Φωτογραφία: Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ
Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Όπως είχαμε επισημάνει σε παλαιότερο κείμενο, οι ουσιώδεις λόγοι κατά Πρόκλο είναι η αιώνια γνώση του σύμπαντος και του όντος που κομίζει η λογική ψυχή μέσα της και είναι εγγεγραμμένη σε αυτήν αλλά ανενεργή. Κάθε ανθρώπινη ψυχή φέρει μέσα της ως αντίγραφο ολόκληρη τη γνώση για τον κόσμο. Η γνώση αυτή που φέρει μέσα της η ψυχή είναι ανενεργή, δηλαδή λησμονημένη (σε λήθη) λόγω της ενσάρκωσής της στον αισθητό κόσμο, στον μεταβαλλόμενο κόσμο, ο οποίος είναι αιώνιος αλλά γενητός (μεταβλητός, όχι γεννημένος) κατά Πλάτωνα, δηλαδή διαρκώς υποκείμενος σε αλλαγή των μορφών των όντων που τον συνιστούν.
Γιατί όμως οι ανθρώπινες ψυχές ενσαρκώνονται; Για δύο λόγους. Ενσαρκώνονται είτε για να τελειωθούν είτε για να συνδράμουν ηθελημένα στην καθοδήγηση μη τελειωμένων ψυχών. Η πρώτη ενσάρκωση για την τελείωση δεν μπορεί να αποφευχθεί, εφόσον η λογική ψυχή δεν έχει εξασκηθεί στην καθαρή νόηση και αδυνατεί να νοεί ακατάπαυστα την καθολικότητα του όντος. Στην προκείμενη περίπτωση θα γίνει λόγος για τις λογικές ψυχές που ενσαρκώνονται με σκοπό να τελειωθούν, δηλαδή να κατανοήσουν τη λειτουργία του κόσμου και τον ρόλο της ύπαρξής τους μέσα σε αυτόν μέσω της αυτογνωσίας. Μια λογική ψυχή μη τελειωμένη έχει την ικανότητα να συλλαμβάνει μόνο το επιμέρους, το τοπικό, το υποκειμενικό, όχι το καθολικό, όχι τον κόσμο όλο ταυτόχρονα με την ουσία της. Για αυτό και ενσαρκώνεται μια ανθρώπινη ψυχή, προκειμένου να καταστεί μέσω της τελείωσης καθολική συνείδηση, συνδετικός λόγος κατανόησης του παντός, ταυτότητα του νοείν με το είναι.
Θα ισχυριστεί κάποιος εύλογα με ποιον τρόπο μπορούμε να ξεφύγουμε από την θεωρητική αυτή συζήτηση και να εισέλθουμε στην πρακτική θεώρηση, πώς μπορούμε δηλαδή να καταστήσουμε τρόπο ζωής στην καθημερινότητα τη φιλοσοφία μετουσιώνοντας σε πράξη όλα τα παραπάνω.
Ας προσπαθήσουμε να βρούμε την αρχή του νοερού νήματος, του μίτου του λαβυρίνθου, ώστε να κατανοήσουμε βήμα προς βήμα πρώτα τα μυστικά μονοπάτια του νοητικού χώρου και, δεύτερον, τις ενέργειες που πρέπει να επιτελούμε ώστε να μάθουμε να διάγουμε φιλοσοφικό βίο, του οποίου την ποιότητα θα βαθαίνει περισσότερο κάθε φορά η εξέλιξη του νοητικού φορέα μας σε ανώτερα επίπεδα συνειδητότητας και σύνδεσης με τον νοητό κόσμο.
Αν χαρτογραφήσουμε τον πλατωνικό νοητικό χώρο, θα απεικονιστεί μπροστά μας μια διάκριση του ανώτερου νοητού κόσμου από τον κατώτερο δοξαστό κόσμο. Ο δοξαστός κόσμος έχει δύο επίπεδα, την πίστη (δογματική γνώση) και την εικασία (επιφανειακή γνώση των σκιών των αισθητών πραγμάτων). Ο νοητός κόσμος έχει και αυτός δύο επίπεδα, την νόηση (η ανώτατη μορφή της a priori συνθετικής και συνάμα καθολικής γνώσης) και την διάνοια (η μαθηματική και αναλυτική ανώτερη γνώση της πραγματικότητας). Ανάμεσα στους δύο πλατωνικούς κόσμους παρεμβάλλεται η φαντασία, η οποία, παρόλο που φαίνεται να συνδέει τους δύο κόσμους, υφαίνει τις δομές της περισσότερο κοιτώντας τον νοητό κόσμο. Κάτι ανάλογο βλέπουμε και στην αριστοτελική γνωσιοθεωρία η οποία διακρίνει τον νοητό κόσμο, τον κόσμο αίσθησης και ανάμεσά τους τη λειτουργία της φαντασίας, η δομή της οποίας εξαρτάται περισσότερο από τις εντυπώσεις που δημιουργούνται από τις αισθήσεις.
Ο Πρόκλος, αν και νεοπλατωνικός, κατορθώνει να συγκροτήσει μια γνωσιοθεωρία η οποία επιτυγχάνει μια χρυσή τομή ανάμεσα στην πλατωνική και την αριστοτελική γνωσιοθεωρία και μια θεμελιώδη λειτουργία της φαντασίας στη φιλοσοφία για τη νοητική τελείωση της ανθρώπινης λογικής ψυχής. Θα παρατεθούν δύο αποσπάσματα από τα Σχόλια του Πρόκλου στον Ευκλείδη, προκειμένου να αναπτύξουμε την πρόκλεια γνωσιοθεωρία και τη διαλεκτική της θεώρηση.
Γράφει ο Πρόκλος στο απόσπασμα 54.27 - 55.02 των σχολίων στον Ευκλείδη:
"Καθώς η διάνοια έχει τους λόγους, αδυνατεί να τους δει συνεπτυγμένα, για αυτό τους εξαπλώνει, τους εναποθέτει και τους οδηγεί στη φαντασία, που βρίσκεται στα πρόθυρα της διάνοιας και αναπτύσσει τη γνώση τους μέσα σε εκείνη ή μαζί με εκείνη."
Στο δεύτερο απόσπασμα 141. 4-12 στα σχόλια του Ευκλείδη επίσης γράφει:
"Έτσι και η ψυχή ενεργώντας με τη γνωστική της δύναμη προβάλλει στη φαντασία σαν σε καθρέπτη τις ιδέες των σχημάτων. Και η φαντασία, η οποία τα υποδέχεται σαν είδωλα, και περιέχει απεικονίσεις των ιδεών που υπάρχουν μέσα στην ψυχή, μέσω αυτών παρέχει στην ψυχή τη δυνατότητα να στραφεί μέσα και προς τον εαυτό της μέσω των ειδώλων. Είναι για παράδειγμα σαν να κοιτάζει κάποιος τον εαυτό του σε καθρέπτη και αφού θαυμάσει τη δύναμη της φύσης, να θελήσει να δει τη μορφή του κατευθείαν και να αποκτήσει τέτοια δύναμη, ώστε να γίνει ταυτόχρονα και αυτός που βλέπει και το ορατό αντικείμενο."
Στα αποσπάσματα στα Σχόλια στον Ευκλείδη ο Πρόκλος μας διαμηνύει ότι η λογική ψυχή έχει μέσα της τους ουσιώδεις λόγους a priori, την αλήθεια για τον κόσμο διαρθρωμένη σε δύο στηρίγματα: στις αιώνιες καθολικές αλήθειες της παγκόσμιας ψυχής και στην ατομική λογική ψυχή που τις εκπληρώνει στο επιμέρους επίπεδο. Η λογική ψυχή μόνο με τη διάνοια δεν μπορεί να ενεργοποιήσει και να συνειδητοποιήσει τις κρυμμένες ανενεργές αιώνιες γνώσεις που φέρει μέσα της. Είναι ανάγκη το λογιστικό να αποτυπώσει όλους τους ανενεργούς λόγους σε παράσταση (ολογραφική απεικόνιση των καντιανών σχημάτων), προκειμένου να εργαστεί πάνω σε αυτούς. Αυτή η εικονική παράσταση πάνω στην οποία απλώνονται όλοι οι ουσιώδεις λόγοι είναι η φαντασία. Ποια είναι όμως η φύση της φαντασίας και πώς δημιουργείται; Η φαντασία είναι αυτόματη δημιουργία και σύνθεση της νοητικής εξέλιξης του λογιστικού μέρους της ψυχής και των αισθητικών αποτυπώσεων του εμπειρικού ή αισθητού κόσμου. Κυριολεκτικά, ο Πρόκλος προσδίδει στη φύση της φαντασίας μια πλατωνική και συνάμα αριστοτελική θεώρηση που ακόμα και σήμερα αποτελεί τη βάση τόσο της κλασικής φιλοσοφίας όσο και της νεότερης ή σύγχρονης. Η φαντασία είναι ένας νοητικός καθρέπτης που δομεί τόσο ο λογιστικός νους όσο και ο κατώτερος θυμικός και επιθυμητικός νους. Η φαντασία ως καθρέπτης είναι το ύψιστο εργαλείο προκειμένου η λογική ψυχή να εργαστεί και να ενεργοποιήσει τους ουσιώδεις λόγους που έσπειρε ο πλατωνικός δημιουργός στην ψυχή και η τελευταία τους λησμόνησε με την ενσάρκωσή της. Η φιλοσοφία ως τρόπος άσκησης του πνεύματος είναι η μόνη οδός ώστε η λογική ψυχή να καθαρίσει τον χώρο της φαντασίας από τις ψευδείς και απατηλές γνώσεις ώστε να αντικατοπτριστούν και να ταυτοποιηθούν πάνω της ταυτόχρονα τόσο τα όντα των φαινομένων της φύσης και του αληθούς βιώματος όσο και οι αντίστοιχοι ουσιώδεις λόγοι. Όσο πιο καθαρή είναι η φαντασία, ως εικονικός καθρέπτης, τόσο περισσότεροι σπαρμένοι λόγοι ενεργοποιούνται και βαθαίνει η ταυτοποίηση της αλήθειας μεταξύ των αντίστροφων ειδώλων του αισθητού κόσμου ως φαινομένων και των ουσιωδών εσωτερικών λόγων.
Σε αυτό το κομβικό σημείο της πρόκλειας γνωσιοθεωρίας είναι πολύ σημαντικό να εμβαθύνουμε τη συζήτηση και να αναφέρουμε τη σπουδαιότητα της πολύπλευρης φιλοσοφικής εμβέλειας που έχει η γνωσιοθεωρία του Πρόκλου. Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος, κατά τη γνώμη μου, είναι όχι μόνο ο πιο δεινός συστηματικός ερμηνευτής ολόκληρης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας σε μια ενιαία σύνθεση, αλλά και ο κατεξοχήν θεμελιωτής των βάσεων και της νεότερης και σύγχρονης φιλοσοφίας. Η έννοια της "φαντασίας" στον Πρόκλο κομίζει στη λειτουργία της πολύ πιο ευρείες σημασιολογικές νοηματοδοτήσεις από αυτές που μαρτυρά η μορφολογική θεώρηση της λέξης. Η πρόκλεια "φαντασία" ουσιαστικά αποτελεί το συνειδητό μέρος του ανθρώπινου εν εξελίξει νου που είναι ταυτόχρονα η παρουσίαση-φανέρωση του ασυνείδητου μέρους των ανενεργών λόγων του ανθρώπινου νου. Ο Φρόυντ εργάστηκε πολύ πάνω στην ψυχολογική βάση των όρων του συνειδητού, του υποσυνείδητου και του ασυνείδητου νου. Όμως δε θα σταθώ στην ψυχολογική διάσταση του εν λόγω ζητήματος, καθ΄ότι η φιλοσοφία κρατά τα σκήπτρα στον δρόμο προς την αληθινή γνώση.
Την φιλοσοφική έννοια της φαντασίας δούλεψε όλη η νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία από τον Καρτέσιο μέχρι τους θεωρησιακούς Γερμανούς ιδεαλιστές (Φίχτε, Σέλνγκ, Χέγκελ) και τους σύγχρονους φαινομενολόγους (Χούσερλ) ή υπαρξιστές (Χάιντεγκερ). Σύμφωνα με την πρόκλεια γνωσιολογική αφήγηση, οι ουσιώδεις ανενεργοί αιώνιοι λόγοι που είναι σπαρμένοι μέσα στην ανθρώπινη λογική ψυχή δεν δύνανται να εκδηλωθούν και να ενεργοποιηθούν παρά μόνο όταν συνειδητοποιηθούν με λογικό τρόπο από το λογιστικό μέρος της ψυχής. Μέσα από το ασυνείδητο στον νου Απόλυτο Εγώ ξεπηδά ο συνειδητός νους, το πεπερασμένο Εγώ του Φίχτε. Είναι η πρώτη τολμηρή απόπειρα από τον Φίχτε στη νεότερη φιλοσοφία της συγκρότησης της "φαντασίας" στον φιχτιανό συνειδητό νου. Ο Σέλινγκ έχτισε μια πνευματική γέφυρα κοινωνίας των δύο μέσα από την καλλιτεχνική ενόραση. Η τελευταία αποτελεί την "φαντασία" του Σέλινγκ. ενώ ο μεγάλος Χέγκελ προσπάθησε να εγγράψει τον μύθο του Θησέα με τον Μινώταυρο καθαρά με φιλοσοφικές έννοιες στην Επιστήμη της Λογικής σπέρνοντας στα σπλάχνα της σύγχρονης φιλοσοφίας ένα πεδίο για την πρόκλεια φαντασία στο οποίο λαμπρύνεται ο Λόγος, ο ορθός Λόγος καθίσταται ο σχηματοποιός των νημάτων μέσω των οποίων συγκροτείται το άπλωμα της νόησης, η εν λόγω πρόκλεια φαντασία. Δηλαδή τι έκανε ο Χέγκελ; Αποπειράθηκε να περιγράψει με λογικές έννοιες τον τρόπο που σχηματίζεται το πεδίο της φαντασίας τόσο από το λογιστικό με τις νοητικές ενέργειες με τις οποίες προσδιόριζε τα φαινόμενα ή αντικείμενα όσο και από την αισθητική πρόσπτωση των εντυπωμένων πάνω στη φαντασία, προκειμένου να κατανοηθεί και ο τρόπος της κάθαρσής της.
Το σύνολο της φιλοσοφικής εργασίας είναι μια νοητική φιλοσοφική διαλεκτική διαμάχη ή διανοητική μάχη μεταξύ του σκότους (ασυνείδητος νους ή ουσιώδεις λόγοι) και του φωτός (συνειδητός ενεργός νους) στο φαινομενικό πεδίο της φαντασίας. Ενώ η φαντασία φαίνεται να λαμβάνει τα χαρακτηριστικά πεδίου, στην ουσία η ίδια αποτελεί τον σχηματικό αντικατοπτρισμό της συνειδητότητας, του συνειδητού νου. Δηλαδή κατά τον Πρόκλο η λογική ψυχή όσο είναι ένσαρκη δύναται να αντικρίσει την ουσία της, να νοήσει δηλαδή, μόνο μέσω της Καλυψούς- φαντασίας, κάτι που ισχύει και στη σύγχρονη φιλοσοφία, γιατί η τελευταία είναι, όπως ειπώθηκε, η απλωμένη, αναλυμένη και συντεθειμένη λογικά γνώση. Μόνο μέσω της φαντασίας δύναται η λογική ψυχή να δει τον εαυτό της, τα νοητικά ενεργήματά της, την ίδια της τη νοητική ενέργεια. Για να μπορέσει να επιτύχει μια τέτοια ανέλιξη και πνευματική πρόοδο είναι ανάγκη να δουλεύει σχετικά με την κάθαρση του πεδίου της φαντασίας. Κάθε ψευδής γνώση ή συναισθήματα που έχουν επιφορτίσει με απατηλή λάσπη τις δομές της φαντασίας και έχουν επικολληθεί πάνω της καθίστανται εμπόδια και αποκρύπτουν τη σύνδεση των ουσιωδών λόγων με τα αντεστραμμένα αισθητά είδωλα του ορατού ή εμπειρικού κόσμου. Οι ψεύτικες γνώσεις ή δοξασίες επιστρώνουν νοερά καλύμματα στα κέντρα των υποδοχών του νοερού υλικού και είναι αδύνατον η λογική ψυχή να αντικρίσει το κάλλος των νοητικών συναπτόμενων διασταυρώσεων. Από την άλλη, όταν το λογιστικό δεν αποστασιοποιείται από τα περιπίπτοντα στη φαντασία συναισθήματα (θετικά ή αρνητικά, όπως αγάπη, μίσος κλπ) και ταυτίζεται με αυτά, τα τελευταία (συναισθήματα) δονούν τις διακυμάνσεις του νοητικού φορέα (λογιστικό) και ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να αποκαθάρει ούτε να διακρίνει τις αναμεμειγμένες με τα αισθητά νοητικές ενέργειες της νόησης.
Ο σκοπός του ανθρώπου στη φιλοσοφία
Άρα, σύμφωνα με τον Πρόκλο, ο ανθρώπινος νους (=λογική ψυχή) πρέπει να επιτύχει δύο σκοπούς ώστε να τελειωθεί και να καταστεί καθαρός και αμέθεκτος. Έναν εσωτερικό και έναν εξωτερικό. Πρώτα στον εσωτερικό, που είναι καθαρά φιλοσοφικός και σχετίζεται με τον φιλοσοφικό διαλογισμό, πρέπει να εργαστεί μέσα από την ενασχόληση και άσκηση με τη φιλοσοφία ώστε να ενεργοποιήσει τους ουσιώδεις λόγους που είναι ο εαυτός του (αυτογνωσία). Να γνωρίσει τον τρόπο που είναι δομημένος ο κόσμος για να βρει στη συνέχεια όλες αυτές τις κοσμικές δομές εξατομικευμένες μέσα του. Πώς θα εργαστεί για την ενεργοποίηση αυτών των λόγων; Με τη μελέτη ποιοτικών φιλοσοφικών κειμένων ξεκινώντας από τους προσωκρατικούς (Επτά σοφοί, Ηράκλειτος, Πυθαγόρας, Παρμενίδης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Πλούταρχος, νεοπλατωνικοί, Καρτέσιος, Σπινόζα, Καντ, Φίχτε, Σέλινγκ, Χέγκελ, Χούσερλ, Χάιντεγκερ κλπ). Στέκομαι περισσότερο στον Καντ και ιδιαίτερα στους θεωρησιακούς Γερμανούς ιδεαλιστές (Φίχτε, Σέλινγκ, Χέγκελ) οι οποίοι εργάστηκαν επισταμένα πάνω στην πρόκλεια γνωσιοθεωρία και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οδήγησαν την ανθρώπινη σκέψη στην απελευθέρωσή της από τη θρησκεία και τα δόγματα εγκαινιάζοντας την αυτονομία της ανθρώπινης σκέψης. Καθώς μελετάμε τους ανωτέρω νεότερους φιλοσόφους μας κάνουν και γυρίζουμε πάλι πίσω στους μεγάλους κλασικούς φιλοσόφους ώστε όχι μόνο να πιούμε από την αστείρευτη πηγή των διανοημάτων τους αλλά και να συλλάβουμε τη διαλεκτική διασύνδεση των εννοιών που αναπτύσσονται μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης σκέψης. Σοβεί δηλαδή ένας νέος αθέατος για τους πολλούς πλατωνικός φιλοσοφικός διάλογος μεταξύ όλων των φιλοσόφων (αρχαίων και νεότερων).
Δεύτερον, είναι απαραίτητη προϋπόθεση ο αμύητος άνθρωπος να μάθει να διακρίνει τη λειτουργία της νόησης από τη λειτουργία των συναισθημάτων, προκειμένου να στοχάζεται ορθά. Ας δούμε πώς θα επιτύχουμε αυτή τη διάκριση που είναι άκρως σημαντική στη φιλοσοφία. Καθώς η λογική ψυχή αποπειράται να νοεί κάθε φορά προσδιορίζοντας τις γνώσεις που προέρχονται από τις αισθήσεις, τα βιώματα και την εμπειρία ώστε να οδηγηθεί σε αληθινές κρίσεις, αποτυγχάνει να λειτουργήσει καθαρά και αναμειγνύει τη μη επεξεργασμένη γνώση των φαινομένων ή των βιωμάτων με τις λειτουργίες της νόησης. Όλη αυτή η πρόσληψη του εξωτερικού υλικού των φαινομένων ή των βιωμάτων προκαλεί τη διαπλοκή της αισθητής γνώσης με την μνήμη και αναπτύσσει έναν χορό συναισθημάτων. Η παρορμητική διάσταση των ψυχικών δονήσεων που προκαλούν τα συναισθήματα χρωματίζουν και καθοδηγούν τον νου και το λογιστικό μέρος της ψυχής αποτυγχάνει την ακινησία και την εσωτερική γαλήνη ώστε να συνδεθεί με τον καθαρό νου. Έτσι αλήθεια για τον αμύητο άνθρωπο καθίστανται οι νοητικές επικολλήσεις των αισθητών εντυπώσεων πάνω στη φαντασία και όχι η διασύνδεσή τους με τους ουσιώδεις λόγους σε μια διαλεκτική βάση συσχέτισης μεταξύ τους. Όσο το λογιστικό σκέφτεται με βάση το περιεχόμενο των συναισθημάτων αποτυγχάνει να αντικρίσει την αλήθεια μέσα στην ψυχή. Απαιτείται απλά μόνο η παρατήρηση των συναισθηματικών δονήσεων και όχι η ταύτιση του νου με αυτές. Πολύ ορθά μας περιγράφουν την ψυχική νοητική κατάσταση στην οποία πρέπει να περιέλθει το λογιστικό ο Επίκουρος και οι στωικοί κάνοντας λόγο για την αταραξία του νου.
Στη φιλοσοφία είναι απαραίτητη η γνώση της φύσης των συναισθημάτων προκειμένου να κατανοήσουμε πώς δημιουργούνται μέσα μας και να μην ταυτιζόμαστε με το περιεχόμενό τους, παρά μόνο να αφουγκραζόμαστε λαμβάνοντας υπόψη μόνο το πρόσημό τους. Πάντα μετά από μια κοινή σκέψη ή καθημερινή πράξη δημιουργούνται μέσω των δραστηριοτήτων αυτών αντίστοιχα συναισθήματα, θετικά ή αρνητικά. Εμείς σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να καθοδηγηθούμε από το γνωστικό περιεχόμενο που κομίζουν, αλλά μόνο να παρατηρούμε αν οι νοερές ενέργειές μας προκάλεσαν θετικό ή αρνητικό βάρος. Αν μια σκέψη ή πράξη προκάλεσε θετικά συναισθήματα, θα εννοήσουμε μόνο ότι βρισκόμαστε στον σωστό δρόμο, ενώ αντίθετα, αν προκάλεσε αρνητικά, κάναμε λανθασμένες επιλογές ή ενέργειες. Όταν μάθουμε να μην παρασυρόμαστε από τα συναισθήματα και να λαμβάνουμε υπόψη μόνο τις ειδοποιήσεις που κομίζουν, τότε ο νους θα πλέει σε γαλήνια νερά και θα αποστασιοποιείται από κάθε ανάμειξη με τον αισθητό ή εμπειρικό κόσμο.
Στο τελικό στάδιο ελέγχου των συναισθημάτων με τη συνακόλουθη κάθαρση του νου, που καθίσταται αμέθεκτος, είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουμε ότι και η ποιότητα της διατροφής μας παράγει ποικίλα συναισθήματα που αποπροσανατολίζουν τον νου και τον εμποδίζουν να ανέλθει. Όταν ασκούμαστε σοβαρά με τη φιλοσοφία ή θέλουμε να διαλογιστούμε για να σκάψουμε ένδον, είναι απαραίτητο να αποφεύγουμε την επιτηδευμένη πολυφαγία και να τρεφόμαστε λιτά χωρίς να φθάνουμε στον κορεσμό ή να αφήνουμε τον εαυτό μας να ξεχαστεί για πολύωρα διαστήματα και να βρίσκουμε ευκαιρία για φιλοσοφική ενατένιση. Η πυθαγόρεια διατροφή είναι μια άριστη βάση για να εργαστούμε με τον εαυτό μας. Παράλληλα να συνειδητοποιήσουμε όμως ότι η νηστεία στη φιλοσοφία διαφέρει κατά πολύ από τη νηστεία της θρησκείας. Η νηστεία και η διατροφή στη θρησκεία τελείται με σκοπό τη χαλιναγώγηση του σώματος και την ηρεμία της άλογης ψυχής (θυμικό-επιθυμητικό) χωρίς να τελείται κάποια εξέλιξη του νοητικού φορέα μας. Αντίθετα στη φιλοσοφία η νηστεία ως εξισορροπημένη διατροφή έχει σκοπό την κάθαρση του νου από την ανάμειξή του με τα αισθητά ώστε να μάθει να φιλοσοφεί, να νοεί και να οδηγείται στην αλήθεια μέσω της ενεργοποίησης των ουσιωδών λόγων μέσα του. Όταν ο συνειδητός νους, το λογιστικό μέρος, δηλαδή η φαντασία κατά τον Πρόκλο, καθαρθεί και από τις δύο όψεις της, και από την πλευρά που καθρεπτίζει τις νοητικές ενέργειες και από την πλευρά που καθρεπτίζει τα αισθητά φαινόμενα ή τα συναισθήματα, τότε η λογική ψυχή επιτυγχάνει την τελείωσή της. Γιατί καθώς προβάλλει τους ουσιώδεις λόγους πάνω στον νοητικό καθρέπτη της φαντασίας, αυτοί ταυτίζονται με τις αντίστοιχες αισθητικές αποτυπώσεις που πίπτουν στο εξωτερικό μέρος της φαντασίας. Τότε, όταν το λογιστικό αποπειράται να δει τον εαυτό του, πάνω στον καθρέπτη, βλέπει ταυτόχρονα δύο πράγματα σε ένα. Αντικρίζει τον εαυτό του ως καθαρός νους και συνάμα τον ίδιο τον κόσμο. Οι αισθητικές αποτυπώσεις (τα προσλαμβανόμενα φαινόμενα και όντα) ταυτίζονται με τους ουσιώδεις λόγους μας. Ο καθρέπτης της φαντασίας-Καλυψούς έχει μεταβληθεί σε απόλυτα διαφανές "τζάμι" μέσα από το οποίο η όραση έχει καταστεί Ενόραση, κάτι που το βλέπουμε στον μύθο του Οδυσσέα με την ομώνυμη θεά, όταν ο ήρωας-νους καταφέρνει να φύγει από το νησί της. Η φυγή του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψώς αυτό ακριβώς φανερώνει, τη μεταμόρφωση του νοητικού καθρέπτη-φαντασίας σε νοητική διαφάνεια αποκάλυψης όλου του κόσμου στην Ενότητά του (πλωτινικό Εν) μέσα στον αμέθεκτο νου.
Άρα, στη φιλοσοφία όλη η εργασία πραγματοποιείται ώστε ο νους να καταστεί καθαρός και αμέθεκτος, γιατί αυτή είναι η ουσία του ανθρώπου και ο σκοπός του συνάμα. Αυτή η πνευματική φιλοσοφική άσκηση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί ούτε με απαγορεύσεις ούτε με τυπικούς κανόνες. Ο απόλυτος καθοδηγητής στη φιλοσοφία για την επιτέλεση ενός πνευματικού βίου είναι ο εσωτερικός έρως για το νοητό κάλλος, η στροφή του λογιστικού προς τον ουράνιο κόσμο των άμορφων εννοιών που ίπτανται οργανωτικά πίσω από τα φαινόμενα ως αντεστραμμένα είδωλα του νοητού κόσμου. Κάθε άνθρωπος που ανακαλύπτει την άρρητη ομορφιά της υψηλής νόησης και των αιώνιων ιδεών αναπτύσσει τα δικά του νοερά πτερά που δεν ομοιάζουν με κανενός άλλου και ξεκινά ένα ταξίδι που μόνο ο ίδιος μπορεί να βιώσει και να συνειδητοποιήσει. Αυτό το ιδιαίτερο ουράνιο πέταγμα προς τον νοητό κόσμο που τελεί κάθε ανθρώπινη ψυχή είναι εκείνο που προμηθεύει το ανθρώπινο λογιστικό με άγραφες οδηγίες για την πνευματική περιήγηση. Αυτή η πτεροφυία της ψυχής, όπως μας λέει ο πλατωνικός Φαίδρος, είναι η σταδιακή ενεργοποίηση των ουσιωδών λόγων μέσα μας. Δεν χρειάζονται κανόνες, δεν χρειάζονται εξωτερικές απαγορεύσεις ή συστάσεις. Μόλις επιτύχουμε τις πρώτες φιλοσοφικές πτήσεις προς τον νοητό ουρανό, έχουμε ήδη ξεκινήσει αυτό το συναρπαστικό ταξίδι προς την αλήθεια και το φως.
