Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο πλατωνικός διάλογος "Παρμενίδης" αποτελεί το κορυφαίο έργο της πλατωνικής διαλεκτικής και στη φιλοσοφία κατέστη το θεμελιακό πεδίο συγκρότησης της κλασικής φιλοσοφίας ως την κορωνίδα του ανθρώπινου πνεύματος. Σε παλαιότερο κείμενο έχει γίνει λόγος για τη φύση των πλατωνικών ιδεών, αλλά η πραγμάτευσή τους σχετιζόταν με την εξωτερική και επιφανειακή τους κατανόηση αναφέροντας μόνο την οντική τους διάσταση. Δηλαδή ως προς το αν είναι α) τα πέντε γένη ή κάποια ηθική αξία, όπως η δικαιοσύνη, β) κάποια μαθηματική οντότητα, όπως οι αριθμοί ή τα σχήματα, ή γ) κάποια φυσικά είδη, όπως άνθρωπος, ζώο κλπ.. Στην προκείμενη περίπτωση θα γίνει λόγος για την ουσιαστική τους συγκρότηση και δομή ως προς τη διαβάθμιση μεταξύ όντος και μη όντος.
Οι ιδέες του Πλάτωνα είναι οι πρωτότυπες υπάρξεις, τα αληθινά νοητά πρότυπα, το μεικτό ως δημιουργία του Πέρατος και του Απείρου. Το μεικτό είναι δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά τον καθολικό νου και τις Ιδέες. Οι Ιδέες, ταυτόχρονα, είναι αιώνιες, ακίνητες, άφθαρτες και αμετάβλητες.
Ας εισέλθουμε στα βάθη του πλατωνικού "Παρμενίδη" για να πραγματευτούμε δυσνόητες έννοιες στις οποίες αναφέρεται ο Πλάτων. Αυτές οι έννοιες κυριολεκτικά αναδεικνύουν τη μεγαλειώδη σύλληψη του εν διαλόγου που λειτούργησε ως έκλαμψη του νοείν και της φιλοσοφικής διαλεκτικής χωρίς προηγούμενο στην ανθρώπινη πορεία του πνεύματος. Ο Πλάτων κάνει λόγο για τα τρία είδη των πλατωνικών ιδεών και τον τρόπο που αυτές δομούν συνολικά τον κόσμο (νοητό και αισθητό) μετερχόμενος τις ύψιστες πλατωνικές ιδέες του όμοιου-ανόμοιου και του ενός-πολλών. Η έννοια του Όμοιου και του Ανόμοιου, για την οποία κάνει λόγο και ο Ζήνων στον διάλογο, σε σχέση με τις έννοιες του Ενός και των Πολλών συγκροτούν τη σύνθεση της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών, τόσο για το ον όσο και για το μη ον, κατά τρόπο μοναδικό και συγκλονιστικό καθιστώντας για πρώτη φορά τη φιλοσοφία την μόνη αληθινή, ανεξάρτητη και έλλογη πνευματική δραστηριότητα του ανθρώπινου νου.
Στον διάλογο εμφανίζεται ο Ζήνων να προσλαμβάνει το Ένα όχι αριθμητικά όπως κάποιοι ρηχοί ορθολογιστές ισχυρίζονται, αλλά με την έννοια της ενότητας ως όλου. Ουσιαστικά για τον Ζήνωνα τα Πολλά και το Ένα συνιστούν μια αδιαχώριστη ενότητα, όπου η μία έννοια γεννά την άλλη και καμιά δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ταυτόχρονη ύπαρξη της άλλης. Ας παραθέσουμε ένα παράδειγμα που προβάλλει και ο ίδιος ο Ζήνων. Αναφέρεται στην πλατωνική Ιδέα του Μεγάλου και του Μικρού. Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι Μεγάλο. Η έννοια "Μεγάλο" μπορεί να υπάρξει ή να κατανοηθεί μόνο σε σχέση με την έννοια"Μικρό". Αν δεν υπάρχει κάτι "Μικρό" δεν μπορεί να συνυπάρχει κάτι Μεγάλο. Παράλληλα, κάθε έννοια "Μεγάλο" είναι σχετική, εφόσον πάντοτε δύναται να υπάρχει κάτι μεγαλύτερο από το "Μεγάλο". Το ίδιο συμβαίνει και με την Ιδέα του Ενός και των Πολλών. Το "Ένα" μπορεί να υπάρξει μόνο σε σχέση με τα πολλά. Η έννοια της Ενότητας που απορρέει από το Ένα υποδηλώνει ξεκάθαρα ότι συνυπάρχουν και τα Πολλά. Ταυτόχρονα, δε μπορούμε να αποφανθούμε, στην έσχατη νοητική αναδρομή, ότι τα Πολλά αποτελούν ένα κατώτερο μέρος ή υποσύνολο του Ενός, εφόσον πάλι θα καταλήξουμε σε ένα Περατό Ένα, εφόσον θα αποτελεί ένα από τα Πολλά Ένα.
Ας δούμε πώς λειτουργεί η οντολογική συγκρότηση των Ιδεών σε σχέση με το Αγαθό ή το Μη Ον. Στην πλατωνική θεωρία των Ιδεών οι Ιδέες αποτελούν τα αιώνια, άφθαρτα και απόλυτα πρότυπα με βάση τα οποία "δημιουργείται" και μεταβάλλεται ο κόσμος. Τα αιώνια αυτά πρότυπα των Ιδεών είναι πολλά, όχι ένα, είναι Πολλά και δεν είναι Ένα. Γιατί άλλη η ιδέα του Ίσου, άλλη του Δίκαιου, άλλη της Ανδρείας κλπ. Ας πάρουμε για παράδειγμα την Ιδέα της Σωφροσύνης. Η εν λόγω απόλυτη ιδέα της "Σωφροσύνης" υπάρχει ως τρόπος του τέλειου Όντος μόνο σε Ένα-Ον και αυτή αποτελεί πρότυπο για κάθε ον που επιχειρεί να ομοιάσει σε αυτήν. Από το Ένα-Ον ως Ιδέα "Σωφροσύνη" μέχρι το πιο ανόμοιο ατελές ον σε σχέση με το Εν-Ον "Σωφροσύνη" υπάρχει μια άπειρη διαβάθμιση ανόμοιων όντων ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Όσο πιο πολύ ομοιάζει ένα ον προς την πρότυπη Ιδέα της "Σωφροσύνης" ως Εν-Ον τόσο πιο πολύ κοντά σε αυτήν βρίσκεται. Ταυτόχρονα στο εν λόγω ζευγάρι (πρότυπη Ιδέα Σωφροσύνης και ον που προσπαθεί να ομοιάσει στο πρότυπο ως ανόμοιο) ενυπάρχει και το ζεύγος Ένα-Πολλά. Το Ένα είναι η πρότυπη Ιδέα, ενώ τα πολλά είναι τα άπειρα ατελή ανόμοια όντα που τείνουν να ομοιάσουν στο εν λόγω πρότυπο. Στην προκείμενη συσχέτιση του Ενός-Όντος "Σωφροσύνη" ως πρότυπης Ιδέας και του ανόμοιου ατελούς όντος (π.χ ένας σώφρων άνθρωπος), αν προσέξουμε καλά, υπεισήλθε και άλλο ένα παράλληλο ζεύγος παραδείγματος, του ΕΝΟΣ και των ΠΟΛΛΩΝ, τα οποία καθορίζουν οντολογική διάσταση. Ανάλογο παράδειγμα μπορούμε να φέρουμε και με μια άλλη οποιαδήποτε Πρότυπη-Ιδέα, όπως την Ιδέα της τέλειας "Δικαιοσύνης" σε σχέση με την αδικία ή της "Ισότητας" σε σχέση με την ιδέα της ανισότητας. Τι παρατηρούμε εδώ; Ήδη συλλάβαμε τρεις πρότυπες αιώνιες Ιδέες (Σωφροσύνη, Δικαιοσύνη, Ισότητα) οι οποίες αποτελούν τρία ΈΝΑ σε σχέση με τα ΠΟΛΛΑ ανόμοια όντα που φέρουν οντικά έναν ορισμένο βαθμό ομοίωσης με τα ΕΝΑ, μικρά ή μεγάλα, μιας ορισμένης δυνατότητας δηλαδή να είναι σώφρονα, δίκαια ή ίσα όντα αντίστοιχα. Κάθε φορά που γίνεται λόγος για μια τέτοια σχέση συλλαμβάνουμε πολλά ΕΝΑ ως ΕΝΟΤΗΤΑ της ιδιότητας που κομίζουν τα ΠΟΛΛΑ. Αυτά τα ΠΟΛΛΑ "ΕΝΑ" ως ΠΡΟΤΥΠΕΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ καθίστανται φάρος νοητού φωτισμού και άπειρου κάλλους προκειμένου να έχουν τα ΠΟΛΛΑ τη δυνατότητα να ανέλθουν προς την ΕΝΟΤΗΤΑ με τα Πρότυπα.
Η διαλεκτική διαδρομή που μας προσφέρει ο Πλάτων είναι συναρπαστική, γιατί μας μυεί σε μια αναγωγική και μυσταγωγική πορεία συνεχούς νοητικής ανέλιξης χωρίς τέλος. Όλα αυτά τα "ΕΝΑ" δεν είναι ένα (αριθμητικά), αλλά ΠΟΛΛΑ, και ταυτόχρονα αγαθά, τέλεια, άφθαρτα (άπειρα τα κατηγορήματα) συνιστώντας το ΕΝ των νεοπλατωνικών ή το ΑΓΑΘΟ του Πλάτωνα.
Κάθε πρότυπη πλατωνική ΙΔΕΑ κομίζει και το αντιφατικό της κατηγόρημα. Για παράδειγμα η πρότυπη ΕΝΑ-ΟΝ Ιδέα της "Ομοιότητας" φέρει μέσα της και κάθε "ανομοιότητα" που κομίζει ένα εγκόσμιο ον (π.χ άνθρωπος) ως βαθμό ομοιότητας με το ΕΝΑ-ΟΝ. Η "ανομοιότητα" αποτελεί ένα ελάχιστο, όχι μηδαμινό, επίπεδο ομοιότητας με το ΟΜΟΙΟΝ ως πλατωνική Ιδέα.
Πώς συλλαμβάνεται όμως στον Πλάτωνα η έννοια του υπερβατικού, του Υπερούσιου, του Μη-Όντος; Όσο ένα ον (π.χ άνθρωπος) αποπειράται να μιμηθεί το Θείο και να ομοιάσει με τις ΙΔΕΕΣ πάντοτε θα τείνει να ομοιάζει με αυτό ευρισκόμενο ως ανόμοιο μεταξύ του πρότυπου και του μη όντος. Όταν ένα "ΟΝ" (καταχρηστικός ο όρος εδώ) βρίσκεται σε μηδενική νοητική "υπαρκτική" απόσταση από την ίδια την απόλυτη και πρότυπη Ιδέα και ταυτίζεται με αυτήν και την υπερβαίνει, δεν πρόκειται για ον, αλλά για κάτι πέρα και πάνω από αυτό και από κάθε ουσία, γιατί αποτελεί υπέρτερη ταύτιση της ομοιότητας με το τέλειο ΟΜΟΙΟ. Δεν πρόκειται για τίποτα άλλο παρά για το ΜΗ ΟΝ, για το ΥΠΕΡΟΥΣΙΟ πλατωνικό ΑΓΑΘΟ ή το ΕΝ των νεοπλατωνικών.
Κάθε πρότυπη πλατωνική Ιδέα αποτελεί το ΤΕΛΕΙΟ νοητό ΟΝ και "γέννημα" κάποιας αντίστοιχης Ενάδας, ενώ είναι και το πρότυπο-παράδειγμα για κάθε κατώτερο ον που το νοεί. Τι είναι αυτό που έχει τη δυνατότητα να ταυτίζεται με την πλατωνική Ιδέα χωρίς όμως να είναι ΟΝ; Απάντηση δε μας δίνει άμεσα ο Πλάτων. Σε μια τέτοια απορία απάντηση λαμβάνουμε μόνο από τον Πρόκλο. Ο νεοπλατωνικός Πρόκλος μας αποσαφηνίζει και στην "πλατωνική θεολογία" όσο και στο "Εις τον Παρμενίδη Πλάτωνα" ότι τα πολλά "ΕΝΑ" ως πρότυπες Ιδέες διατηρούν σχετική αυτόνομη ύπαρξη χωρίς να είναι δυνατόν, επειδή είναι όντα, να συσχετίζονται μεταξύ τους τέλεια και να ενοποιούνται, γιατί το άχρονο ον δεν μπορεί να καταστεί άχρονο μη-ον. Για τα όντα υπάρχει υποβάθμιση, κατά την πρόοδο, και χρησιμοποιείται ο όρος ετερότητα, ενώ για τα μη όντα η έννοια της υπεροχής. Αυτή η υποβάθμιση που παρατηρείται κάτω από τις ιδέες είναι οι άπειρες διαβαθμίσεις που λαμβάνουν χώρα με τις καθοδικές αρνήσεις του όντος, όπως η ανομοιότητα, η ανισότητα, κλπ.
Αντίθετα, τα ΠΟΛΛΑ ΕΝΑ ως υπερούσια Ενότητα των Πολλών ΑΡΡΗΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΑΡΧΩΝ αποτελούν τις ΕΝΑΔΕΣ (Δίας, Αθηνά, Ερμής κλπ). Μόνο τα μη-όντα, δηλαδή οι θείες Ενάδες μπορούν να υπερβαίνουν το επίπεδο της πλατωνικής πρότυπης Ιδέας και να συναποτελούν μια αδιαίρετη Ενότητα όχι Ιδεών, αλλά θείων άρρητων αρχών. Οι θείες Ενάδες είναι αυτές που "γεννούν" (σχήμα λόγου) ή δημιουργούν στο άχρονο τις πλατωνικές Ιδέες, οι οποίες είναι τα αιώνια και άφθαρτα πρότυπα, ο νους των Ενάδων. Το Ον ξεκινά να υπάρχει από τις Ιδέες και κάτω, ενώ πάνω από αυτές συναντάμε την άρρητη θεϊκή ύπαρξη και τη δύναμη (άρρητες αρχές για τις οποίες δεν μπορούμε να αποφανθούμε).
Μας γράφει ο Πρόκλος στο "Εις τον Πλάτωνος Παρμενίδη" (1048.11-26):
Γιατί όλες οι Ενάδες βρίσκονται η μια μέσα στην άλλη, και η ένωσή τους είναι πολύ μεγαλύτερη από την επικοινωνία και την ταύτιση που υπάρχει μέσα στα όντα (Ιδέες δηλαδή). Γιατί υπάρχει και μέσα στα όντα ανάμειξη των Ιδεών, ομοιότητα, φιλία και συμμετοχή της μιας στην άλλη, η ένωση όμως των Ενάδων, επειδή είναι ένωση τέτοια, είναι πολύ πιο ενιαία, απόρρητη και ανυπέρβλητη. Γιατί όλες (Ενάδες) υπάρχουν μέσα σε όλες, πράγμα που δεν συναντάται στις ιδέες. Γιατί αυτές (ιδέες) μετέχουν η μία στην άλλη, δεν βρίσκονται όμως όλες μέσα σε όλες. Αλλά, όμως, ενώ υπάρχει εκεί αυτή η ένωση, η καθαρότητά τους είναι θαυμαστή και αμιγής, και η ιδιότητα καθεμιάς είναι πολύ πιο τέλεια από την ετερότητα των Ιδεών, διατηρώντας τα θεία αμιγή και τις δυνάμεις τους διακριτές.
Πάλι ο ίδιος γράφει στο "Εις τον Πλάτωνος Παρμενίδη (1050.9)" :
Γιατί όποια από αυτές (Ενάδες) και να πάρεις. παίρνεις την ίδια με τις υπόλοιπες, επειδή όλες βρίσκονται η μία μέσα στην άλλη και είναι ριζωμένες μέσα στο Ένα.
Επομένως είναι αδύνατον οι πλατωνικές Ιδέες να συναποτελέσουν το νεοπλατωνικό ΕΝ ή το πλατωνικό ΑΓΑΘΟ. Πώς είναι δυνατόν μια πρότυπη Ιδέα, όπως το ένα ΕΝ-ΟΝ "Δικαιοσύνη" να μπορεί να ταυτίζεται με το ΕΝ-ΟΝ "Σωφροσύνη"; Αδύνατον. Μπορούν να συσχετιστούν και να συγκλίνουν κατά πολύ, όχι όμως να ταυτιστούν. Μπορούν δηλαδή να συνυπάρχουν σε ένα ον (π.χ άνθρωπος) αλλά δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μπορούν να ταυτιστούν η μία έννοια με την άλλη, γιατί δεν είναι δυνατόν όποιο ον έχει σωφροσύνη να είναι ταυτόχρονα και δίκαιο ούτε η έννοια "ανδρεία" να σημαίνει ταυτόχρονα "σωφροσύνη". Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μεταξύ όμοιου με όμοιο. Όμως, πρόκειται για ταυτολογία, για ανούσιο συλλογισμό. Μόνο σε ένα επίπεδο μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, στο μη-οντικό, μόνο ανάμεσα στο ΕΝ και τα ΠΟΛΛΑ, επειδή απλά οι δύο αυτές έννοιες δεν κομίζουν νοητή ουσία, όπως οι Ιδέες, εφόσον είναι άρρητες υπερούσιες αρχές. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σχέσης με τα πολλά είναι στα μαθηματικά η σχέση της μονάδας, του αριθμού 1, με τους όλους τους υπόλοιπους αριθμούς. Δεν υπάρχει μόνο το 1, αλλά ταυτόχρονα υπάρχουν όλοι οι αριθμοί από το 1 μέχρι το 9. Κάθε μονάδα από το 1 (1) ως το 9 (111111111) περιέχει το 1 (ΕΝΑ). Το 1 υπάρχει σε όλους τους αριθμούς (π.χ 3= 1+1+1), ενώ όλοι οι αριθμοί συμμετέχουν στο 1 ως πολλά. Δεν μπορούμε να αποφανθούμε ότι άρχισε να "υπάρχει" το Ένα (1), και μετά οι υπόλοιπες Μονάδες. Όλοι οι αριθμοί υπάρχουν ταυτόχρονα, αλλά οι μονάδες (1-9) είναι ταυτόχρονα μονάδες Ενάδες αλλά και πολλές Μονάδες, δηλαδή και ένα ΕΝΑ και ΠΟΛΛΑ ένα (1), γιατί απλά το ΕΝΑ υπάρχει ταυτόχρονα μέσα σε όλες τις Ενάδες, επειδή είναι η θεία ουσία τους. Η έννοια "ουσία" χρησιμοποιείται καταχρηστικά, εφόσον δεν πρόκειται για ουσία.
Σε καμιά περίπτωση το ΕΝΑ (1) δεν είναι δημιουργός θεός με την έννοια ότι γεννά τα όντα. Κάτι τέτοιο είναι όχι μόνο ξένο προς την πλατωνική παράδοση, αλλά και προς την ίδια τη δυνατότητα να φιλοσοφούμε. Το ΕΝΑ (1) αποτελεί τη "θεία ουσία" από την οποία "αποτελούνται" χάριν λόγου οι ΕΝΑΔΕΣ (από το 2 μέχρι 9) και διαιρείται μόνο με τον εαυτό του και βρίσκοντας τον ίδιο τον εαυτό του. Να επισημανθούν δύο πολύ σημαντικές παρατηρήσεις ως προς το ζήτημα των Ενάδων: Α) ουσιαστικά οι Ενάδες είναι πάμπολλες, δεν είναι μόνο οι οκτώ που αναφέρθηκαν (από το 2 μέχρι με το 9). Οι θέσεις από το 2 μέχρι το 9 οποιαδήποτε στιγμή για μας ή στο άχρονο καταλαμβάνονται από "κατώτερες" Ενάδες οντολογικά, όχι ουσιαστικά. Δηλαδή η Ενάδα 11111111111 σε ένα άλλο επίπεδο κόσμων μπορεί να είναι π.χ η ενάδα 111 και το αντίστροφο. Β) ο πολλαπλασιασμός στην εναδολογία συνάδει με τον άχρονο τρόπο που διεισδύει μια Ενάδα μαζί με άλλες στον σύνολο κόσμο. Έτσι δε γίνεται να προστεθεί στο ένα (1) άλλο ένα (1), γιατί απλά στον υπερούσιο θεϊκό κόσμο δεν υπάρχει γέννηση. Το Ένα δεν μπορεί να γεννήσει τον εαυτό του, εφόσον υπάρχει ήδη από τη φύση του και είναι αγέννητο. Πολλαπλασιαζόμενο με τον εαυτό του (1Χ1) επιστρέφει πάλι στον εαυτό του. Δεν μπορεί το ΕΝΑ (1) να διαιρεθεί με το 2, εφόσον δεν έχει ακόμα υπάρξει το 2. Έτσι, η δημιουργία του κόσμου προέρχεται από τις Ενάδες αυτοπολλαπλασιαζόμενες (με τον εαυτό τους) "παράγοντας" όντα. Για παράδειγμα, η Ενάδα 11 αν πολλαπλασιαστεί με τον εαυτό της παράγει το πρώτο ον του σύμπαντος στο οποίο γεννιέται η αόριστη δυάδα (το 2), δηλαδή έχουμε: 11 Χ 11 = 121. Στην πρότυπη ιδέα-ον 121 δημιουργείται το 2. Μόνο του, λοιπόν, το ΕΝΑ δεν δημιουργεί, για αυτό και ο πλατωνικός δημιουργός ως ΕΝΑ "καλεί" τους άλλους θεούς μονάδες-Ενάδες (2-9) να "φτιάξουν" χάριν λόγου τον νοητό κόσμο (τις Ιδέες), επειδή μόνο αυτές, οι ΕΝΑΔΕΣ, ως ΜΟΝΑΔΕΣ ΠΟΛΛΑ (με την έννοια "πολλά Ένα") μπορούν να δημιουργήσουν μαζί του. Κάθε μονάδα-Ενάδα (πχ το 6 ως 111111) μπορεί να είναι και ΕΝΑ και ΠΟΛΛΑ, και κάθε ΕΝΑΔΑ είναι και ΕΝΑ και δημιουργός. Το πλατωνικό ΕΝΑ είναι το "πέρας", ενώ οι ΕΝΑΔΕΣ από το 2 μέχρι το 9 είναι το "άπειρο". Το ΕΝΑ χωρίς τα ΠΟΛΛΑ (ΕΝΑΔΕΣ) δεν μπορεί να δημιουργήσει. Γιατί το ΕΝΑ είναι οι ΕΝΑΔΕΣ. Και τα δύο μαζί δημιουργούν τον νοητό κόσμο (πλατωνικές Ιδέες), ή αλλιώς τον καθολικό Νου του Κόσμου που είναι το πρώτο ον, το ΕΝ-ΟΝ.
ΥΓ. Βέβαια, υπάρχει ένα μυστηριακό παράδοξο. Οι πρωταρχικές Ενάδες (11-111111111) "άρχουν" μέσα σε κάθε επίπεδο "κατώτερων" Ενάδων, εφόσον όλες λειτουργούν ενωμένες, γιατί σε κάθε εκδήλωση μεταβάλλεται μόνο η υπερούσια λειτουργική θέση τους..
