Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο Πρόκλος υποδεικνύει ότι η φαντασία είναι ένα είδος ενδιάμεσης υπόστασης που μεσολαβεί μεταξύ ψυχής και νόησης. Σε ένα κείμενο, περιγράφει αυτή τη μεσολαβητική λειτουργία ως μια ικανότητα στοχασμού των αφηρημένων ιδεών που περιέχονται στην εκλογικευτική νόηση, μέσω της συνειδητοποίησης κάποιων χωρικών εννοιών:
Ο Πρόκλος υποδεικνύει ότι η φαντασία είναι ένα είδος ενδιάμεσης υπόστασης που μεσολαβεί μεταξύ ψυχής και νόησης. Σε ένα κείμενο, περιγράφει αυτή τη μεσολαβητική λειτουργία ως μια ικανότητα στοχασμού των αφηρημένων ιδεών που περιέχονται στην εκλογικευτική νόηση, μέσω της συνειδητοποίησης κάποιων χωρικών εννοιών:
Διότι αυτός είναι ο λόγος που και ο Ευκλείδης δίνει στο έργο του τον υπότιτλο "Γεωμετρία του Επιπέδου". Πρέπει να φανταζόμαστε ότι το επίπεδο προβάλλεται από τον νου μας και κείται μπροστά στα μάτια μας, και τα πάντα καταγράφονται πάνω του από τη νόησή μας. Έτσι η φαντασία γίνεται ένα είδος κατόπτρου επί του οποίου εντυπώνονται οι αντικατοπτρισμοί της νόησης.
(Υπόμνημα εις τον πρώτον του Ευκλείδου, 12.11 - 6)
Αυτός ο ψυχικός χώρος λειτουργεί ως ένας καθρέπτης και ως ένα παράθυρο προς τον νοητό χώρο με τον οποίο συνορεύει η ψυχή. Ωστόσο, η φαντασία είναι ταυτόχρονα και ένα μέσο αμφίδρομης λειτουργίας, ένας καθρέπτης που δίνει τη δυνατότητα στον αντικατοπτριζόμενο και στο είδωλό του να εναλλάσσονται. Εδώ ακριβώς έγκειται η καινοτομία της πρόκλειας θεωρίας της φαντασίας. Αυτό που είδαμε νωρίτερα, είναι ότι η φαντασία μεταφράζει τη γλώσσα των ιδεών σε ένα είδος ιερογλυφικών εικόνων, δίνοντας έτσι στην ενσαρκωθείσα ψυχή τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται πλήρως τις γεωμετρικές ιδιότητες. Επί πλέον, όμως, βάσει αυτής της θεωρίας του Πρόκλου, αυτή η ίδια η δύναμη της φαντασίας στρέφει την προσοχή της ψυχής και προς τα μέσα, απομακρύνοντάς την από τις ίδιες της τις αναπαραστάσεις:
Συνεπώς, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που από δημιουργική άποψη η φύση είναι ανώτερη των ορατών μορφών, έτσι και η ψυχή, ασκώντας την ικανότητά της να γνωρίζει, προβάλλει τις ιδέες των μορφών επί της φαντασίας όπως σε έναν καθρέπτη. Ταυτόχρονα η φαντασία λαμβάνει αυτές τις εντυπώσεις των ιδεών σε μορφή εικόνων, και τις προσφέρει στην ψυχή, η οποία με τη βοήθειά τους έχει την ευκαιρία να στραφεί από τις εικόνες προς τα μέσα και να εστιαστεί επί του εαυτού της.
(Υπόμνημα εις τον πρώτον του Ευκλείδου, 141)
Η γεωμετρία από αυτήν την άποψη ανάγεται σε μια μορφή αυτοαποκάλυψης, "όπως ένας άνθρωπος που κοιτάζει το είδωλό του στον καθρέπτη θα ήθελε να μπορεί να κοιτάξει απευθείας τον ίδιο του τον εαυτό" (141,10). Έτσι ο Πρόκλος, μέσω των ερμηνειών που δίνει ο ίδιος στα σχήματα του σημείου, της γραμμής, του κύκλου και της σφαίρας, ανακαλύπτει ένα μονοπάτι νοητικής επιστροφής που λειτουργεί βάσει μιας διαλογιστικής γεωμετρίας. Η πρόκλεια γεωμετρία της νόησης δίνει έμφαση στην ταύτιση της συνείδησης, στην ικανότητά της να ανακτά τη γνώση της προέλευσής της μέσω μιας διερεύνησης αυτού του εσωτερικού κόσμου. Μπορεί να παρομοιαστεί με ένα είδος "τέχνης της μνήμης" στο οποίο αναφέρεται ο Πρόκλος όταν ερμηνεύει την πυθαγόρεια γεωμετρική παράδοση στο έργο του Υπόμνημα εις το πρώτον του Ευκλείδου. Στο παρακάτω απόσπασμα τον βλέπουμε να διαλογίζεται επί της αυτοστοχαστικής δύναμης της φαντασίας:
Η ψυχή θέλει να εισαχθεί εντός του εαυτού της ώστε να δει τον κύκλο και το τρίγωνο, εκεί που όλα τα πράγματα υπάρχουν χωρίς να είναι αποκομμένα και είναι όλα το ένα μέσα στο άλλο, να γίνει ένα με όσα βλέπει και να αγκαλιάσει την πολλαπλότητά τους, να ατενίσει τα κρυφά και ασύλληπτα σχήματα που βρίσκονται στις απρόσιτες κατοικίες και στους ιερούς τόπους των θεών.
(Υπόμνημα εις τον πρώτον του Ευκλείδου, 141.22)
Ο Πρόκλος στη συνέχεια συνδέει αυτή τη γεωμετρία της αυτοενθύμησης με τη μέθοδο της νοητής ανόδου, όπως, για παράδειγμα, όταν αναλύει τη σειρά των αντικειμένων των οποίων η προέλευση μπορεί να ανιχνευτεί από την εικόνα του κύκλου:
Είναι εμφανές λοιπόν ότι το αυτοκινούμενο αντικείμενο υπάρχει πριν από το ετεροκινούμενο, το άυλο υπάρχει πριν από το αυτοκινούμενο, και πριν από το άυλο υπάρχει εκείνο που ταυτίζεται με το ΕΝΑ. Διότι όλα τα πράγματα τελειοποιούνται μέσα στις Ενάδες, οι οποίες είναι η πηγή από την οποία τα πάντα απέκτησαν υπόσταση.
(Υπόμνημα εις τον πρώτον του Ευκλείδου, 142.2-5)
Για τον Πρόκλο ο κύκλος είναι ένα σύμβολο που συνδέεται με μια μορφή ενοποιητικής όρασης, μιας εσωτερικής όρασης που οδηγεί στην ενότητα, ξεκινώντας από την ενοποίηση του νου μέσω της φαντασίας. Ο κύκλος για την πρόκλεια γεωμετρική θεωρία της φαντασίας αποτελεί ένα έμβλημα της μη-εκλογικευτικής , ή της ενοποιητικής γνώσης. Αναφέρει στο ίδιο έργο:
Αν χωρίσεις τα άυλα πράγματα σε αυτά της ψυχής και σε εκείνα του Νοός, θα πεις ότι ο κύκλος έχει τον χαρακτήρα του Νοός, και η ευθεία γραμμή έχει το χαρακτήρα της ψυχής. Αυτός είναι ο λόγος που η ψυχή, καθώς επιστρέφει στον νου, λέγεται ότι ακολουθεί μια κυκλική πορεία. Αν πάλι κάνεις τη διάκριση μεταξύ σώματος και ψυχής, θα βάλεις όλα τα πράγματα που έχουν υλική υπόσταση στη μεριά της ευθείας γραμμής, και θα δεις ότι κάθε πράγμα ψυχικό μετέχει της ουσίας και της ομοιογένειας του κύκλου.
(Υπόμνημα εις τον πρώτον του Ευκλείδου, 147.15)
Μεταφέροντας την αλληγορία της έννοιας της επιστροφής, ο κύκλος ενσαρκώνει ένα είδος τέλειου εμβλήματος αυτογνωσίας. Και αυτός ο γεωμετρικός συμβολισμός εξελίσσεται σε έναν σχεδόν ερμητικό διαλογισμό επί του μακρόκοσμου, αφού όχι μόνον ο ανθρώπινος νους, αλλά το σύμπαν ολόκληρο παρουσιάζεται ως περιστρεφόμενο στον κύκλο του Νοός. Αυτό το σύμπαν που βιώνεται ευθέως ως περιεχόμενα της ψυχής, αποκαλύπτεται στη φαντασία. Ο διαλογισμός επί του σύμπαντος μέσα στον ανθρώπινο νου οδηγεί σε μια ενοποίηση της μνήμης ή της συνείδησης, η οποία φαίνεται ότι δίνει στην ψυχή τη δυνατότητα να ταξιδεύει ελεύθερη και την ελκύει όλο και βαθύτερα, προς τις αχανές εκτάσεις της απεραντοσύνης της.
_____________
βιβλιογραφία:
Μελετώντας τον νεοπλατωνισμό, Σάρα Ρέιπ
Υπόμνημα εις τον πρώτον του Ευκλείδου, Πρόκλου
