θέσεις. Μια σειρά από ερωτήματα θέτουν το μέγεθος της πλάνης ή της αφέλειας που μπορεί να χαρακτηρίζει άφρονες απόπειρες για να κατανοήσουμε τον κόσμο. Πώς αποκτούν τα όντα την ύπαρξή τους από την φαινομενική ανυπαρξία; Είναι δυνατόν τα διάφορα όντα του αισθητού κόσμου (όπως άστρα, πλανήτες, άνθρωπος, ζώα, φυτά, ορυκτά, άτομα, μόρια, ηλεκτρόνια, κουάρκς κλπ) να αποκτούν μορφή και υλική υπόσταση χωρίς να μεσολαβεί μια αντίστοιχη οντική λειτουργία; "Πιστεύουμε" ότι μόνα τους τα όντα αυτά λαμβάνουν ορατή μορφή με ένα συγκεκριμένο απεικονιστικό σχέδιο και συγκεκριμένες οργανικές λειτουργίες προσδεμένες σε έναν σκοπό; Τέτοιου είδους φιλοσοφικά ερωτήματα θέτουν τις βάσεις για θεμελιώδη ερωτήματα που απαιτούν μια ορθολογική και επιστημονική απάντηση.
Προκειμένου να μην καθίσταται ο φιλοσοφικός μας λόγος θεωρητική και ανούσια πραγμάτευση γενικών αρχών και εννοιών, θα μετέλθουμε ανάλογα παραδείγματα από οντικές λειτουργίες που λαμβάνουν χώρα στον αισθητό κόσμο, για να κατανοήσουμε τον τρόπο που υλοποιούνται οι Ιδέες στο πλατωνικό σύστημα του Πρόκλου.
Ας δούμε, λοιπόν, τη σχέση μεταξύ οντικών λειτουργιών και Ιδεών, για να συνειδητοποιήσουμε πώς σχετίζονται εν γένει. Έστω ότι γίνεται λόγος για την κατασκευή ενός σπιτιού ως πρότυπης Ιδέας. Η πρωταρχική ύπαρξη του σπιτιού βρίσκεται στη γενική ιδέα του νου του πολιτικού μηχανικού που πρέπει να έχει το σπίτι τόσο σχετικά με το μέγεθος ή το σχήμα (γεωμετρικές συνιστώσες) όσο και για τις χωροταξικές λειτουργίες που πρέπει να έχει (ένα μπάνιο, τρεις κραβατοκάμαρες κλπ). Η δεύτερη μορφή ύπαρξης της Ιδέας του σπιτιού που λαμβάνει το αρχικό σχέδιο του Πολιτικού Μηχανικού ή του Αρχιτέκτονα είναι ένα εικαστικό σχέδιο (ζωγραφιά) που να ανταποκρίνεται στις ανωτέρω λειτουργίες. Η τρίτη μορφή ύπαρξης της Ιδέας του σπιτιού είναι η κτιριακή αρμονία και δέση του οικοδομήματος που γίνεται από άλλους εμπειρογνώμονες ώστε να πληρεί και τις δύο ανωτέρω προϋποθέσεις (οι εσωτερικές λειτουργίες και οι γεωμετρικές συνιστώσες του). Μέχρι αυτό το σημείο που έχουμε φθάσει δεν υπάρχει ακόμα κάποιο σπίτι (αισθητό υλικό ον), αλλά μόνο η σύλληψη του σχήματος, οι λειτουργίες και ένα εικαστικό σχέδιο που συνυπάρχουν όλα τα προηγούμενα. Στη συνέχεια εισερχόμαστε σε ένα άλλο επίπεδο πρακτικής εφαρμογής του εικαστικού σχεδίου. Σε καμιά περίπτωση δεν αναλαμβάνει μόνο ένας δημιουργός την υλική και αισθητική κατασκευή του σπιτιού. Έτσι μια σειρά από μάστορες και δημιουργούς κατασκευάζουν όλα τα μέρη και τις δομές από τα οποία θα αποτελείται το σπίτι. Οι δημιουργοί είναι διαφόρων ειδών: μπετατζής, χτίστης, ηλεκτρολόγος, υδραυλικός, σοφατζής, πλακατζής, ελαιοχρωματιστής κλπ.
Η ίδια ακριβώς διαδικασία που λαμβάνει χώρα για την κατασκευή ενός οικοδομήματος-όντος (πχ σπιτιού) επισυμβαίνει και στον μεταφυσικό-φυσικό κόσμο της δημιουργίας του σύμπαντος, σύμφωνα με τον Πρόκλο. Ο φιλόσοφος αρχικά παραθέτει τόσο στην "πλατωνική θεολογία" (Β, 44:25) όσο και στα "Σχόλια στον Τίμαιο" (Α. 130:15) μια σειρά από Ενάδες-θεούς οι οποίοι αναλαμβάνουν τη δημιουργία του κόσμου όσο και τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα για την υλοποίηση των Ιδεών (Σχόλια στον Παρμενίδη, 839:30 - 884:2).
Στην πλατωνική θεολογία ο Πρόκλος παραθέτει τις τάξεις των Ενάδων-θεών που λειτουργούν με βάση το επίπεδο στο οποίο εμφανίζονται κάθε φορά και δημιουργούν. Κάθε Ενάδα έχει τριαδική δομή, δηλαδή αποτελείται από πέρας, άπειρο και μικτό. Οι δύο πρώτες αρχές (πέρας-άπειρο) ανήκουν στον υπερούσιο κόσμο, ενώ η τρίτη, το μικτό στον νοητό κόσμο. Το μικτό είναι ο θεϊκός νους της κάθε Ενάδας, ο οποίος περιλαμβάνει ένα σύνολο ιδεών που δημιουργεί η σχέση του πέρατος με το άπειρο (είναι η κάθε σχέση του Ενός με τον εαυτό του, πχ το 1Χ1 για την δεύτερη Ενάδα, ή το 1Χ1Χ1Χ1 για την τέταρτη Ενάδα). Η σχέση αυτή του Ενός με τον εαυτό Του συνιστά την παρουσία ή εκδήλωση διάφορων Ενάδων σε πάμπολλες συσχετισμένες μορφές με άλλες και αυτή η σχέση δημιουργεί, όπως αναφέρθηκε, τις Ιδέες, τους θεϊκούς νόες, ή τον ορφικό Φάνη, ή το πλατωνικό αυτοέν, το οποίο είναι υπερούσιο στις Ενάδες και οντικό από τον νοητό κόσμο και κάτω.
Κάθε τάξη Ενάδων συμμετέχει στη δημιουργία του σύμπαντος με τα δικά της χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τις αντίστοιχες ιδιότητες που παρουσιάζονται στον πλατωνικό διάλογο "Παρμενίδη" κατά ζεύγη (Πέρας-Άπειρον, Ένωσις-Πλήθος, Αϊδια-φθαρτά κλπ). Ας δούμε τις τάξεις των Ενάδων-Θεών του Πρόκλου:
1. Νοητή τάξη Ενάδων
2. Νοητή-νοερή τάξη Ενάδων
3. Νοερή τάξη Ενάδων
4. Υπερκόσμια τάξη Ενάδων (Αφομοιωτικοί θεοί)
5. Υπερκόσμια-Εγκόσμια τάξη Ενάδων (Ανεξάρτητοι θεοί)
6. Εγκόσμια τάξη Ενάδων (Εγκόσμιοι θεοί)
Μας επισημαίνει ο Πρόκλος ότι οι οντικές λειτουργίες και διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα για τη δημιουργία του κόσμου πρέπει να έχουν τις αντιστοιχίες τους στις ανάλογες Ενάδες που εκτελούν αυτές τις λειτουργίες (Στοιχείωση θεολογική 135, 162 και πλατωνική θεολογία Γ, 14-49), όπως παρατίθενται ανωτέρω. Διαφορετικά, αν οι οντικές λειτουργίες είναι περισσότερες από τις Ενάδες, τότε έχουμε τη δόμηση μονοθεϊστικών θεωρήσεων, στις οποίες είναι αδύνατον ένας ανθρώπινος νους να ανέλθει και να τελειωθεί, εφόσον δεν συσχετίζεται αναγωγικά με τις αντίστοιχες οντικές λειτουργίες και διαδικασίες. Αντίθετα, αν οι Ενάδες είναι περισσότερες από τις οντικές λειτουργίες, τότε σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τις οντικές λειτουργίες της μυθολογίας.
Ας δούμε τις αντιστοιχίες ανάμεσα στις οντικές λειτουργίες και την δράση των Ενάδων. Οι τρεις πρώτες τάξεις των Ενάδων (1,2,3) ενεργούν στον Υπεραισθητό κόσμο, ενώ οι υπόλοιπες (4,5,6) στον αισθητό κόσμο. Ας δούμε τι ποιότητας όντα δημιουργούν οι τρεις πρώτες τάξεις Ενάδων στον υπεραισθητό κόσμο. Η νοητή τάξη δημιουργεί το αντικείμενο της Νόησης, το πρώτο αιώνιο ον, το αυτόζωο ή Φάνη, το πρότυπο σχέδιο του κόσμου. Η νοητή-νοερή τάξη των Ενάδων "δημιουργεί" τις λειτουργίες της Νόησης, ενώ η νοερή τάξη αυτόν που νοεί, τον θεϊκό Νου. Για να γίνει πιο κατανοητή η παραπάνω παράθεση, στην νοητή τάξη έχουμε τους Θεούς ως ηθοποιούς, στη νοητή-νοερή τάξη έχουμε τη μάζωξη και σχέση των θεών, τον χώρο του θεάτρου, ενώ στη νοερή τάξη ολοκληρώνεται το θεατρικό έργο με τη συμμετοχή των ηθοποιών θεών και την υπόθεση του έργου (εν δυνάμει σύμπαν). Στις τρεις αυτές τάξεις του υπεραισθητού κόσμου απουσιάζουν οι μορφές που έχουν οι Ιδέες.
Οι τάξεις των Ενάδων του αισθητού κόσμου (4,5,6) αναλαμβάνουν να δώσουν τις πρώτες μορφές που έχουν οι αιώνιες ιδέες. Η τέταρτη τάξη των υπερκόσμιων Ενάδων (Αφομοιωτικοί θεοί) φτιάχνουν ένα αντίγραφο (σύμβολο ζωγραφιάς ή εικόνας) μιας Ιδέας που υπάρχει στο νοητό-νοερό επίπεδο (λειτουργία Νόησης) και της δίνουν μορφή. Οι Ανεξάρτητοι θεοί, η πέμπτη τάξη των υπερκόσμιων -εγκόσμιων Ενάδων, δημιουργούν μια αντανάκλαση της Ιδέας σε ένα ενδιάμεσο υπόστρωμα που σύμβολο του είναι ο Καθρέπτης. Ουσιαστικά οι Ανεξάρτητοι θεοί αντανακλούν την ιδέα σε ένα "αστρικό" επίπεδο που βρίσκεται μεταξύ νοητού και υλικού επιπέδου και την καθιστούν έτοιμη για να "υλοποιηθεί". Η Εγκόσμια τάξη Ενάδων παίρνει την σχηματισμένη αιθερικού τύπου μορφή της Ιδέας και την προσαρμόζει στην αντίστοιχη υλική διάσταση που δημιουργείται από το σύνολο των Ανεξάρτητων αλλά και Εγκόσμιων θεών, σύμφωνα με τον Πρόκλο. Ας προσέξουμε εδώ ότι η θεϊκή ουσία διακρίνεται σε δύο είδη, την Ιδέα και την ύλη. Η Ιδέα και η Ύλη αποτελούν, σύμφωνα με τον Πρόκλο, θείες ουσίες διαφορετικών ποιοτικών διαστάσεων. Η ύλη δεν αποτελεί κάτι κακό, αλλά μέρος της θείας ουσίας. Η Ιδέα ανήκει στον μη ορατό σε μας άυλο νοητό κόσμο, ενώ η Ύλη αποτελεί μια παχύτατη άμορφη θεία ουσία η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή σε μας.
Σχετικά με την κατανόηση των προαναφερθέντων και την αντιστοιχία αριθμού Ενάδων και οντικών λειτουργιών, μπορεί να γίνει σαφές ότι ο Πρόκλος αποτύπωσε και ανάπτυξε το πιο συγκροτημένο και επιστημονικό φιλοσοφικό σύστημα με βάση τον Πλάτωνα, κατά τέτοιο τρόπο που να στοιχίζεται και να ταυτίζεται με τη φυσική διάρθρωση και δομή του κόσμου, επομένως και της φυσικής επιστήμης. Είναι ακριβώς το ίδιο, ισχυρίζεται στη Φυσική του θεώρηση, σαν να καταργούμε κάποιες φυσικές κοσμογονικές δυνάμεις ώστε να ερμηνεύσουμε τη λειτουργία του σύμπαντος μόνο με μια κοσμική δύναμη. Για παράδειγμα, είναι σαν να αποπειραθούμε να δομήσουμε μια φυσική επιστημονική θεώρηση για τον κόσμο καταργώντας τις τρεις από τις τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις του σύμπαντος, δηλαδή τη βαρυτική δύναμη έλξης των μαζών , την ισχυρή πυρηνική και την ασθενή πυρηνική προσπαθώντας να ερμηνεύσουμε όλες τις δυνάμεις και τις κινήσεις των σωμάτων ή σωματιδίων μόνο με τον ηλεκτρομαγνητισμό. Σε μια τέτοια περίπτωση είναι αδύνατον να κατανοήσουμε την αλήθεια για το σύμπαν, τη ζωή και τα όντα.
